P O L S K A

A K A D E M I A

INSTYTUT PRACE

GEOGRAFICZNE.NR

ALICJA

N A U K

GEOGRAFII 3

KRZYMOWSKA

FRANCISZEK SZWARCENBERG-CZERNY PROFESOR GEOGRAFII UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO (1847—1917)

WARSZAWA PAŃSTWOWE

1954

W Y D A W N I C T W O

NAUKOWE

http://rcin.org.pl

P O L S K A

A K A D E M I A

INSTYTUT

N A U K

GEOGRAFII *

PRACE i

GEOGRAFICZNE NR 3

http://rcin.org.pl

Komitet

redakcyjny

Przewodniczący: S. LESZCZYCKI Członkowie: R. GALON, M. KLIMASZEWSKI, J. KOSTROWICKI, B. OLSZEWICZ, A. WRZOSEK Sekretarz redakcji: L. KUB1ATOWICZ

Rada

redakcyjna

J. BARBAG, J. CZYŻEWSKI, K. DZIEWOŃSKI, R. GALON, M. KLIMASZEWSKI, J. KONDRACKI, J. KOSTROWICKI,

S. LESZCZYCKI,

J. DYLIK. A. MALICKI,

B. OLSZEWICZ, J. WĄSOWICZ. M. KIELCZE WSKA-ZALESKA, A. ZIERHOFFER

Redaktor

tomu

S. LESZCZYCKI

Sekretariat Redakcji: Instytut Geografii PAN. Warszawa, ul. Krakowskie Przedmieście 30

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ

ТРУДЫ

N°. 3 АЛИЦЬЯ

КРЖИМОВСКА

ФРАНТИШЕК ШВАРЦЕНБЕРГ-ЧЕРНЫ ПРОФЕССОР ГЕОГРАФИИ

ЯГЕЛЛОНСКОГО

УНИВЕРСИТЕТА

(1847-1917) *

ВАРШАВА

1954

GEOGRAPHICAL TRANSACTIONS No 5

ALICE

KRZYMOWSKA

SZWARCENBERG-CZERNY PROFESSOR OF CRACOW UNIVERSITY (1847—1917)

WARSZAWA

1954

http://rcin.org.pl

SPIS

TREŚCI

Przedmowa

7

Wstęp

•

Stosunki społeczno-polityczne

Galicji

Środowisko krakowskie

15 15 17

Biografia

19

Ś r o d o w i s k o społeczne, s t u d i a

19

Działalność

23

pedagogiczna

Działalność n a u k o w a

26

Przegląd dorobku naukowego

31

Zakończenie

55

Bibliografia prac Franciszka Szwarcenberg-Czernego

57

Źródła

59 РЕЗЮМЕ

62

Summary

66

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

PRZEDMOWA W okresie prac przygotowawczych do I Kongresu Nauki Polskiej wysunięto słuszny postulat nawiązania do postępowych nurtów geografii polskiej, a także potrzebę poddania marksistowskiej ocenie dotychczasowego jej dorobku. Opracowywanie referatu kongresowego na temat rozwoju geografii polskiej jaskrawo ujawniło, że nie można dać rzetelnej i głębokiej oceny geografii polskiej, ponieważ nie została dokonana żadna poważniejsza analiza jej dotychczasowego dorobku, a zwłaszcza dorobku z okresu międzywojennego. Toteż dotychczasowe opracowania' okazały się niewystarczające. Wśród nich można wymienić przykładowo: J. K. P l e b a ń s k i [1] „Geografia w szkole i literaturze polskiej", S. P a w ł o w s k i i E. R o m ę r [2] „Geografia i podróżnictwo", B. O 1 s z e w i c z [3] „Polska kartografia wojskowa", F. B u j a k [4] „Studia geograficzno-historyczne", B. 0 1 s z e w i c z [5, 6, 7] Kartografia polska od XV do XVIII wieku, R. G a1 o n [8] „Die Geographie in Polen, ihre Fortschritte und Ziele", S. N ow a k o w s k i [9] „Geografia jako nauka". Z innych opracowań wykorzystano prace S. P a w ł o w s k i e g o [10], J. S m o l e ń s k i e g o [11], S. N o w a k o w s k i e g o [12], omawiające rozwój geografii polskiej w latach 1875—1925 oraz kilka artykułów E. R o m e r a [13], L. S a w i c k i e g o [14—15], S. P a w ł o w s k i e g o [16—18], J. S m o l e ń s k i e g o [19—22], A. S u j k o w s k i e g o [23] i innych podające aktualny stan potrzeb lub kierunki rozwoju geografii w Polsce międzywojennej. Należy dodać, że w okresie międzywojennym ukazało się ponadto kilka opracowań monograficznych, poświęconych dorobkowi naukowemu niektórych polskich geografów. O Wincentym Polu pisała S. N i e m c ó w n a [24—26]; o Wacławie Nałkowskim — S. L e n c e w i c z [27] i K. B z o w s k i [28]; o Ludomirze Sawickim — J. S m o l e ń s k i [30], A. Z i e r h o f f e r [31] i S. N i e m c ó w n a [32]; o Eugeniuszu Romerze — J. S m o l e ń s k i [33], F. U h o r c z a k [34]; o Stanisławie Nowakowskim — F. B a r c i ń s k i [35], W. D e s z c z k a [36]. Z dawniejszych geografów można wymienić: Macieja z Miechowa opracował S. W o j c i e c h o w -

http://rcin.org.pl

8

Przedmowa

s k i [37]; Jana Długosza — J. K o r n a u s [38]; Jana Śniadeckiego i Michała Hubego — W. N a ł k o w s k i [39, 40], Hugona Kołłątaja - W . N a ł k o w s k i [41], J. G e r t l e r ó w n a [42] i J. M ę k a r s k a [43], Stanisława Staszica — R. D a n y s z ó w n a [44]. Po wojnie ukazało się kilkanaście nekrologów poświęconych tym geografom, którzy zginęli w czasie drugiej wojny światowej [45]. Z nich niektóre omawiają dość szczegółowo dorobek geograficzny nieżyjących. Mamy zatem stosunkowo dużą ilość rozpraw i artykułów, niestety, są one mało krytyczne i nie dają należytego obrazu dróg, po których szedł w Polsce rozwój geografii, przedstawiają stan geografii na ogół od strony formalnej, prawie w sposób bezkrytyczny i podkreślają jedynie stronę dodatnią, często w sposób komplementarny i personalny w stosunku do niektórych prac, kierunków lub osób. Toteż referat Podsekcji Geografii przygotowany na I Kongres Nauki Polskiej dał tylko próbę ogólnej oceny geografii [46]. Ocena rozwoju geografii polskiej wymaga dalszej, dogłębnej i wnikliwej analizy, aby wykazać, jakie tkwią w geografii polskiej pierwiastki postępowe i narodowe, a jakie reakcyjne, nacjonalistyczne, kosmopolityczne i w nawiązaniu do postępowych i twórczych nurtów geografii zbudować polską geografię na trwałych marksistowskich fundamentach. W tym celu nieodzowna jest marksistowska ocena geografii polskiej okresów minionych. Mogąc jedynie w bardzo ograniczonym stopniu korzystać z gotowych rozpraw, postanowiono opracować na nowo rozwój geografii polskiej, oceniając jej dzieła oraz jej przedstawicieli z pozycji marksistowskiej. Prace zostały podzielone między dwa ośrodki geograficzne, wrocławski i warszawski. Ośrodek wrocławski pod kierunkiem prof. dr B. Olszewicza podjął opracowanie geografii polskiej od jej początków aż do połowy XIX w., ośrodek zaś warszawski pod moim kierunkiem podjął się opracowania nowszych dziejów geografii polskiej od drugiej połowy XIX w., tj. mniej więcej od okresu działalności Wincentego P o l a , pierwszego profesora na katedrze geografii na Uniwersytecie w Krakowie. Opracowanie rozwoju geografii polskiej od drugiej połowy XIX w. nie jest łatwe, ponieważ z jednej strony brak jest krytycznych, wyczerpujących analiz dorobku poszczególnych geografów, lub ich dzieł, z drugiej zaś brak jest doświadczeń w marksistowskim ujmowaniu tych zagadnień. Dlatego w pierwszej fazie opracowywania historii geografii polskiej postanowiono przedstawiać albo dorobek geograficzny poszczególnych geografów, albo zestawiać i naświetlać poglądy szeregu wybitniejszych geografów na pewne zasadnicze zagadnienia, zwłaszcza metodologiczne. Ponieważ dokonanie krytycznej oceny dorobku nawet jednego geografa nie jest rzeczą łatwą, na początek wybrano geografów, którzy odegrali mniejszą rolę w rozwoju geografii polskiej, jak Franciszek S z w a r c e n b e r g -

http://rcin.org.pl

9 Przedmowa

C z e r n y , Antoni R e h m a n , Władysław G u m p l o w i c z , Antoni S u j k o w s k i i inni. Dopiero po uzyskaniu doświadczeń i wypracowaniu właściwej, marksistowskiej metody oceny ośrodek warszawski przystąpi do opracowania dorobku naukowego najwybitniejszych przedstawicieli geografii polskiej *. Tylko drogą głębokiej i wszechstronnej analizy rozwoju geografii polskiej można będzie dać właściwą ocenę przeszłości, a nawiązując do chlubnych postępowych jej tradycji zbudować nową marksistowską geografię w Polsce. Ponieważ ocenie mają być poddani konkretni ludzie pracujący naukowo i żyjący w konkretnym środowisku społecznym, należy ich działalność i dorobek rozpatrywać na tle stosunków społeczno-gospodarczych danej epoki i kraju. Na tym szerszym tle zarysowuje się środowisko węższe, a więc dom rodzicielski, dalsza rodzina, bliższe otoczenie znajomych, kolegów i przyjaciół, przynależność klasowa, wpływy pewnych ugrupowań politycznych, wpływy poglądów religijnych itp. Biorąc to wszystko pod uwagę należy naszkicować możliwie pełny życiorys, w którym należy: uwypuklić rozwijanie się światopoglądu, scharakteryzować wpływy otoczenia bliższego i dalszego, skłonności do hołdowania takim lub innym poglądom filozoficznym, politycznym, społecznym, do bezkrytycznego ulegania wpływom zagranicy; naświetlić próby zasłaniania swego prawdziwego oblicza społeczno-politycznego frazesem o apolityczności nauki itp. Życiorys nie ma być tylko sumą dat i faktów z życia danego pracownika nauki, ale przede wszystkim analizą kształtowania się jego światopoglądu, który przecież wywiera decydujący wpływ na twórczość naukową. Zazwyczaj w życiu każdego pracownika naukowego dają się zauważyć pewne etapy, które w końcu doprowadzają go do szczytowych osiągnięć. Na uwagę więc zasługują próby uchwycenia tych etapów i ich właściwego naświetlenia. Oczywiście nie miejsce tu na podawanie bliższych szczegółów ani źródeł materiałowych, na jakich należy opierać zarys biograficzny. W życiorysie należy wyodrębnić działalność naukową, pedagogiczną i społeczną danego pracownika. Przy omawianiu działalności pedagogicznej należy zwrócić uwagę na jego stosunek do uczniów i nawzajem, na ten * R ó w n o c z e ś n i e p o d j ę t o p r a c ę n a d oceną p o g l ą d ó w polskich g e o g r a f ó w n a p e w n e z a g a d n i e n i a metodologiczne, j a k n p . n a r o l ę ś r o d o w i s k a g e o g r a f i c z n e g o w r o z w o j u społecznym ( p r o b l e m d e t e r m i n i z m u geograficznego), n a ocenę położenia g e o g r a f i c z nego Polski, n a z a g a d n i e n i a geopolityczne, z a g a d n i e n i a kolonializmu, n a m e t o d y w v d z i e l a n i a r e g i o n ó w g e o g r a f i c z n y c h , d e f i n i c j e , z a k r e s i podział g e o g r a f i i e k o n o m i c z n e j itp. P r a c e t e m a j ą d a ć p r z e g l ą d k s z t a ł t o w a n i a się p e w n y c h k i e r u n k ó w n u r t u j ą c y c h w p o g l ą d a c h p o l s k i c h g e o g r a f ó w n a zasadnicze z a g a d n i e n i a m e t o dologiczne.

http://rcin.org.pl

10

Przedmowa

dencje do tworzenia „swojej szkoły", na funkcje o charakterze organizacyjno-pedagogicznym oraz na rolę wychowawczą, w czym odzwierciedlają się ideały klasy społecznej, którą dany uczony reprezentował. Przy omawianiu działalności społecznej trzeba zwrócić uwagę na przynależność do organizacji społecznych i politycznych oraz zestawić jego pracę i osiągnięcia na tym odcinku, często wyrażające się w publikacjach nie mających nic wspólnego z geografią. Charakterystyki społecznej działalności w żadnym wypadku pominąć nie można. W działalności naukowej, obok szczegółowej oceny wydrukowanego dorobku naukowego, zwrócić należy również uwagę na: działalność organizacyjno-naukową, przynależność do towarzystw naukowych, prace terenowe; na wyprawy badawcze krajowe i zagraniczne, podróże o charakterze naukowym; na udział w kongresach oraz zjazdach międzynarodowych i krajowych itp. Interesujące może być ustosunkowanie się pozytywne lub negatywne danego uczonego do innych geografów, do całych grup lub „szkół" geograficznych, do dorobku zagranicznego, co może wyrażać się w recenzjach, polemikach, krytykach, wystąpieniach na zjazdach, konferencjach itp. Drugą część opracowania powinna stanowić bibliografia możliwie pełna, a więc zawierająca: wszystkie prace, artykuły i notatki zarówno naukowe, jak i popularne z zakresu geografii, nauk pokrewnych oraz na inne tematy, wszystkie recenzje i polemiki zarówno autora, jak i recenzujących prace omawianego. Należy też sięgnąć do prac w rękopisach, notatek, tekstów przemówień, ocen nie publikowanych itp. Ciekawym materiałem mogą też okazać się protokóły i sprawozdania z działalności towarzystw naukowych, zjazdów i konferencji, posiedzeń, rad wydziałów lub senatów uczelnianych itp., w których brał czynny udział dany uczony. Pewne znaczenie dla charakterystyki omawianej postaci będą miały artykuły okolicznościowe pisane dla uczczenia jego zasług przez współczesnych, jak również nekrologi przedstawiające dorobek i działalność zmarłego. Reprezentują one często cenne poglądy, które mogą być wykorzystane przy charakterystyce całokształtu dorobku naukowego. Najważniejszą częścią opracowania jest oczywiście ocena dorobku naukowego. Dorobek należy omówić zagadnieniami, problemami, gdyż chronologiczny układ ważny ze względu na rozwój poglądów winien być już uwzględniony w życiorysie poprzedzającym ocenę. Prace rozgrupowane według działów geografii, a w obrębie nich według zagadnień i problemów należy omówić kolejno, podkreślając twórcze podejście i ujęcie, oryginalne osiągnięcia na tle panujących współcześnie poglądów i metod w Polsce oraz za granicą, aby uwypuklić oryginalny wkład danej pracy w ogólny dorobek geografii. Nie zawsze jednak będzie to dorobek orygi-

http://rcin.org.pl

11 Przedmowa

nalny, twórczy, czasem będzie to tylko naśladownictwo wprowadzające pewne, mniejsze lub większe modyfikacje, będą też próby przenoszenia obcych zagadnień i poglądów do geografii polskiej. Wyjątkowo mogą się zdarzyć wypadki bezkrytycznego powtarzania cudzych sądów lub wyników, zasłaniania się obcymi autorytetami. Ocena nawet poszczególnych zagadnień nie jest więc łatwa i wymaga dużej erudycji i dobrego opanowania podstaw metodologicznych. Przy ocenie wszystkich prac i zagadnień szczególną uwagę należy zwrócić na ujmowanie i stosunek do najważniejszych problemów metodologicznych, gdyż jest to nieodzowne dla marksistowskiej oceny całokształtu dorobku naukowego. Są to między innymi następujące zagadnienia: a) definicja i zakres geografii, b) tzw. metoda geograficzna lub tzw. punkt widzenia geograficzny, c) podział geografii na działy i węższe specjalizacje, d) definicja, podział i zakres geografii ekonomicznej, handlowej, względnie antropogeografii, e) ocena roli środowiska geograficznego w rozwoju społecznym, f) zasady Wydzielania jednostek fizjograficznych oraz regionów ekonomicznych, g) pojęcie krajobrazu, h) zagadnienia ludnościowe, a szczególnie problemy: „przeludnienia", rasizmu, nacjonalizmu wyrażającego się w ujmowaniu zagadnień narodowościowych oraz w stosunku do mniejszości narodowych itp., i) zagadnienia walki klasowej, j) zagadnienia geopolityczne, k) zagadnienia kolonializmu, 1) problem kolonii dla Polski, ł) poglądy na położenie geograficzne Polski, m) ocena rozwoju geografii w ogóle, a geografii polskiej w szczególności. Tego rodzaju zagadnień można wymienić znacznie więcej, ale problemy wyżej wymienione posiadają szczególne znaczenie, ponieważ pomagają w marksistowskiej ocenie geografii polskiej. W zakończeniu pracy powinien być przedstawiony twórczy wkład danego geografa w rozwój geografii w ogóle, a w szczególności w rozwój geografii polskiej. Jak już wspomniano, krytyczna ocena naszego poprzedniego dorobku jest nieodzowna, doświadczenia nasze jednak w tej dziedzinie są bardzo małe. Dlatego podane wskazówki metodyczne uważam za tymczasowe i dyskusyjne, ale nie mniej konieczne, jeżeli ma się przystąpić systematycznie do opracowania historii geografii polskiej. Przykładem monograficznego opracowania według omówionych powyżej założeń, jest praca Alicji Krzymowskiej pt. „Franciszek S z w a r c e n b e r g - C z e r n y , profesor geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego (1847— 1917)", którą oddajemy do druku jako pierwszą z serii podjętych opracowań. Praca Alicji Krzymowskiej jest pierwszym opracowaniem zawierającym krytyczną ocenę dorobku geografii polskiej na przełomie XIX i XX wieku. Ponieważ dorobek geograficzny Wincentego P o l a został

http://rcin.org.pl

Przedmowa

12

w pewnej mierze już oceniony, idąc chronologicznie należało zająć się twórczością Franciszka C z e r n e g o . Przez A. Krzymowską został opracowany i oceniony dorobek Franciszka S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o , który był przez 40 lat drugim z kolei po Wincentym P o l u profesorem geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim. W okresie przechodzenia kapitalizmu w fazę imperializmu, niewątpliwie wywierał on poważny wpływ na stan geografii polskiej, głównie w ośrodku krakowskim, a więc w zaborze austriackim, który wtedy reprezentował oficjalną uniwersytecką naukę polską. S z w a r c e n b e r g - C z e r n y ani nie był postępowym pracownikiem nauki, jak współcześnie z nim żyjący w Warszawie Wacław N a ł k o w s k i , ani nie przyczynił się zbyt wiele do rozwoju geografii polskiej; mimo to jednak zasługuje na odrębne opracowanie nie tylko ze względu na zajmowane stanowisko, lecz również z tego powodu, że reprezentuje niezwykle typową postać ówczesnego profesora uniwersytetu krakowskiego, lojalnego w służbie austriackiej, o reakcyjnym światopoglądzie stańczykowskim, o dużych skłonnościach biurokratycznych. Niniejsza praca tworzy więc charakterystyczne ogniwo w krytycznej ocenie rozwoju naszej nauki w okresie imperializmu i zaborów. Z tych względów zdecydowano się na jej opublikowanie. Praca została wykonana w Instytucie Geograficznym Uniwersytetu Warszawskiego jako praca magisterska w 1952 roku. S.

LITERATURA DOTYCZĄCA ROZWOJU GEOGRAFII 1. P l e b a ń s k i

LESZCZYCKI

POLSKIEJ

J . K., G e o g r a f i a w szkole i l i t e r a t u r z e polskiej. W a r s z a w a

2. P a w ł o w s k i S., R o m e r E., G e o g r a f i a i p o d r ó ż n i c t w o . „Polska w p o w s z e c h n e j " , K r a k ó w 1918, str. 145—211.

1890.

kulturze

3. O l s z e w i c z B., P o l s k a k a r t o g r a f i a w o j s k o w a . W a r s z a w a 1921. 4. B u j a k F., S t u d i a g e o g r a f i c z n o - h i s t o r y c z n e . W a r s z a w a 1925. 5. O 1 s z e w i c z B., K a r t o g r a f i a p o l s k a X V i X V I w i e k u . P r z e g l ą d c h r o n o l o g i c z n o bibliograficzny, „Polski P r z e g l ą d K a r t o g r a f i c z n y 1930", n r 31, str. 147—168. G. — K a r t o g r a f i a p o l s k a X V I I w i e k u . „ P o l s k i P r z e g l ą d K a r t o g r a f i c z n y " , 1931, n r 36, str. 109—138. 7. — K a r t o g r a f i a p o l s k a X V I I I w i e k u . „Polski P r z e g l ą d K a r t o g r a f i c z n y " , 1932, n r 38/40, str. 181—213, 245—310. 8. G a l o n R., Die G e o g r a p h i e in Polen, i h r e F o r t s c h r i t t e u n d Ziele. „ G e o g r a p h i sche Z e i t s c h r i f t " , Leipzig 1938, str. 297—306. 9. N o w a k o w s k i S., W a r s z a w a 1934.

Geografia

jako

nauka.

http://rcin.org.pl

Wielka

Geografia

Powszechna,

13 Przedmowa 10. P a w ł o w s k i S., R z u t oka n a s t a n i r o z w ó j g e o g r a f i i w Polsce (1875—1925). „Kosmos", T o m J u b i l e u s z o w y 1875—1925, K r a k ó w 1928, str. 117—137. 11. S m o l e ń s k i J., R z u t oka n a s t a n ogólnej g e o g r a f i i f i z y c z n e j w Polsce w o s t a t n i m pięćdziesięcioleciu (1875—1925). „Kosmos", T o m J u b i l e u s z o w y 1875—1925, K r a k ó w 1928, str. 138—150. 12. N o w a k o w s k i S., A n t r o p o g e o g r a f i a ogólna w Polsce (1875—1925). „ K o s m o s " , T o m J u b i l e u s z o w y 1875—1925, K r a k ó w 1928, str. 151—162. 13. R o m e r E., S t a n i p o t r z e b y geografii. „ N a u k a P o l s k a " , T. 10, W a r s z a w a 1929, str. 145—159. 14. S a w i c k i L., P o t r z e b y n a u k i g e o g r a f i i w Polsce. „ N a u k a Polska", T. 10, W a r s z a w a 1929, str. 160—180. 15. — K r a k ó w j a k o o ś r o d e k p r a c y g e o g r a f i c z n e j . „Wiadomości G e o g r a f i c z n e " , T. 5, 1927, str. 124—126. 16. P a w ł o w s k i S., O p o t r z e b a c h g e o g r a f i i polskiej. „ N a u k a P o l s k a " , T. 1—2, W a r s z a w a 1919. 17. — O przyszły r o z w ó j geografii w Polsce. „Czasopismo Geograficzne", T. 6, 1928, str. 1—5. 18. — O r g a n i z a c j a n a u k i g e o g r a f i i w Polsce. „ P r z e w o d n i k K o n g r e s o w y II Z j a z d u " , K r a k ó w 1927, str. 57—68 i str. 64—77. 19. S m o l e ń s k i J., O p o t r z e b a c h n a u k i p o l s k i e j w z a k r e s i e g e o g r a f i i f i z y c z n e j . „ N a u k a P o l s k a " , T. 2, W a r s z a w a 1919, str. 51. 20. — O r g a n i z a c j a ś w i a t a g e o g r a f i c z n e g o w Polsce. „Czasopismo G e o g r a f i c z n e " , T. 7, 1929, str. 103—106. 21. — S t u d i u m g e o g r a f i c z n e w K r a k o w i e . „Wiadomości G e o g r a f i c z n e " , T. 5, 1929, str. 100—103. 22. — R o z w ó j i s t a n n a u k o w e j p r a c y g e o g r a f i c z n e j w o ś r o d k u k r a k o w s k i m . P a m i ę t nik I Z j a z d u Koleżeńskiego G e o g r a f ó w K r a k o w s k i c h , K r a k ó w 1928, str. 9—16. 23. S u j k o w s k i A., P o t r z e b y n a u k i p o l s k i e j w z a k r e s i e geografii. „ N a u k a P o l s k a " , T. 1, W a r s z a w a 1918, str. 155—164. 24. N i e m c ó w n a S., W i n c e n t y P o l j a k o geograf. „ P r a c e I n s t y t u t u G e o g r a f i c z n e g o U. J . " n r 2, K r a k ó w 1923, s t r . 94. 25. — W i n c e n t y P o l a p i e r w s z a p o l s k a k a t e d r a geografii. „Wiadomości G e o g r a f i c z ne", T. 5, 1927, str. 90—93. 26. — Z d o r o b k u g e o g r a f i c z n e g o W. Pola. „ P r z e g l ą d G e o g r a f i c z n y " , T. 2, 1920/21, str. 128—139. 27. L e n c e w i c z S., W s p o m n i e n i e o W a c ł a w i e N a ł k o w s k i m w d w u d z i e s t ą p i ą t ą rocznicę śmierci. „ P r z e g l ą d G e o g r a f i c z n y " , T. 15, W a r s z a w a 1936, str. 3—22. 28. B z o w s k i K., W a c ł a w N a ł k o w s k i (W 25-ciolecie zgonu). „Czasopismo G e o g r a ficzne", T. 14, 1936, str. 387—390. 29. L u d o m i r S a w i c k i j a k o uczony i działacz. O p r a c o w a n i e zbiorowe, o d b i t k a z „ W i a domości G e o g r a f i c z n y c h " , T. 8/9 i 10, 1928. 30. S m o l e ń s k i J., L u d o m i r S a w i c k i — Życie i dzieło. „ P r z e g l ą d T. 9, str. 7—23.

Geograficzny",

31. Z i e r h o f f e r A., L u d o m i r Sawicki. „Czasopismo G e o g r a f i c z n e " , T. 7, 1929, str. 27—32. 32. N i e m c ó w n a S., P r o f e s o r L u d o m i r Sawicki. S p r a w o z d a n i e N a u k o w e K o ł a G e o g r a f ó w U. J., T. 3, K r a k ó w 1933, str. 5—10. 33. S m o l e ń s k i J., 40-lecie n a u k o w e j p r a c y G e o g r a f i c z n e " , T. 12, 1934, str. 74—75.

Eugeniusza

http://rcin.org.pl

Romera.

„Wiadomości

14

Przedmowa

34. U h o r c z a k F., B i b l i o g r a f i a p r a c p r o f . E. R o m e r a . Zbiór P r a c p o ś w i ę c o n y c h E. R o m e r o w i , L w ó w 1934, str. 13—32. 35. B a r c i ń s k i F., Śp. p r o f , d r S t a n i s ł a w T o m a s z N o w a k o w s k i . „Wiadomości G e o g r a f i c z n e " , T. 16, 1939, str. 41—43. 36. D e s z c z k a W., S t a n i s ł a w N o w a k o w s k i — W s p o m n i e n i e p o ś m i e r t n e . „ P r z e g l ą d G e o g r a f i c z n y " , T. 17, 1937, str. 127—132. 37. W o j c i e c h o w s k i S., M a c i e j z M i e c h o w a j a k o geograf k r a j ó w l i t e w s k o - r u s kich. S p r a w o z d a n i e N a u k o w e K o ł a G e o g r a f ó w U. J., T. 2, 1926, str. 120—135. 38. K o r n a u s J., J a n Długosz, geograf p o l s k i X V w i e k u . P r a c e g e o g r a f i c z n e E. R o m e r a , z. 5, L w ó w 1925, str. 81—126. 39. N a ł k o w s k i W., G e o g r a f i a J a n a Ś n i a d e c k i e g o . „ Z i e m i a i człowiek", W a r s z a w a 1901, str. 68—76. 40. — M i c h a ł H u b e j a k o geograf p e d a g o g ( k a r t a z d z i e j ó w geografii). „ Z i e m i a i człowiek", W a r s z a w a 1901, str. 61—67. 41. — Zasługi H u g o n a K o ł ł ą t a j a n a p o l u g e o g r a f i i . „ Z i e m i a i człowiek". W a r s z a w a 1901, str. 77—82. 42. G e r t l e r ó w n a J., G e o g r a f i a k r a k o w s k a w e p o c e K o ł ł ą t a j a . „Wiadomości G e o g r a f i c z n e " , T. 5, 1927, str. 86—90. 43. M ę k a r s k a J., Z a g a d n i e n i a p o t o p u u ks. H. K o ł ł ą t a j a . Zbiór P r a c p o ś w i ę c o n y c h E. R o m e r o w i , L w ó w 1934, s t r . 595—616. 44. D a n y s z ó w n a R., „ E t u d e c r i t i q u e d ' u n e c a r t e a n c i e n n e d e P o l o g n e d r e s s é e p a r St. Staszic". P a r i s 1913. 45. „ P r z e g l ą d G e o g r a f i c z n y " , T. 19 w y d a n y p o w o j n i e w 1946 r., z a w i e r a życior y s y n a s t ę p u j ą c y c h p o l s k i c h g e o g r a f ó w : W ł a d y s ł a w a Deszczki, A d a m a G a domskiego, W ł a d y s ł a w a G u m p l o w i c z a , M a r i i K o c z w a r o w e j , S t a n i s ł a w a L e n cewicza, W i k t o r a Ormickiego, S t a n i s ł a w a P a w ł o w s k i e g o , J e r z e g o S m o l e ń s k i e go, A n t o n i e g o S u j k o w s k i e g o , T e o f i l a S z u m a ń s k i e g o , W a l e n t e g o W i n i d a . W następnych tomach opublikowano nekrologi dalszych geografów: Mieczysława Limanowskiego, Stanisława Srokowskiego, P a w ł a Ordyńskiego, Romualda Gumińskiego. 46. L e s z c z y c k i S., S t a n g e o g r a f i i w P o l s c e i p e r s p e k t y w y j e j r o z w o j u . „ P r z e g l ą d G e o g r a f i c z n y " , T. 23, 1953, str. 3—54.

http://rcin.org.pl

WSTĘP Praca niniejsza jest próbą charakterystyki życia i działalności Franciszka S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o , profesora geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim z przełomu XIX i XX w., wraz z krytyczną oceną jego dorobku naukowego na tle ówczesnego stanu wiedzy geograficznej w Polsce i na świecie. Naukę tworzą konkretni ludzie, pracujący w konkretnych warunkach, ulegający wpływom i naciskowi środowiska społecznego, w którym żyją, stąd próba analizy twórczości naukowej omawianej postaci musi być podbudowana szerszym tłem społecznym. W tym wypadku złożą się na to: stosunki polityczno-ekonomiczne, społeczne i układ sił klasowych tego okresu w Galicji oraz warunki i najbliższe środowisko, w jakim żył i pracował Franciszek S z w a r c e n b e r g - C z e r n y , a więc — atmosfera, nastrój i duch ówczesnego Krakowa. W ten sposób unikniemy, pospolitego dawniej w naszej literaturze biograficznej, zawieszania postaci w zupełnej próżni. Wspomniane wyżej nawiązanie do zasadniczych konfliktów epoki ułatwi zrozumienie poglądu na świat i ideologii danej jednostki oraz pozwoli na przeprowadzenie właściwej, krytycznej oceny jej działalności i twórczości naukowej.

STOSUNKI SPOŁECZNO-POLITYCZNE

GALICJI

Stosunki społeczne w zaborze austriackim w drugiej połowie ubiegłego stulecia były typowe dla zacofanych obszarów Europy Środkowej, gdzie w wielu dziedzinach życia przeważały dotychczas jeszcze elementy feudalnego ustroju. Wiosna Ludów, która załamała w 1848 roku politykę Metternicha, wraz z poprzedzającymi ją ruchami chłopskimi z roku 1846 przyniosła Galicji zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów, nie przeprowadziła jednak pełnej likwidacji feudalizmu. Poważne przeżytki feudalizmu pozostały, a zwłaszcza cesarstwo ze swą absolutną władzą służącą interesom rodzimych obszarników. Słaba w tym czasie burżuazja

http://rcin.org.pl

16

Wstęp

polska dążyła do zbratania się z obszarnikami, aby później, u progu XX wieku, zawrzeć sojusz ziemiańsko-burżuazyjny. leżący u podstaw ideologii kapitalizmu w Polsce. Burżuazja i obszarnictwo skierowało się w następnym okresie, w dobie imperializmu, przeciw proletariatowi, przeciw masom ludowym. W połowie XIX wieku załamała się w Austrii zdecydowana przewaga panów feudalnych. Austria zmuszona była wkroczyć na drogę konstytucyjną. Tym samym zaczęły dochodzić do głosu i odśrodkowe tendencje poszczególnych narodowości wchodzących w skład monarchii habsburskiej. Celem ratowania całości państwa dynastia przystąpiła do udzielania prowincjom coraz dalej idących praw samorządowych. W ten sposób również i dla Galicji po erze centralizmu nastała era pewnej autonomii *. „Królestwo Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim", sztucznie wykrojone z obszaru dawnej Rzeczypospolitej, było krajem żyjącym niemal wyłącznie z rolnictwa (85% ludności). Rozwijający się drobny przemysł stanowił domenę zysków wiedeńskich przedsiębiorców. Konserwatywne ziemiaństwo polskie poddawało się biernie politycznej, tudzież gospodarczej presji Wiednia, narzucając jednocześnie swą przewagę żywiołom miejskim. Inteligencja mieszczańska, która odegrała znaczną rolę w Wiośnie Ludów, sprowadziła swój program społeczny do hasła otwarcia karier zasługom i talentom. Nadanie Galicji autonomii prowincjonalnej było faktem korzystnym dla społeczeństwa polskiego. Galicja uzyskała bowiem szereg urządzeń lokalnych, jak Sejm, Wydział Krajowy, Radę Szkolną i Rady Powiatowe. Otrzymała również możność załatwiania we własnym zakresie niektórych spraw gospodarczych i kulturalnych, spolszczyła administrację i szkolnictwo. Zdobycze powyższe dawały Galicji, będącej dotychczas najbardziej zaniedbaną częścią ziem dawnej Polski, pewne możliwości rozwoju. Jednakże zdobycze te znalazły się w ręku jednej tylko, wąskiej grupy społecznej, która wykorzystywała je dla własnych klasowych interesów; grupą tą było arystokratyczne ziemiaństwo. „Że w jej ręku była władza polityczna, to wynikało z ustroju, z ordynacji wyborczej, z sojuszu z rządem, z klerem, z przewagi ekonomicznej, z ciemnoty i nędzy mas. Spokrewniona i spowinowacona między sobą na wszystkie sposoby, zespolona mnóstwem rozmaitych węzłów, klasa ta tworzyła przy tym rodzaj naturalnej masonerii. Mogła ona parafrazując Ludwika XIV powiedzieć: »Kraj to ja«" **. * Por. S. K i e n i e w i c z , G a l i c j a w dobie a u t o n o m i c z n e j (1850—1914). W r o c ł a w 1952, str. V—VI (Wstęp). ** T. B o y - Ż e l e ń s k i , Z n a s z - l i t e n kraj?... K r a k ó w 1949, str. 22.

http://rcin.org.pl

Wstęp

17

Rządy konserwatywnej partii „stańczyków" * są okresem marazmu politycznego Galicji. „Stańczycy" nie tworzyli właściwej organizacji politycznej, ale raczej luźne ugrupowanie arystokratycznego ziemiaństwa, przeważnie spokrewnionego między sobą. Reprezentowali oni skrajnie egoistyczne interesy obszarników, klerykalizm i lojalność wobec zaborców. Prowadzili oni tzw. politykę „organiczną", wskutek antydemokratycznego swego usposobienia wrogą wszelkiemu ruchowi z dołu, wszelkiemu wzmacnianiu żywiołu mieszczańskiego i ludowego.

ŚRODOWISKO KRAKOWSKIE

Te specyficzne stosunki galicyjskie wywarły również piętno na samym mieście Krakowie, którego charakter niezwykle trafnie określa krytyk literacki B o y - Ż e l e ń s k i : „...Kraków, taki jakim go splot warunków uczynił, to było najoryginalniejsze miasto pod słońcem, z pewnością unikat na kuli ziemskiej wszechczasów. Już pod względem geograficznym położenie jego było osobliwe. Wciśnięty w sam kąt Galicji, odcięty granicą od całego niemal krakowskiego, które mieściło się w zaborze rosyjskim, odcięty drugą granicą od przemysłowego zagłębia na Śląsku, wydziedziczony ze swej stołeczności — bodaj galicyjskiej — przez Lwów, wgnieciony w plan twierdzy austriackiej z zatamowaniem ruchu budowlanego przedmieść, Kraków miał podcięte wszystkie możliwości materialnego rozwoju. Był co się zowie małym miastem. Mimo to nigdy Kraków nie abdykował ze swej stołecznej roli; przeciwnie, wytworzone przez niewolę warunki bytu oblekły go w insygnia nowej królewskości; dane mu było aż do lepszych czasów przechowywać pewne wartości duchowe, zdławione w innych dzielnicach" **. Galicja w ramach autonomii zdobyła rzecz ważną — polskie szkolnictwo i pewną swobodę rozwoju kulturalnego, które to możliwości w znacznym stopniu wykorzystała. Przede wszystkim Kraków, a obok niego i Lwów były w owym półwieczu ogniskami kultury dla całej Polski; tutaj w oparciu o Akademię Umiejętności i oba uniwersytety rozwijała się też nauka polska. W uniwersytecie krakowskim studiowało wiele młodzieży z ówczesnego Imperium Rosyjskiego usuniętej ze szkół carskich za udział w strajkach szkolnych lub przynależność do konspiracyjnych organizacji ruchu robotniczego * N a z w a „ s t a ń c z y c y " pochodzi od s ł y n n e g o p a m f l e t u „ T e k a S t a ń c z y k a " , ogłoszonego w czasopiśmie „ P r z e g l ą d Polski", o r g a n i e s z l a c h e c k i e j r e a k c j i Galicji. T. B o y - Ż e l e ń s k i , Z n a s z - l i t e n k r a j ? . . . K r a k ó w 1949, str. 5. Franciszek Szwarcenberg - Czerny

2

http://rcin.org.pl

18

Wstęp

lub chłopskiego. Lecz nie młodzież nadawała ton ówczesnemu grodowi krakowskiemu. Dalekie od walk i prądów, tak znamiennych wtedy dla Warszawy, miasto stawało się coraz głębszym partykularzem. Prymat spoczywał w rękach konserwatywnej arystokracji obwarowanej ogromnymi przywilejami, skłonnej aż nadto do sobkostwa i ciasnoty, zbratanej poza tym z obozem klerykalnym, który w Krakowie zawsze znajdował gorące uznanie. Mieszczaństwo, pozbawione w tym czasie oparcia o klasę robotniczą lub masy chłopskie, usiłowało zaskarbić sobie względy rządzącej kasty, by tą drogą zdobywać karierę urzędniczą lub naukową. W atmosferze poglądu na świat i aspiracji mieszczańskiej burżuazji Krakowa wzrósł Franciszek S z w a r c e n b e r g - C z e r n y . Fakt ten zasługuje na podkreślenie ze względu na wpływ, jaki wywarła na jego postępowanie i poglądy przynależność społeczna domu rodzinnego.

http://rcin.org.pl

BIOGRAFIA ŚRODOWISKO SPOŁECZNE, STUDIA

Franciszek S z w a r c e n b e r g - C z e r n y urodził się dnia 1 października 1847 roku w Krakowie, gdzie ojciec jego, zubożały ziemianin, kupił kamienicę na Rynku Krakowskim, a ocalałe kapitały ulokował w założonym w niej sklepie kolonialnym. Tutaj uczęszczał C z e r n y do gimnazjum św. Anny, które ukończył w 1866 r. złożywszy z odznaczeniem egzamin dojrzałości. Ponieważ nauka nie sprawiała mu trudności, a dobra pamięć pozwalała na szybkie przyswajanie sobie wiadomości oraz opanowanie języków angielskiego, francuskiego i niemieckiego, rodzice postanowili kształcić go dalej. Drogę na uniwersytet miał już do pewnego stopnia ułatwioną, bo rodzina miała tradycje szlacheckie i do tego spowinowacona była z wiedeńskim rodem książąt Schwarzenbergów. Wystarczyło tylko wyznawać należytą cześć dla Najjaśniejszego Pana i jego absolutnej władzy oraz względem wyższych stosować serwilizm i pochlebstwo, aby zapewnić sobie stanowisko nominalne rtj^tuł naukowy. Żeby przekonać się o słuszności tego twierdzenia wystarczy przejrzeć wspomnienia krakowskie Wacława N a ł k o w s k i e g o , jaskrawy dokument stosunków panujących ówcześnie na uniwersytecie krakowskim... N a ł k o w s k i pisze: „...Kto kształcił się na uniwersytecie krakowskim, ten zna te różne kategorie tamecznej młodzieży dążącej do celu; . .. biedni, za którymi nikt wstawić się nie mógł, za którymi nie przemawiał ani tytuł, ani majątek — ci byli prześladowani... wcześnie przekonywała się młodzież, iż praca, usługa, sumienność — to mrzonki, poezja; że pieniądze, tytuł, urodzenie jest wszystkim... ludzie z duszą niepodległą, z sercem i głową, ludzie „podejrzani", „niebezpieczni", na próżno wytężają swe siły w walce o byt; stańczykowsko-jezuicka policja śledzi ich, usuwa od zajęć, a proteguje spodlonych, giętkich w karku..." *. * W. N a ł k o w s k i , W s p o m n i e n i a k r a k o w s k i e g o s t u d e n t a sprzed ć w i e r ć w i e k u . P i s m a społeczne, K r a k ó w 1951, str. 218—219 i 229—330.

2*

http://rcin.org.pl

20

Studia wyższe rozpoczął S z w a r c e ń b e r g - C z e r n y na wydziale prawa i administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, następnie przeniósł się na wydział filozofii, gdzie w 1871 r. otrzymał stopień doktorski z historii na podstawie rozprawy pt. „Panowanie Jana Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyków". W rok później rozpoczął starania o uzyskanie habilitacji na docenta historii powszechnej przedłożywszy w tym celu trzy prace historyczne: 1) „Panowanie Jana Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyków", 2) „Trybunat Grakchów", 3) „Zawiązki państwowe i kościelne Czech, Polski i Wągier w XVII w." oraz program wykładów z tegoż przedmiotu. Rada Wydziału, której przewodniczącym był ówczesny dziekan wydziału filozoficznego prof. Józef S z u j s k i , nie zgodziła się na habilitację. W stosunku do wyżej wymienionych prac nie wysunięto żadnych istotnych zastrzeżeń, natomiast bardzo ostro skrytykowano program uniwersyteckiego kursu historii powszechnej jako za obszerny, a równocześnie zbyt pobieżnie traktujący większość zagadnień. Zasadniczą przyczyną niepowodzenia C z e r n e g o , jak wynika z opinii profesorów, była obawa, że kandydat na stanowisku docenta może się okazać nieodpowiedni do badawczej pracy naukowej *. Celem zatuszowania całej sprawy Szwarcenberg-Czerny zgłosił zamiar składania egzaminu nauczycielskiego, który uprawniał do nauczania w gimnazjum. Wobec tego habilitację wstrzymano, a on sam wyjechał do Lwowa, gdzie w r. 1873 odbył państwowy egzamin nauczycielski z historii i geografii. Następnie przez pół roku pełnił obowiązki suplenta (zastępcy nauczyciela) w gimnazjum św. Anny w Krakowie, a później w wyższej szkole realnej we Lwowie. W tym czasie, za namową swego szwagra Michała B o b r z y ń s k i e g o, historyka prawa, jednego z wybitnych przedstawicieli polityki stańczykowskiej, S z w a r c e n b e r g - C z e r n y wszczął starania o uzyskanie stypendium zagranicznego na studia geograficzne. Tutaj nasuwa się pytanie: dlaczego nie chciał pogłębiać dalej posiadanej już wiedzy historycznej? Odpowiedzi należy szukać w specyficznej sytuacji, która panowała w tej dziedzinie nauki w krakowskim środowisku uniwersyteckim, a która usuwała przed Czernym możliwości zdobycia stanowiska naukowego, a o to mu przecież głównie chodziło **. Katedry uniwersyteckie prowadzili bowiem znani historycy: Wincenty Z ak r z e w s k i , Stanisław S m o l k a , Józef S z u j s k i oraz kilku innych. • P o r . A k t a dotyczące h a b i l i t a c j i d r F. S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o n a W y d z i a l e F i l o z o f i c z n y m U. J . ( A r c h i w u m U. J.). ** P o r . W. N a ł k o w s k i , T r z e b a m i e ć m e t o d ę . P i s m a społeczne, K r a k ó w 1951, str. 122—123. K r y t y c z n e u w a g i o sposobie z d o b y w a n i a s t a n o w i s k a n a u k o w e g o p r z e z S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o , k t ó r y w n i n i e j s z y m szkicu w y s t ę p u j e pod p s e u d o n i m e m : d r Weiss v o n W e i s s e n b e r g Biały.

http://rcin.org.pl

Biografia

21

A tymczasem już od 20 lat pozbawiony był uniwersytet ośrodka geograficznego. Już pracowały wszystkie prawie dyscypliny, gdy w Krakowie w 1849 roku powołano do życia pierwszą uniwersytecką katedrę geografii oddając ją znakomitemu epikowi polskiego krajobrazu — Wincentemu P o l o w i . Po czterech latach istnienia austriackie władze zaborcze zwinęły ją *, w działalności bowiem P o l a widziały niebezpieczne dla siebie akcenty patriotyczne. Licząc na otrzymanie tej zlikwidowanej katedry S z w a r c e n b e r g . C z e r n y wyjechał w roku 1874 do Wiednia i Lipska, gdzie na tamtejszych uniwersytetach studiował geografię u Oskara P e s c h 1 a (Lipsk) i Fryderyka S i m o n y ' e g o (Wiedeń), geologię u Hermanna C r e d n e r a (Lipsk) i Edwarda S u e s s a (Wiedeń), meteorologię z klimatologią u Juliusza H a n n a (Wiedeń) oraz etnologię u Emila S c h m i d t a (Lipsk). Podczas pobytu za granicą napisał C z e r n y dwie prace, które zostały opublikowane w poważnych niemieckich czasopismach geograficznych. Są to: 1) Entdeckungsgeschichte der Gabun- und Ogowelander und die Ogoweąuellen („Zeitschrift der Gesellschaft fur Erdkunde", Berlin 1876). 2) Die Wirkung der Windę auf die Gestaltung der Erde (,,48 Erganzungsheft zu Petermanns Geographischen Mitteilungen" 1876). Zwłaszcza ostatnia praca zwróciła powszechną uwagę uczonych, a fachowa krytyka niemiecka i angielska uznała ją za pracę niezwykle wartościową dla dorobku naukowego geografii ogólnej **. Gdy S c h w a r c e n b e r g - C z e r n y jako rokujący wielkie nadzieje uczony-geograf po dwóch latach powrócił do kraju, wydział filozoficzny Uniwersytetu Jagiellońskiego, na wniosek dziekana Franciszka K a r 1 i ńs k i e g o, wznowił starania o przywrócenie dawnej katedry geografii i przyznanie jej C z e r n e m u, ale wiedeńskie Ministerstwo Wyznań i Oświaty zażądało sprawozdania z poprzedniej jego habilitacji. Wówczas S z w a r c e n b e r g - C z e r n y przedstawił wyżej wspomniane dwie prace w języku niemieckim oraz program wykładów z geografii z prośbą o habilitację na docenta geografii powszechnej ***. Tym razem nie odmówiono mu **** poparcie B o b r z y ń s k i e g o , który był wtedy profesorem uniwersytetu i brał czynny udział w życiu naukowym Krakowa, ode* Władze austriackie zlikwidowały krakowską k a t e d r ę geografii z dniem 1 stycznia 1853 r. ** P o r . R e c e n z j a A. K i r c h o f f a w „ J e n a e r L i t t e r a t u r Z e i t u n g " z 1876 r., n r 49. *** D o t y c h c z a s o w y d o c e n t g e o g r a f i i roślin A n t o n i R e h m a n przeniósł się d o Lwowa. **** Z p o w o d u b r a k u p r o f e s o r a g e o g r a f i i ocena p r z e d ł o ż o n y c h p r a c została d o konana przez komisję habilitacyjną wyłonioną z profesorów — członków Wydziału Filozoficznego U. J .

http://rcin.org.pl

Biografia 24

grało tutaj niemałą rolę. Już od wrześnie 1877 roku C z e r n y mianowany został profesorem nadzwyczajnym? a w 10 lat później profesorem zwyczajnym geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego i na tym stanowisku pozostał przez lat 40. Wacław N a ł k o w s k i , który w latach 1877/78 zetknął się ze S z w a rc e n b e r g - C z e r n y m na jego wykładach, napisał szkic pt. „Trzeba mieć metodę" *, poświęcony problemom dekadencji nauki i ludzi w społeczeństwie kapitalistycznym. W szkicu tym między innymi chłoszcze ostrą krytyką „metodę życiową" młodego uczonego na jego drodze naukowej pisząc: „...taki np. dr Biały, który dla nadania sobie cenionego w Galicji rodowego splendoru dodaje czasem do swego nazwiska pewne przydomki niemieckie, tak iż całe jego nazwisko brzmi pięknie dr Weiss von Weissenberg Biały; zajmował się przez pewien czas jakimś przedmiotem, naturalnie najbardziej w Galicji cenionym, ale w tym kierunku wypromować go było trudno: ogólny sąd o nim brzmi jak sąd owego pułkownika o Bartku Zwycięzcy **, gdy Steinmetz chciał go wypromować na podoficera; promotorzy *** więc naszego „metodologa" kazali mu się wyuczyć innego przedmiotu, który — jak sądzili — mniej wymaga rozumu. No, i tym sposobem dr Weiss von Weissenberg został c. k. **** przysięgłym urzędnikiem do nauki...". Sąd N a ł k o w s k i e g o jest słuszny, ale tylko częściowo. S z w a r c e n b e r g - C z e r n y zainteresował się geografią tylko dlatego, że w tej dziedzinie istniała wówczas możność zdobycia stanowiska i sławy naukowej, a to było jego celem. Niesłuszne jest jednak twierdzenie N a ł k o w s k i e g o , jakoby brak zdolności, a tym samym niedostateczny zasób wiedzy naukowej był przyczyną trudności w otrzymaniu habilitacji z historii, w tym bowiem wypadku decydującą rolę odegrał omówiony wyżej układ stosunków na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wypowiedzi profesorów historii o złożonych przez C z e r n e g o pracach miały w większości charakter pozytywny, zarzuty, podyktowane prawdopodobnie taktyką postępowania, dotyczyły załączonego programu wykładów *****. * W. N a ł k o w s k i , T r z e b a m i e ć m e t o d ę . P i s m a społeczne, K r a k ó w 1951, str. 122—•-123. ** B a r t e k Zwycięzca — b o h a t e r n o w e l i S i e n k i e w i c z a pod t y m t y t u ł e m (1882). W s p o m n i a n y sąd b r z m i a ł : „Zu d u m r a " — za głupi. . *** P r o m o t o r — p r o f e s o r p r z e d s t a w i a j ą c y w ł a d z o m u n i w e r s y t e c k i m p r a c ę n a u kową kandydata na doktora. **** C e s a r s k o - k r ó l e w s k i — t e r m i n u ż y w a n y o f i c j a l n i e w c e s a r s k i e j A u s t r i i n a o k r e ś l e n i e wszelkich i n s t y t u c j i i s t a n o w i s k u r z ę d o w y c h . P r z e s z e d ł do t r a d y c j i j a k o symbol tępej biurokracji. ***** p o r A k t a dotyczące h a b i l i t a c j i d r F. S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o na Wydziale Filozoficznym U. J . ( A r c h i w u m U. J.).

http://rcin.org.pl

Biografia DZIAŁALNOŚĆ

23

PEDAGOGICZNA

Przejdźmy obecnie do działalności pedagogicznej i naukowej Franciszka S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o na stanowisku profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Był nim, jak już wspomniałam, przez prawie 40 lat, wykładając w ciągu trzyletniego kursu geografii: dla studentów pierwszego roku — geografię fizyczną, historyczną, a z geografii regionalnej — Afrykę; dla studentów drugiego roku — geografię handlową, etnografię ze wstępem antropologicznym i geografię regionalną (dotyczącą tylko monarchii austriacko-węgierskiej); dla studentów trzeciego roku — geografię regionalną pozostałych obszarów świata, a więc: Europy, Azji, obu Ameryk oraz Australii z Oceanią *. Należy zwrócić uwagę, że to, co dzisiaj jest przedmiotem wykładów szeregu katedr uniwersyteckich, było wówczas wykładane przez jednego tylko C z e r n e g o ; ten stan rzeczy wymagał od niego wszechstronnej znajomości problematyki danej nauki, jak również znacznej pracowitości, ażeby móc sumiennie przygotowywać się do wykładów. Ponieważ posiadał on dużą znajomość piśmiennictwa obcego, wykłady jego, opracowane na podstawie najnowszych dzieł, głównie kompedialnych, oraz na podstawie czasopism naukowych **, dawały uczniom wiele materiału rzeczowego. W ciągu pierwszych trzech lat na wykłady jego uczęszczało 281 słuchaczów, czyli przeciętnie po 50 w jednym półroczu ***, później frekwencja ta ulegała stopniowemu zmniejszaniu się. Początkowy okres pracy S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o (do roku 1891) wykazał jego zainteresowanie młodzieżą; z własnej inicjatywy wprowadził on obowiązujące studentów stałe ćwiczenia geograficzne, a później również konwersatoria. Zadaniem ćwiczeń geograficznych według statutu opracowanego przez S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o i zatwierdzonego przez austriackie Ministerstwo Wyznań i Oświaty było: * Spisy w y k ł a d ó w n a U n i w e r s y t e c i e J a g i e l l o ń s k i m 1875/76—1915/16 ( A r c h i w u m U. J.). ** P r z y t a c z a m znaleziony w a r c h i w u m U. J . ( A k t a D z i e k a n a t u A k a d e m . U. J., (48), dotyczące k a t e d r y geografii) złożony p r z e z Szwarcenberg-Czernego w y k a z m a t e r i a ł ó w p o m o c n i c z y c h do w y k ł a d ó w z g e o g r a f i i f i z y c z n e j . Są to: S t u d e r : Lehrbuch der physischen Geographie; P e s c h e l : Neue Probleme der vergleichenden E r d k u n d e ; M ü l l e r : Cosmische P h y s i k ; H a n n , H o c h s t e t t e r u n d P o k o r n y : Allgemeine E r d k u n d e ; R e c l u s : L a T e r r e ; L y e l l : P r i n c i p l e s of geology; D a n a : M a n u a l of geology; P I ä f f : A l l g e m e i n e Geologie als e x a c t e W i s s e n s c h a f t ; C r e d n e r : E l e m e n t e d e r Geologie; dzieła D o v e g o , M o h n a d o meteorologii etc. Z czasopism: „La N a t u r e " , „ T h e N a t u r e " , „ Z e i t s c h r i f t d e r geologischen R e i c h s a n s t a l t (Wien)", „Geological Magazine", „ Z e i t s c h r i f t d e r ö s t e r r e i c h i s c h e n G e s e l l s c h a f t f ü r Meteorologie" etc. *** D a n e ze spisu słuchaczy U.J. za l a t a 1878/79—1880/81 ( A r c h i w u m U.J.).

http://rcin.org.pl

0

24

Biografia

a) wskazanie studentom drogi do geograficznego badania naukowego, b) umożliwienie im nabycia pożądanej wprawy w prowadzeniu samodzielnych prac i nauczaniu w tej specjalności, c) przygotowanie przyszłych nauczycieli do nauczania geografii *. O tym, czym zajmowano się podczas ćwiczeń i co one dawały studentom, pisze Franciszek B u j a k w swoim pamiętniku: „...bardzo zajęły mnie wykłady prof. S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o o etnografii. Stałem się odrazu jednym z najpilniejszych uczestników jego ćwiczeń praktycznych, które niestety zawsze były przeznaczone dla początkujących i stały na niskim poziomie, składając się z próbnych wykładów szkolnych i ze streszczeń drobnych rozpraw z czasopism geograficznych. Jako prace seminaryjne były przez niego zalecone kompilacje z 2-ch lub 3-ch rozpraw o egzotycznych tematach, a nie z geografii ziem polskich. Nie można się tu było wcale nauczyć pracować w geografii. Dobrze opracowane wykłady C z e r n e g o pobudzały jednak moją myśl i zachęcały do studiów na własną rękę" **. Głos ten nie jest odosobniony, drugi uczeń — Stanisław S r o k o w s k i tak charakteryzuje swego wykładowcę: „...za sukcesora Wincentego P o l a trudno uważać krakowskiego profesora Franciszka S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o , bo on młodzieży jednoczyć przy sobie nie pragnął i jakichkolwiek dążeń naukowych nie reprezentował. Jestem jego uczniem, więc wiem dobrze, jak te sprawy wyglądały. Oschły wykład, zresztą opracowany uczciwie według źródeł niemieckich, a czasem francuskich, od czasu do czasu ćwiczenia geograficzne o jak najogólniejszej tematyce. Oto wszystko czym C z e r n y S z w a r c e n b e r g służył następcom w dziedzinie geografii" ***. Słuszność tych zarzutów potwierdziło życie. S z w a r c e n b e r g C z e r n y nie stworzył szkoły geograficznej i nie wychował uczniów pracujących na polu naukowym: jednostki zdolniejsze, przez profesora niedocenione, o zamiłowaniach naukowych i otwartych umysłach, jak Franciszek B u j a k ****, Eugeniusz R o m e r , Stanisław Srokowski, * a) die S t u d i e r e n d e n z u m w i s s e n s c h a f t l i c h e n S t u d i u m d e r G e o g r a p h i e a n z u l e i t e n ; b) i h n e n die G e l e g e n h e i t z u r E r w e r b u n g g e w i s s e r , f ü r die s e l b s t ä n d i g e A r b e i t u n d d e n U n t e r r i c h t in d i e s e m F a c h e w ü n s c h e n s w e r t e r F e r t i g k e i t e n zu g e b e n ; c) die z u k ü n f t i g e n G y m n a s i a l L e h r e r in d e n g e o g r a p h i s c h e n U n t e r r i c h t e i n z u f ü h r e n " . (Akta S e n a t u A k a d . U.J., W y d z i a ł Filozoficzny — G e o g r a f i a 38 c, 1853—1916, A r c h i w u m U.J.). ** F. B u j a k , P a m i ę t n i k — Drogi m o j e g o życia. „ N a u k a P o l s k a " , T. 4, 1927, str. 99—100. *** O d p i s z p o z o s t a j ą c e j w r ę k o p i s i e nie u k o ń c z o n e j p r a c y prof. S. S r o k o w s k i e g o, W a r s z a w a 1949. **** P o r . B. O l s z e w i c z, F r a n c i s z e k B u j a k j a k o h i s t o r y k geografii. P a m i ę c i F r . B u j a k a , „ D o d a t e k do S p r a w o z d a ń W r o c ł a w s k i e g o T o w a r z y s t w a N a u k o w e g o " , 1953, n r 1.

http://rcin.org.pl

Biografia

25

opuszczały go przechodząc do innych dziedzin nauki (F. B u j a k , lub kończąc studia geograficzne na uniwersytetach zagranicznych (E. R o m e r i St. S r o k o w s k i ) ; zaś młody naukowiec Ludomir S a w i c k i , który był kandydatem do habilitacji u C z e r n e g o , musiał przezwyciężać duże trudności, aby osiągnąć stopień naukowy *. S z w a r c e n b e r g - C z e r n y był człowiekiem niezwykle surowym i stanowczym, tak dla najbliższej rodziny jak i dla studentów; w domu bano się go i w milczeniu podporządkowywano jego egoistycznym częstokroć postanowieniom. Nie znosił poza tym nowatorstwa i sprzeciwu, toteż znający go dobrze Ludomir S a w i c k i , aż do czasu otrzymania habilitacji, nie zdradzał swoich poglądów na zadania geografii i jej metodę pracy, ponieważ odbiegały one znacznie od tych, które reprezentował jego mistrz. Tylko w ten sposób udało się S a w i c k i e m u utrzymać przy C z e r n y m i zostać jego następcą na katedrze geografii. Uczniowie odznaczający się pewnym indywidualizmem naukowym lub krytycznym podejściem mogli u S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o liczyć tylko na otrzymanie nagrody w formie jednorazowego stypendium za napisanie najlepszej pracy konkursowej w ramach ćwiczeń geograficznych **. Stypendium takie Ministerstwo Wyznań i Oświaty przyznawało w wyniku długich starań czynionych w tym kierunku przez kierownika katedry. Zasługą S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o jest powstanie na sekcji geografii w roku 1879 kółka geograficznego, które początkowo istniało w obrębie tzw. Czytelni Akademickiej, a w 1886 r. otrzymało własny statut jako samodzielne stowarzyszenie. Nie jest jednak wiadome, kto ie założył. Członkowie koła przypisują to swemu profesorowi, podczas gdy kronika uniwersytecka oraz urzędowe pisma dziekanatu podają za inicjatorów samych studentów ***. W każdym razie S z w a r c e n b e r g C z e r n y , powierzony mu przez senat akademicki urząd kuratora, pełnił bez zwykłej u niego formalności. On to namówił członków kółka geograficznego do zajęcia się polska bibliografią geograficzną, prace nad nią nie zostały jednak ukończone ****. Pod kierunkiem C z e r n e g o ustalano tematy referatów wygłaszanych przez poszczególnych członków, on po* P o r . A k t a D z i e k a n a t u U. J . (48) — K a t e d r a g e o g r a f i i : A k t a dotyczące h a b i litacji d r L. S a w i c k i e g o ; R e f e r a t S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o w s p r a w i e d o puszczenia d r L. S a w i c k i e g o do h a b i l i t a c j i z g e o g r a f i i ( A r c h i w u m U. J.). ** Między i n n y m i n a g r o d ę o t r z y m a l i : F. B u j a k, E. R o m e r oraz St. S r o k o w s k i ; o s t a t n i za p r a c ę pt. O rozmieszczeniu ilości o p a d ó w a t m o s f e r y c z n y c h w A f r y c e . P o r . A k t a D z i e k a n a t u U. J . (48), dotyczące k a t e d r y g e o g r a f i i ( A r c h i w u m U. J.). *** P o r . A k t a K ó ł k a G e o g r a f i c z n e g o , A k t a D z i e k a n a t u A k a d e m . U. J . 48, k a t e d r a g e o g r a f i i ( A r c h i w u m U. J.) oraz K r o n i k a U. J . 1864—1887. **** P o r . P r z e w o d n i k B i b l i o g r a f i c z n y . K r o n i k a , 1884, z. 1, str. 15.

http://rcin.org.pl

26

magał im w doborze potrzebnych materiałów, a przede wszystkim uczestniczył w co tygodniowych zebraniach kierując dyskusją i wzbogacając ją swoimi uwagami *. Tylko że tematyka referatów pokrywała się w znacznej mierze z zakresem ćwiczeń geograficznych i z tego powodu (jak pisze C z e r n y w zawiadomieniu do senatu) kółko to po dziesięciu latach istnienia zostało na wniosek kuratora rozwiązane w roku 1890. Do życia powołał je dopiero w 1917 roku Ludomir S a w i c k i , ale stało się to już po śmierci S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o . Podczas swojej pracy na uniwersytecie był C z e r n y dziekanem wydziału filozoficznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w roku akademickim 1891/92 i 1892/93. Na tym stanowisku nie wykazał się żadną wybitniejszą działalnością. Nawet własnego zakładu nie potrafił wyposażyć należycie w tak niezbędne pomoce naukowe, jak książki i mapy oraz sprzęt do pracowni. Należał poza tym do najbardziej biernych członków Rady Wydziału **; unikał uczestnictwa w sprawach ogólnouniwersyteckich i obojętnie odnosił się do wszelkich kwestii nurtujących wykładowców czy też studentów. Pozostawiając decyzję innym, sam starał się zachować całkowitą poprawność w stosunku do norm obowiązujących na Uniwersytecie Jagiellońskim. Mimo to należy go uważać za pedagoga o dużej rutynie, sumiennego w wykonywaniu swych obowiązków, uczącego pozytywnie w wyznaczonym zakresie, lojalnie wobec władz oraz bardzo rygorystycznie.

DZIAŁALNOŚĆ

NAUKOWA

S z w a r c e n b e r g - C z e r n y posiadał szerokie zainteresowania naukowe, obejmowały one: geografię fizyczną, klimatologię, geografię regionalną, gospodarczą, historyczną, etnografię oraz aktualne zagadnienia światowe, przeważnie polityczne. W tym należy szukać przyczyny różnorodności tematycznej, jaka cechuje wszystkie jego prace; składają się na nie, oprócz kilku publikacji większych, głównie artykuły, rozprawy i sprawozdania liczące od kilkudziesięciu do stu stron. Zamieszczał je C z e r n y w takich czasopismach jak: 1) „Ateneum", 2) „Biblioteka Warszawska", 3) „Niwa", 4) „Przegląd Polski" (organ konserwatystów krakowskich pod redakcją T a r n o w s k i e go, K o ź m i a n a i S z u j s k i e g o ) , 5) „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego" i 6) „Wszechświat" oraz w czasopismach zagranicznych: 1) * P o r . A k t a K ó ł k a G e o g r a f i c z n e g o : S p r a w o z d a n i e roczne K.G.U.J. 1888/89 ( A r c h i w u m U. J.). ** Por. P r o t o k o ł y posiedzeń R a d y W y d z i a ł u Filozoficznego U.J., Rocz. 1875/76— 1894/95 ( A r c h i w u m U.J.).

http://rcin.org.pl

Biografia

27

/.Deutsche Rundschau für Geographie und Statistik", 2) „Petermanns Geographische Mitteilungen", 3) „Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin", 4) „Zeitschrift für wissenschaftliche Geographie". Jako geograf ma S z w a r c e n b e r g - C z e r n y w swoim dorobku naukowym ponad 30 pozycji bibliograficznych (wyłączając prace historyczne), drukowanych od roku 1876 do 1899, w tym 5 napisanych wyłącznie po niemiecku, 3 zaś w języku polskim i niemieckim. Ilościowo dorobek ten nie jest bogaty, a pod względem Wartości naukowej, z wyjątkiem kilku prac *, nie zajmuje wybitnej pozycji w naszym piśmiennictwie geograficznym. Hołdując bowiem powszechnej wówczas modzie stał C z e r n y na stanowisku, że różnorodność poruszanych zagadnień jest przejawem wysokiego poziomu naukowego. Dlatego nie zajął się głębiej żadną dziedziną geografii. Obszerną znajomość piśmiennictwa obcego, głównie niemieckiego i angielskiego, a w mniejszym stopniu francuskiego, wykorzystywał prawie wyłącznie na krytyczne skompilowanie istniejących już materiałów lub zastosowanie „geograficznego punktu widzenia" do wyników badań zebranych przez innych. Unikał tematów geograficznych związanych z ziemiami polskimi**, gdyż mogły one narzucać niedogodną dla niego postawę niepatriotyczną w stosunku do Polaków, albo nielojalną względem zaborców. Nie chcąc popadać w kolizję z przepisami wiedeńskiego Ministerstwa Wyznań i Oświaty, jako c. k. przysięgły urzędnik i radca dworu starał się również unikać aktualnych polskich tematów społeczno-politycznych uważając się za zwolennika tzw. czystej nauki, za „apolitycznego". Nie doceniał C z e r n y praktycznego znaczenia geografii i nie rozumiał, że geograf nie może pracować w oderwaniu od aktualnych zagadnień życia polityczno-gospodarczego. Wyznając koncepcję „apolityczności nauki" nie należał do żadnego z działających w Krakowie stronnictw, co jednak nie przeszkadzało mu w sympatyzowaniu z polityką obozu stańczykowskiego. Zdarzył się nawet wypadek, że S z w a r c e n b e r g - C z e r n y kierował się przy ocenie młodego naukowca względami politycznymi; naukowcem tym był Franciszek B u j a k , który w pamiętniku swoim zamieszcza następujące wspomnienie: „...otrzymałem w Rzymie list od prof. C z e r n e g o - S z w a r c e n b e r g a, który stwierdzał radykalną zmianę jego usposobienia względem mnie i odbierał widoki na przyszłą habilitację u niego. * Por. B i b l i o g r a f i a p r a c . F. S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o k o ń c u n i n i e j s z e g o o p r a c o w a n i a , p o z y c j e 5, 15, 21, 24, 32. ** Por. B i b l i o g r a f i a p r a c . F. S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o końcu niniejszego opracowania.

http://rcin.org.pl

zamieszczona

na

zamieszczona

na

28

Kamieniem obrazy były oczywiście moje poglądy polityczne, o których miał błędne pojęcie. W szczególności musiało go dotknąć odrzucenie przeze mnie jego propozycji, abym napisał do „Czasu" * artykuł potępiający ruch polityczny włościan polskich, których organem był „Przyjaciel Ludu" (w pierwszej połowie 1901 r.). Jeszcze w roku 1905 sprzeciwiał się mojej habilitacji, ponieważ uważał mnie za socjalistę" **. Autorytetem była dla S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o nauka niemiecka, trzymając się jej niewolniczo nie wprowadził on do geografii polskiej własnych koncepcji metodycznych ani też rzeczowych. W tym czasie kończy się okres geografii opisowej, a rozwija się zapoczątkowany przez klasyków geografii: Aleksandra H u m b o l d t a i Karola R i 11 e r a kierunek przyrodniczy i wyjaśniający. Kierunek ten głosił, że przedmiotem geografii jest nie tylko znajomość rzeczy i zjawisk iako zwykłych faktów, ale przede wszystkim rozumienie ich jako wzajemnych przyczyn i skutków. To nadanie geografii charakteru badawczego stworzyło tym samym jej podstawy naukowe ***. S z w a r c e n b e r g - C z e r n y był typowym przedstawicielem kierunku historyczno-teologicznego mającego ówcześnie wielu zwolenników, który w oparciu o materiały geograficzne szukał celowości w przyrodzie i rozwoju społeczeństwa. Kierunek ten nie wykazał żadnego postępu w naukowym wyjaśnieniu praw rządzących zjawiskami geograficznymi, ograniczył się bowiem do głoszenia, iż prawa te należą do mądrości i dobroci Stwórcy ****. Zgodnie z powyższymi założeniami S z w a r c e n b e r g - C z e r n y wypowiadał się o zadaniach geografii następująco: celem geografii jest „odczucie wszystkich funkcji tego wielkiego organizmu, jakim jest ziemia i odczytanie kiedyś z jej hieroglificznych rysów przewodniej myśli, którą niezbadany Pan Stworzenia tchnął w jej tyle urozmaicone ciało" *****. Zająwszy tego rodzaju nienaukowe stanowisko nie wniósł wiele do rozwoju geografii polskiej. W roku 1891 S z w a r c e n b e r g - C z e r n y objął kierownictwo komisji egzaminacyjnej dla kandydatów na nauczycieli szkół średnich w zachodniej Galicji. Chodziło w tym wypadku o popieranie polityki Michała B o b r z y ń s k i e g o , który jako kierownik Rady Szkolnej Krajowej * K r a k o w s k i e p i s m o codzienne o a r y s t o k r a t y c z n y m i k l e r y k a l n y m c h a r a k t e r z e . F. B u j a k , Drogi m o j e g o życia. „ N a u k a P o l s k a " , T. 4, 1927, str. 124. *** P o r . S. N o w a k o w s k i , G e o g r a f i a j a k o n a u k a . (Wielka G e o g r a f i a P o w s z e c h na), W a r s z a w a 1934 i 1935, str. 10. **** Ibid., str. 11. ***** F. C z e r n y : Dzisiejszy s t a n geografii, j e j b a d a ń i wiadomości. ,,Biblioteka w a r s z a w s k a " , T. 1, 1882, str. 220. M

http://rcin.org.pl

29

zapoczątkował system częściowych ustępstw na gruncie szkolnictwa, zwłaszcza średniego *. Zajęcie to, które przy wrodzonej sumienności traktował C z e r n y z wielką gorliwością, odciągnęło go niemal całkowicie od pracy naukowej. Zamierzone i w rękopisach spoczywające prace, głównie z zakresu geografii astronomicznej i etnografii, nie ujrzały już światła dziennego **. W dalszym rozwoju geografii, który nastąpił w tym czasie w Niemczech, Rosji, Anglii i Francji, S z w a r c e n b e r g - C z e r n y nie brał żywszego udziału trzymając się z dala od nowych kierunków geograficznych. Był uczonym wybitnie gabinetowym, który nie uznawał pracy w terenie, uważając za najwłaściwsze opracowania kameralne, dlatego też nie zorganizował ani jednej studenckiej wycieczki geograficznej i nieprzychylnie ustosunkowywał się do częstych wędrówek po Karpatach swego współpracownika — Ludomira S a w i c k i e g o ***. Dopiero ten ostatni wniósł w tę gabinetową atmosferę świeży powiew nowych pojęć o zadaniach geografii i jej nowoczesnych metodach badania, ale nastąpiło to już po śmierci S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o . Jeżeli chodzi o stan geografii w pozostałych krajowych ośrodkach uniwersyteckich, to w tym samym czasie we Lwowie katedrę geografii zajmował Antoni R e h m a n (1840—1917), raczej botanik niż geograf, badacz Karpat i Afryki Południowej. Równocześnie w najmniej sprzyjających warunkach, bo w Królestwie Polskim w Warszawie, walczył ze skostniałymi poglądami uczonych postępowy geograf Wacław N a ł k o w s k i (1851—1911), nie znajdując w społeczeństwie dostatecznego zrozumienia i jakiegokolwiek poparcia. W roku 1900 S z w a r c e n b e r g - C z e r n y otrzymał nominację na dyrektora Instytutu Geograficznego U. J., lecz funkcji tej właściwie nie pełnił, gdyż ograniczył się tylko do przyjęcia lokalu przeznaczonego na siedzibę instytutu ****. W roku 1916 po dłuższym urlopie zdrowotnym S z w a r c e n b e r g - C z e r n y przeszedł na emeryturę. Umarł 14 lutego 1917 r. w Krakowie. * Por. S. K i e n i e w i c z , Galicja w dobie a u t o n o m i c z n e j (1850—1914). Wrocław 1952, str. 12 (Wstęp). ** W o s t a t n i c h latach życia pisał podobno C z e r n y b a r d z o wiele, ale nie d r u kował, gdyż o p a n o w a n y był obawą, że w k r a k o w s k i e j d r u k a r n i u n i w e r s y t e c k i e j zagubią m u m a n u s k r y p t y . Pozostały po n i m zbiór p r a c wzięła na p r z e c h o w a n i e córka Zofia K r z y ż a n o w s k a , u k t ó r e j podczas pożaru J a s ł a w 1944 r. wszystko spłonęło. *** W e d ł u g r e l a c j i uczniów F r a n c i s z k a S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o , prof. F. B u j a k a , prof. E. R o m e r a oraz b r a t a n k a jego d r Kazimierza S z w a r c e n b e r g Czernego. **** p o r s k ł a d U n i w e r s y t e t u Jagiellońskiego. Rocz. 1887/88 i 1899/900 (Archiwum U. J.).

http://rcin.org.pl

30;

C z e r n y był członkiem zwyczajnym Wiedeńskiego Towarzystwa Geograficznego, członkiem honorowym austriacko-węgierskiego Towarzystwa Kolonialnego w Wiedniu, członkiem komisji historycznej, fizjograficznej i balneologicznej Akademii Umiejętności w Krakowie, członkiem Towarzystwa Tatrzańskiego, radcą dworu austriackiego i komandorem orderu Franciszka Józefa. Pracy społecznej właściwie nie udzielał się zupełnie. W latach 1878 i 1881 reprezentował Wydział Filozoficzny U. J. na Międzynarodowych Kongresach Geograficznych w Paryżu i Wenecji *. Na obu kongresach S z w a r c e n b e r g - C z e r n y nie wygłaszał referatów i nie brał udziału w dyskusji.

* P o r . A k t a S e n a t u A k a d e m i c k i e g o U.J., W y d z i a ł Filozoficzny, G e o g r a f i a , 38 c. 1853—1916 ( A r c h i w u m U.J.).

http://rcin.org.pl

PRZEGLĄD DOROBKU NAUKOWEGO Przejdźmy do omówienia poszczególnych prac C z e r n e g o . Nie rozpatrujemy ich w porządku chronologicznym, którego zachowanie jest konieczne, jeśli się chce odsłonić ewolucję myśli pisarza. Ale w tym wypadku byłoby to niecelowe ze względu na charakter twórczości stanowiącej mozaikę prac o bardzo różnorodnej problematyce, prac nie powiązanych ze sobą, a tym samym nie pozwalających na ułożenie syntetycznego obrazu. Z tego też względu rozpatrujemy prace zgrupowawszy je w pewne" całości tematyczne. W całokształcie twórczości C z e r n e g o zupełnie odrębną grupę stanowią jego trzy pierwsze prace. Są to następujące studia historyczne: 1) „Panowanie Jana Olbrachta i Aleksandra Jagiellończyków" (1871), 2) „Trybunat Grakchów", niedrukowany (1872), 3) „Zawiązki państwowe i kościelne Czech, Polski i Węgier w XVII w." (1872). Pierwsze z nich przyniosło mu doktorat, pozostałe pisane były z myślą o habilitacji. Nie będziemy ich tu omawiać. Fachowa opinia historyczna przyjęła wspomniane prace dość pochlebnie, podkreślając niezwykłą skrupulatność opracowania oraz umiejętność właściwego wykorzystania bogatego materiału źródłowego *. Dziedziną, która przyniosła C z e r n e m u pozycję w świecie naukowym za granicą, a tym samym i w kraju oraz stanowisko profesora, była geografia fizyczna. Ukazujące się w tym czasie nieliczne rozprawy z zakresu geografii fizycznej dotyczyły głównie zagadnień regionalnych, natomiast publikacje poświęcone specjalnie ogólnym tematom fizjograficznym zaliczały się do rzadkości. Spośród nich wyróżnić należy poważną i przez współczesnych wysoko cenioną monografię C z e r n e g o o wpływie wiatrów na ukształtowanie * P o r . A k t a dotyczące h a b i l i t a c j i d r F. S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o na w y d z i a l e f i l o z o f i c z n y m U.J. ( A r c h i w u m U.J.) i r e c e n z j e p r a c y pt. Z a w i ą z k i p a ń s t w o w e i kościelne Czech, P o l s k i i W ę g i e r w X V I I w., p o d p i s a n ą P. ( z a p e w n e Adolf P a w i ń s k i ) . B i b l i o t e k a W a r s z a w s k a , T. 4, 1872, str. 315.

http://rcin.org.pl

34Przegląd,dorobku

naukowego

powierzchni ziemi. Tytuł oryginalny brzmi: „Die Wirkung der Windę auf die Gestaltung der Erde" (1876). Drukowana była jako 48 dodatek do znanego czasopisma „Petermanns Geographische Mitteilungen". O tej rozprawie tak pisze Jerzy S m o l e ń s k i : „...oparta na sumiennym i krytycznym wyzyskaniu obfitej literatury przedmiotu, uważana była przez pewien czas za „standard-work" w danym zakresie. Utorowała ona autorowi drogę do katedry geografii na U.J., na której stał się następcą P o l a " *. Praca C z e r n e g o nie wnosi jednak zasadniczo nic nowego do problematyki geografii fizycznej. Autor zestawia tylko istniejący już w tej dziedzinie materiał naukowy, ale czyni to w sposób krytyczny i dowodzący dobrej znajomości przedmiotu. Oprócz doskonałego obeznania ze światowym piśmiennictwem geologicznym, klimatologiczno-meteorologicznym, z zakresu geografii fizycznej i regionalnej (spis źródeł obejmuje przeszło 200 prac z wyżej wymienionych dziedzin) wykazuje on umiejętność uszeregowania wybranych zagadnień, a następnie systematycznego ich rozwijania w sposób jasny i prosty. Z rozsypanych po różnych książkach i czasopismach wypowiedzi przedstawicieli poszczególnych specjalizacji geograficznych potrafił C z e r n y opracować w sposób naukowy, syntetyczny obraz wpływu wiatru na powierzchnię ziemi. Pierwsza część pracy zawiera charakterystykę klimatyczno-meteoroiogicznych wpływów wiatru. Autor omawia w niej: 1) rolę wiatru w powstaniu stref klimatycznych, 2) wpływ masy kontynentalnej na powstanie i kierunek prądów powietrznych, 3) pustynie, stepy i regiony leśne. W części drugiej zajmuje się C z e r n y mechaniczną działalnością wiatru (szybkość, siła i kierunek) biorąc pod uwagę jej wpływ na skały i wody; część ta zawiera poza tym zestawienie ówczesnych poglądów na tworzenie się form wydmowych i ich wędrówkę oraz na erozję wietrzną. Następnie autor omawia efekt wpływu wiatru na powierzchnię wody — spiętrzanie wody, kipiel morską, niszczenie i przyrastanie wybrzeży. Rozdział ostatni informuje o pośrednim związku wiatrów z trzęsieniami ziemi, wybuchami wulkanów, a także z elektrycznością i magnetyzmem ziemskim. Do pracy załączona jest mapka prądów powietrznych, na której podano rozmieszczenie głównych rodzajów szaty roślinnej, jak tundra, step, pustynia itd. (powstanie ich przedstawiono jako wynik wpływu wiatrów), a na oceanach zaznaczono szlaki żaglowców i czas trwania podróży (w dniach). W pracę tę C z e r n y nie włożył własnych oryginalnych myśli, ale ograniczył się do prawidłowego przeselekcjonowania, a następnie usyste* J. S m o l e ń s k i , Rzut oka na stan ogólnej geografii fizycznej w Polsce w ostatn i m pięćdziesięcioleciu (1875—1925). O d b i t k a z j u b i l e u s z o w e g o t o m u » „ K o s m o s u " , K r a k ó w 1927.

http://rcin.org.pl

Przegląd dorobku naukowego

33

matyzowania poglądów oraz wyników badań istniejących w zakresie rozpatrywanego zagadnienia. I na tym ostatnim polega wartość powyższej pracy. Dziwny wydaje się fakt, że C z e r n y , który wyjeżdżając za granicę posiadał skromny zasób wiadomości geograficznych, potrafił po roku studiów uniwersyteckich napisać rozprawę o tak wnikliwej interpretacji materiału geograficznego, zawartego w bardzo bogatej literaturze. Zdarza się to czasem jednostkom niezwykle zdolnym, nie spotyka się jednak wypadku, żeby pisarz, który swym utworem osiągnął pozycję w jakiejś dziedzinie, nigdy już do niej nie powrócił i nie pokusił się o dalsze wypróbowanie swoich sił na tym polu. Uznanie opinii wzmacnia bowiem samopoczucie, dodaje pewności, szczególnie twórcom młodym, a poza tym otwiera perspektywę na przyszłość, czego się nikt z własnej woli nie wyrzeka. Tymczasem tego rodzaju sytuacja zaszła właśnie w twórczości C z e r n e g o . Zadebiutowawszy tak świetnie rozprawą z geografii fizycznej *, nie powrócił już do jej zagadnień w swoich późniejszych pracach, znikło zainteresowanie tego rodzaju tematyką **. W latach następnych napisał C z e r n y kilka drobnych artykułów wiążących się w pewnym stopniu z geografią fizyczną, ale pozostających na popularnym jednak poziomie. Są to: 1) „Zarys geografii fizycznej oceanu" (1877), 2) „O wytwarzaniu się gór" (1879), 3) „Jaskinie lodowe" (1884). Pierwszy zawiera historyczny przegląd badań oceanu łącznie z metodami, jakimi się przy nich posługiwano, oraz przegląd morskich wypraw naukowych. Na zakończenie autor daje zestawienie wyników tych ostatnich z punktu widzenia ich wartości dla geografii. W pracy „O wytwarzaniu się gór" omawia C z e r n y poglądy uczonych na to zagadnienie poczynając od czasów greckich i rzymskich. Szerzej zajmuje się teorią „neptunistów" i „plutonistów", krytykuje obie, lecz przy pomocy argumentów innych uczonych. Następnie przechodzi do szkoły angielskiej (Karol L y e 11) i niemieckiej (E. S u e s s), która powstanie gór tłumaczy procesem kontrakcji ziemi pod wpływem jej systematycznego oziębiania się. Nie zajmując zdecydowanego stanowiska C z e r n y przechyla się ku ostatniej jako najnowszej i najlepiej zgadzającej się z historią genezy globu ziemskiego oraz z prawami fizyki kosmicznej. Zaznacza jednak, że dalsze badania mogą zadać kłam i tej teorii. Trzecia praca ma jedynie za zadanie zwrócić uwagę przyrodników polskich na ciekawe zjawisko jaskiń lodowych ze względu na przypuszczalną ich obecność w Karpatach. Na podstawie opisów z literatury obcej * P o r . R e c e n z j a A. K i r c h o f f a c y t o w a n a n a str. 21 (notka **). ** Z t y c h w z g l ę d ó w k u r s o w a ł y w Polsce pogłoski p o d w a ż a j ą c e a u t o r s t w o n e g o n i n i e j s z e j p r a c y , b r a k j e d n a k n a to j a k i c h k o l w i e k d o w o d ó w . Franciszek Szwarceriberg -C7erny

Czer-

3

http://rcin.org.pl

36Przegląd,dorobku

naukowego

C z e r n y omawia zbadane już groty i przytacza poglądy na proces tworzenia się w nich lodów. Sam, jak zazwyczaj, nie wypowiada swego sądu. Pewien związek z wyżej omówionymi pozycjami autorskimi C z e r n e g o wykazuje artykuł: „Znaczenie lasów zwłaszcza w górach i dla gór" (1878). Porusza w nim kwestię ochrony lasów przedstawiając ich rozległe wpływy klimatyczne (temperatura, opady, ciśnienie, wilgotność powietrza) i hydrologiczne (stany wód, potoków i rzek, wydajność źródeł). Oprócz znaczenia lasu dla ekonomiki rolnej podkreśla jego rolę w gospodarce człowieka i nawołuje do pouczania społeczeństwa, że: „...lasy są to kasy oszczędności, w których sama dobroczynna natura złożyła dla człowieka nieobliczone kapitały" oraz że „spełniają one swe wielkie posłannictwo nie tylko na dziś i dla dzisiejszych ich posiadaczy, ale są jednocześnie majątkiem całych krajów i stanem swym dzisiejszym rozstrzygają wprost o dobrobycie przyszłych pokoleń" *. Szczególny nacisk kładzie przy tym na sprawę walki z rabunkowym trzebieniem lasów górskich. Duże zainteresowanie okazywał C z e r n y dla klimatologii i meteorologii, mimo że poświęcił im zaledwie dwie prace, ale z wypowiedziami dotyczącymi tych dziedzin spotkać się można w większości jego utworów. Praca pt. „Zmienność klimatu i jej przyczyny" (1877) stanowi teoretyczne rozważania na powyższy temat. E. B e h m, autor recenzji zamieszczonej w „Petermanns Geographische Mitteilungen" (Geographischer Monatsbericht) zauważa, że jak na laika przeprowadzono ją przystępnie i z przedyskutowaniem określonych punktów historycznych **. W pracy tej C z e r n y stara się uzasadnić przypuszczenie o istnieniu okresowych zmian klimatycznych. W tym celu rozważa wpływ warunków kosmicznych na zmianę klimatu ziemi: okresowe zmiany w położeniu ziemi względem słońca, periodyczność w występowaniu plam słonecznych, wpływ księżyca, jak również przyczyny telluryczne (ziemskie), a więc: zmiany w kierunkach prądów morskich, położenie geograficzne terenu, zalesienie i wreszcie działalność człowieka (osuszanie i nawadnianie). Wykazawszy w ten sposób okresową zmienność klimatu i jej przyczyny w czasach historycznych, daje następnie zarys klimatu w przeszłości geologicznej, aby tym lepiej uzasadnić twierdzenie o jego zmienności. Jest to jedna z nielicznych prac, w której C z e r n y decyduje się na sprecyzowanie swego poglądu i zajęcie zdecydowanego stanowiska, które w zasadniczej koncepcji jest stanowiskiem naukowo słusznym. Ta sama praca, tylko z małymi zmianami, została wydana w języku niemieckim w roku 1881. * F. C z e r n y , Z n a c z e n i e lasów zwłaszcza w g ó r a c h i dla gór. „ P a m i ę t n i k T o w a r z y s t w a T a t r z a ń s k i e g o " , T. 3, 1878, str. 18—19. ** „ P e t e r m a n n s G e o g r a p h i s c h e M i t t e i l u n g e n " , 1880, str. 474—475. .

http://rcin.org.pl

Przegląd dorobku naukowego

35

Ciekawy jest z tejże dziedziny artykuł C z e r n e g o pt. „Dzisiejsza prognoza meteorologiczna" (1883). We wstępie do niego omawia autor meteorologię teoretyczną: czym się zajmuje oraz jakie są jej zalety i wady. Te ostatnie polegają na tym, że „...opierając się na średnich tylko wartościach i ubiegając się o same tylko stałe normy i prawa, tłumiła właśnie z całą świadomością chwilowe zmiany i codzienne następstwo zjawisk" *. Dalej popiera bardzo silnie meteorologię praktyczną tj. prognozę meteorologiczną, domagając się założenia w kraju gęstej sieci stacji meteorologicznych podległych jednemu naczelnemu obserwatorium. „...prognoza meteorologiczna, na takiej instytucji oparta wzbogaci Polskę o najżywotniejszy zakład asekuracyjny, jeśli nie od wszystkich, bo to niepodobna, to w każdym razie od bardzo wielu klęsk i strat, dziś niejako mszczących się na nas za naszą nieświadomość i niedbałość" **. Omówiwszy znaczenie prognozy meteorologicznej dla rolnictwa, żeglarstwa itp. podaje jeszcze sposób sporządzania map synoptycznych oraz charakteryzuje zachodnio- i środkowo-europejskie stacje obserwacyjne. Praca ta ze względu na całkowicie nowoczesne podejście autora do tematu należy do ciekawszych i zasługuje na uwagę. C z e r n y przeprowadza w niej bowiem rzeczową krytykę meteorologii teoretycznej, a głównie jej metody badań opartej wyłącznie na obliczaniu z zebranych spostrzeżeń wartości średnich oraz na ustalaniu praw rządzących poszczególnymi zjawiskami. Kładzie on silny nacisk na badanie dynamiki zjawisk atmosferycznych reprezentując tym samym podejście bardzo zbliżone do obecnego. A więc w dziedzinie meteorologii wyprzedza C z e r n y o pół wieku współczesne dlań poglądy, nawołując zaś do zakładania meteorologicznych stacji obserwacyjnych drugiego i trzeciego rzędu *** oraz ogólnopolskiej instytucji centralnej zdradza umiejętność oceny istniejącej sytuacji, a także umiejętność wskazania możliwości i kierunków rozwoju danej specjalności naukowej. W dorobku naukowym C z e r n e g o grupę odrębną, a zarazem najliczniejszą, tworzą publikacje, których przedmiotem są aktualne zagadnienia głównie polityczne związane z terenem Afryki i Azji. Osobne miejsce należy się tutaj książce pt. „Egipt i Mahdi w Sudanie" (1884), napisanej w związku z wybuchem w Sudanie rewolucji narodowowyzwoleńczej. Rewolucja ta była wynikiem niezadowolenia ubogiej ludności z panowania angielsko-egipskiego. Przyczyna leżała przede wszystkim w niesprawiedliwym rozdziale bardzo wysokich podatków, przy któ* ** *** misji

F. C z e r n y , Dzisiejsza p r o g n o z a meteorologiczna. „Niwa", T. 1, 1883, str. 391. Ibid., str. 402—403. G a l i c y j s k a sieć m e t e o r o l o g i c z n a została założona w r. 1865/66 z i n i c j a t y w y K o Fizjograficznej w ramach Krakowskiego Towarzystwa Naukowego.

3*

http://rcin.org.pl

36

Przegląd,

dorobku

naukowego

rych ściąganiu urzędnicy i żołnierze dopuszczali się różnego rodzaju wykroczeń. To ogólne niezadowolenie wykorzystał derwisz Mohammed Achmed, który ogłosił się Mahdim — muzułmańskim Mesjaszem — wiedząc, że tylko na gruncie religijnym można zjednoczyć żyjące w ciągłej walce plemiona. Odniósł szereg zwycięstw; ale prymitywne państwo mahdystów, stojąc na rozdrożu pomiędzy ustrojem na wpół niewolniczym, na Wpół feudalnym, a zdradzającym już pewne elementy kapitalizmu, nie miało oczywiście żadnych szans przetrwania. Powstanie Mahdiego było ruchem kierowanym utopijnymi hasłami, podobnym do buntów chłopskich w średniowiecznej Europie. C z e r n y jako wyznawca legitymistycznych idei stańczykowskich zasadniczo potępia powstanie ludności arabskiej. Dla niego wszelki ruch z dołu, objaw woli, a cóż dopiero narzucanie jej i przeciwstawianie się porządkowi ustanowionemu przez władzę państwową jest „dążnością rozkładową". Rozruchy sudańskie uważa on za wyraz gospodarzącego bezkarnie barbarzyństwa i fanatyzmu. Dlatego też krytykuje dotychczasową, według niego zbyt tolerancyjną, politykę kolonialną Anglii, „...która unikając na każdym kroku zawikłań i krwawej rozprawy, wydała dziś takie rezultaty, jak: rosnące niezadowolenie w Indiach, wygnanie przez Zulusów uznanego przez Anglię Keczwaya, zrzeczenie się zwierzchnictwa nad rzeczypospolitą Boerów z Transwaalu, w australijskich koloniach najwyraźniejsze dążenie do federacji i wyswobodzenia się na kształt Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, a w Egipcie bez mała już trwożliwe wołanie: Mahdi ante portas" *. C z e r n y uważa, że tego rodzaju postępowanie rządu angielskiego sprzeczne jest z powszechnymi interesami cywilizacji, która z Sudanu winna uczynić swoją awangardę w łonie Afryki. Ten wzniosły cel zrealizować można zdaniem jego tylko drogą zbrojnej interwencji, która by skutecznie stłumiła „wywrotowe zakusy tłumu". Z powyższą oceną narodowo-wyzwoleńczych dążeń ludów kolonialnych spotkać się można niejednokrotnie na kartach pism C z e r n e g o . Interesuje go szczególnie kontynent afrykański. Już jedną ze swoich pierwszych prac pt. ,,Entdeckungsgeschichte der Gabun- und Ogowelander und die Ogoweąuellen" (1876) poświęca historii odkryć francuskich posiadłości afrykańskich, krajów nad Gabunem i Ogowe, leżących na zachodnim wybrzeżu lądu w pobliżu równika. W następnej pracy z tego cyklu pt. „Handel ludźmi w Afryce" (1878) zajmuje się C z e r n y sprawą handlu Murzynami, która w tym czasie była jednym z problemów nurtujących światową opinię publiczną. W pracy tej daje przegląd historii handlu niewolnikami oraz metod przedsiębra* F. C z e r n y , E g i p t i M a h d i w S u d a n i e . K r a k ó w 1884a str. 34.

http://rcin.org.pl

37Przegląd,dorobku

naukowego

nych celem zniesienia „tak hańbiącego precedensu". Lecz handel ludźmi potępia autor tylko ze względu na uczucie swoje, obrażone uczucie wolności osobistej oraz dążenie do przestrzegania zasad humanitaryzmu, w rzeczywistości bowiem jest to tolerancja krzywd, jeśli chodzi o „ludy stojące pod względem towarzyskim i obyczajowym tak nisko jeszcze, że o węzłach rodzinnych i o prawach jednostki nie może być u nich mowy" *. A więc gdy zajdzie potrzeba, można nimi handlować, tym bardziej, że według C z e r n e g o „...handel ludźmi nie robi wyjątku z pod tej powszechnej ekonomicznej zasady. Czerpie on swoje warunki bytu w nadmiarze, czyli zbytniej obfitości niewolników po jednej, a w potrzebie po drugiej stronie" **. W ten sposób C z e r n y zgodnie z interesami państw kolonialnych stara się usprawiedliwić handel ludźmi. Mimo to, nie chcąc pozostawać w konflikcie z zasadami etyki chrześcijańskiej, wzywa społeczeństwo do popierania stowarzyszeń filantropijnych i zapowiedzianej przez nie pokojowej, cywilizatorskiej krucjaty do wnętrza Afryki. Oto typowy światopogląd galicyjskiego konserwatysty, cechuje go wtłoczenie w określone ramy, poza które nie wypada się wychylać. Z powodu przygotowań do projektowanej przez Stefana Rogozińskiego wyprawy w głąb Afryki napisał C z e r n y okolicznościowy artykuł pt. „Charakter dzisiejszych wypraw do Afryki" (1882), w którym oburza się na wykształconą część społeczeństwa za obojętność względem tak „doniosłego" wydarzenia. Chce obudzić w niej zainteresowanie dla spraw geograficznych, co jest stanowiskiem słusznym, ale popełnia przy tym jeden błąd: nie dostrzega polityczno-ekonomicznego aspektu większości wypraw podejmowanych przez państwa europejskie. Wyprawom tym według niego przyświecają tylko dwa cele: ,,...1) cywilizatorski tj. stłumienie handlu niewolnikami, szerzenie między krajowcami wiary chrześcijańskiej, oświaty i wyższej kultury, 2) ściśle odkrywczy i badawczy" ***. Krakowski „Czas" omawiając w związku z wyprawą Rogozińskiego rywalizację Anglii i Francji na obszarze Afryki pisze: „Gdyby pan Rogoziński w celach naukowych i handlowo-geograficznych wyprawę do środka Afryki organizował, mógłby liczyć na powszechniejsze w Polsce poparcie. Zresztą z afrykańskich odkryć ani nasz handel, ani nasz przemysł nigdy nie skorzysta, tym bardziej, że udział w nich biorą przedstawiciele kilku państw..." ****. * F. C z e r n y , H a n d e l l u d ź m i w A f r y c e . „Niwa", T. 3, 1878, str. 12. ** Ibid., str. 15. *** F. C z e r n y , C h a r a k t e r dzisiejszych w y p r a w do A f r y k i . „Niwa", T. 2, 1882, str. 644. **** „Czas" (czasopismo codzienne). K r a k ó w dn. 10 lutego 1882 r. (nr 33).

http://rcin.org.pl

38

•

P r z e g l ą d , dorobku

naukowego

Nawoływanie C z e r n e g o do składania funduszów na wyprawę Rogozińskiego nie przyniosło rezultatów; zwyciężyła uprawiana przez nasze społeczeństwo ekonomia zaściankowa, która nie widziała celu ponoszenia ofiar na sprawy dalsze, nie przedstawiające natychmiastowej praktycznej korzyści. Toteż słusznie zauważa C z e r n y , ,,...że wygodniej nam przypatrywać się z poza parkanów i rogatek naszych poświęcaniu się, ofiarności i zdobyczom naukowym innych narodów i wyczekiwać zasklepionym w naszych ekonomicznych interesach, rychłoli z tych ofiar i usiłowań i na nasze niwy spadnie pośrednio czy bezpośrednio — ale dojrzały, gotowy już owoc" *. Należy zaznaczyć, że omawiany wyżej artykuł zawiera ciekawą wypowiedź C z e r n e g o dotyczącą kwestii murzyńskiej, w której twierdzi w przeciwieństwie do panujących ówcześnie poglądów, iż „...nie wynika z tego jeszcze, aby ten sam murzyn, pogrążony w rutynie, na którą tysiące lat się składały, zamknięty najdłużej przed wpływem kultur wyższych, zaznaczał zarówno stopniem swych intelektualnych zasobów, jak swą barwą jakąś czarną na ziemi plamę, ażeby usprawiedliwiał w czemkolwiek straszny werdykt, jakim go w XVI w. obrzucono, jakoby mianowicie tworzył upośledzoną już z natury rasę i już z góry był skazany na podlącą rolę niewolnika względem białych. I w nim tlą — choć głębiej może i w ukryciu — te subtelne tchnienia, które pielęgnowane i kształcone stopniowo i metodycznie, przemieniają barbarzyńców w narody, pnące się coraz wyżej do światła cywilizacji" **. W dziesięć lat później zajął się C z e r n y odkryciami podróżnika angielskiego Henryka S t a n l e y ' a , którego wyprawy w głąb Afryki (bieg rzeki Kongo) podejmowane były z inicjatywy i na koszt imperialistycznych potentatów Ameryki 1 Europy. I dopiero w pracy pt. „Ostatnia podróż Stanley a" (1890) C z e r n y zaczyna dostrzegać, wprawdzie słabo, co kryje się poza humanitarnymi hasłami różnego rodzaju ekspedycji odkrywczo-badawczych. Zdaje sobie sprawę, że odkrycia S t a n l e y a rozpętały walkę konkurencyjną o nowe tereny kolonizacyjne w Afryce Równikowej, ale w dalszym ciągu uważa, że przyniosą one ludom kolonialnym dobrobyt i cywilizację. A wiemy powszechnie, na czym w rzeczywistości polegała owa „cywilizacja" szerzona przez Europejczyków w koloniach. Przyniosła ona ludności tubylczej rozpowszechnienie się chorób, alkoholizm, eksploatację gospodarczą, nieludzkie traktowanie oraz krwawe represje za objawy niezadowolenia lub buntu. * F. C z e r n y , C h a r a k t e r dzisiejszych w y p r a w do A f r y k i . „Niwa", T. 2, 1882, str. 645. ** Ibid., str. 635.

http://rcin.org.pl

39

Z opracowań poświęconych sprawom kontynentu afrykańskiego przebiia wyraźnie determinizm geograficzny. Zdaniem C z e r n e g o środowisko geograficzne jest siłą decydującą lub co najmniej warunkującą działalność i rozwój społeczeństwa murzyńskiego. Na powyższy temat wypowiada się w następujący sposób: „...Tem gorzej, że bez poczucia praw człowieka i bez silniejszych węzłów rodzinnych, murzyni ujrzeli się na lądzie afrykańskim wśród warunków fizycznych, najzupełniej nie sprzyjających obudzeniu się w nich wyżej sięgających potrzeb i dążeń, w imie których mogliby rozwinąć rozleglejszą i silniejszą zarówno indywidualną jak zbiorową działalność na polu swej materialnej kultury" *. Szczególny wpływ na kształtowanie się psychiki Murzynów przypisuje C z e r n y czynnikom klimatycznym. Wyrazem tego może być zdanie: ,,...ciepły klimat i obfitość roślinnych środków wyżywienia nie mogły być naturalnie bodźcem i dźwignią ich energii, lecz owszem musiały ją sparaliżować i stępić" **. Do zagadnień związanych z lądem afrykańskim powraca jeszcze C z e r n y w pracy: „Projektowane morze w Saharze alęiersko-tunetańskiej i jepo znaczenie" (1882). Krótki ten artykuł poświecony jest projektowi zalania wodą z Morza Śródziemnego szottów Sahary algiersko-tunetańskiej; C z e r n y popiera ten pomysł, lecz nie daje argumentów własnych, jego zalety i wady omawia na podstawie wypowiedzi zawartych w pracach różnych obcych autorów. Jak już wyżej wspomniano, C z e r n y interesował się również wydarzeniami w Azii, dowodem tego są prace: „Tonkin" (1884) i „Rosja w Turkiestanie'" (1884). Obie zawierają szczegółowy opis fizjograficzny kraju, a więc: ukształtowanie pionowe i poziome, warunki klimatyczne, hydrograficzne i glebowe, poza tym wiadomości dotyczące życia gospodarczego, bogactw kopalnych oraz stosunków ludnościowych. W pierwszej z nich pisze autor o czynnikach, które pobudzają oświecone społeczeństwo do rozszerzania swej działalności na zamorskie kontynenty. Zdaniem jego: „...Najsilniejszym z nich bezsprzecznie jest wszakże czynnik socjalno-ekonomiczny, jest dotkliwa potrzeba otwarcia najszerszych i najliczniejszych ujść bądźto dla emigracji, spowodowanej zbytnim wzrostem ludności w pewnych krajach i trudnościami wynikającej stąd konkurencji... bądź też — i to w wyższym jeszcze stopniu — dla wyrobów fabrycznych celem uchylenia niebezpieczeństwa ich hyperprodukcji na miejscu, a tem samem celem zapobieżenia całemu szeregowi klęsk spo* F. C z e r n y , C h a r a k t e r dzisiejszych w y p r a w do A f r y k i . „Niwa", T. 2, 1882, str. 633—634. ** Ibid., str. 634.

http://rcin.org.pl

40

Przegląd, dorobku

naukowego

łecznych takich, jak bezrobocie i wszystkie biorące w niem swój początek agitacye socyalistyczno-komunistyczne". * • Wypowiedź ta doskonale charakteryzuje C z e r n e g o jako typowego geografa burżuazyjnego, tłumaczącego zaborcze tendencje polityki imperialistycznej zbytnim przyrostem ludności, nadmiarem rąk do pracy lub brakiem zbytu towarów. W tym też tonie omawia on politykę mocarstw europejskich dążących do zawładnięcia bogatymi Chinami. Niepokoją go jednak zabory Rosji w Turkiestanie. Uważa, że w pewnym stopniu warunkuje je specyficzna sytuacja, a więc brak naturalnej granicy fizycznej oddzielającej Rosję od ludów barbarzyńskich i „...przeto trzeba się względem tych ludów z konieczności kierować jedynie maksymami prawa naturalnego, opartego na instynkcie zachowawczym swego mienia, czci i życia, a gdzieby to nie pomogło, uciec się jako do ultima ratio do oręża tj. do podboju". ** Tłumacząc charakter polityki zagranicznej państwa imperialistycznego jego właściwościami fizjograficznymi, ześlizguje się C z e r n y na pozycję geografizmu, z tym jednak, że stanowiska tego nie podtrzymuje konsekwentnie w swoich dalszych rozważaniach. Główną bowiem rolę przypisuje on względom strategicznym (opanowanie Persji) i przed nimi to ostrzega Anglię zachęcając ją równocześnie do działania stanowczego oraz zarzucenia drogi półśrodków, tym bardziej, „...że żołnierz i kolonista rosyjski choć różny religią i cywilizacyą od krajowców Azji, jest przecież dla nich bez porównania przystępniejszym i łatwiejszym do pewnej z nimi fraternizacji, aniżeli jest to możebnem między Anglikami a Hindusami. Postępy Rosji w Azji odbywają się nie tyle może nawet w imię samego uroku jej militarnej przewagi, ile raczej dzięki pewnej utajonej sympatyi ze strony Azyatów dla narodu rosyjskiego i dziwnej łatwości assymilowania się z nim po raz dokonanym przezeń podboju". *** Wypowiedź powyższa zdradza u C z e r n e g o tendencje proangielskie, pewien kult Zachodu. Artykuł pt. „Chiny" Richthofena" (1883) jest obszerną recenzją pracy pod tym samym tytułem napisanej przez niemieckiego geografa i geologa Ferdynanda R i c h t h o f e n a **** (1833—1905), który był również podróżnikiem, badaczem krajów egzotycznych, zwłaszcza Chin. C z e r n y podkreśla naukowo-geograficzną wartość niniejszego opracowania, w nim * F. C z e r n y , T o n k i n . „ P r z e g l ą d Polski", T. 1, 1884, str. 4. ** F. C z e r n y , R o s j a w T u r k i e s t a n i e . „ P r z e g l ą d Polski", T. 4, 1884, str. 73. *** Ibid., str. 302. **** F. R i c h t h o f e n , C h i n a — E r g e b n i s s e e i g e n e r R e i s e n u n d d a r a u f g e g r ü n d e t e r S t u d i e n . B e r l i n 1877; 2 B a n d , ibid. 1882; 4 B a n d , ibid. 1883, a t l a s (część 1) ibid. 1885. Pozostałe t o m y (3 i 5) oraz część 2 a t l a s u u k a z a ł y się już p o śmierci a u t o r a s t a r a n i e m jego u c z n i ó w : Z. T i e s s e n a , F. F r e c h a i M . G r o l l a w B e r l i n i e w r. 1912.

http://rcin.org.pl

41

bowiem zastosował R i c h t h o f e n zapoczątkowaną przez H u m b o l d t a i R i t t e r a nowożytną metodę badań geograficznych, opartą na przyczynowym i porównawczym ujmowaniu zjawisk. Przeprowadzona przez C z e r n e g o ocena niniejszego artykułu ma charakter pozytywny, między innymi pisze on: „...dopiero dzieło Richthofena odsłoniło całokształt fizyczny Chin, ginących gdzieś w półcieniu na wielkim krajobrazie Azji i zdjąwszy po raz pierwszy umiejętną fotografię ich rzeczywistych rysów, wyprowadziło w ten sposób już w bardzo znacznej części najważniejsze właśnie, bo zasadnicze elementy ich geografii, tj. geologiczną strukturę i plastyczny ustrój, z krainy dotychczasowych legend i hypotez". * Odrębną pozycję w twórczości C z e r n e g o stanowią dwie prace: „Zarys rozwoju wiedzy o ziemi na tle historii odkryć geograficznych" (1880) i „O wpływie wielkich odkryć geograficznych na Polskę i jej oświatę w XVI w." (1884). W pierwszej daje autor zarys historii odkryć geograficznych odznaczający się dość bogatym materiałem faktograficznym. W rozdziale wstępnym zajmuje się C z e r n y rozwojem geografii, następnie omawia zakres wiadomości geograficznych ludów barbarzyńskich, odkrycia narodów starożytnych oraz odkrycia w wiekach średnich (do czasów wielkich odkryć geograficznych). Drugą część książki rozpoczyna epoka wielkich odkryć: wyprawy Vasco da Gamy, Kolumba, Vespucci'ego i Magellana. Dalej podane są hiszpańskie odkrycia na Oceanie Spokojnym, zapoznanie się ludności Europy ze światem arktycznym i północną Azją oraz odkrycia geograficzne w ciągu XVI, XVII i pierwszej połowy XVIII wieku na obszarze Afryki, Azji i Australii. W treści spotyka się wzmianki o wyprawach podejmowanych przez podróżników rosyjskich na tereny Syberii i Oceanu Lodowatego; przy entuzjastycznych opisach osiągnięć podróżników i badaczy zachodnich zdradzają one pewne akcenty umniejszenia dorobku rosyjskiego. W zakończeniu przedstawiony jest rozwój geografii jako umiejętności — działalność Aleksandra H u m b o l d t a , Karola R i t t e r a i Leopolda von B u c h a — oraz pierwsze naukowe wyprawy i badania geograficzne. Praca ta ma charakter popularny ** i jest w znacznej mierze kompilacją. Odkryciami geograficznymi zajął się C z e r n y po raz drugi w artykule „O wpływie wielkich odkryć geograficznych na Polskę i jej oświatę w XVI w.", przygotowanym jako referat na Zjazd Kochanowskiego w 1884 roku. Artykuł ten należy do lepszych prac C z e r n e g o . Autor omawia * F. C z e r n y , „ C h i n y " R i c h t h o f e n a . „Niwa", T. 1, 1883, str. 173. ** D r u k o w a n a b y ł a j a k o d o d a t e k do „ W ę d r o w c a " , T. 8, n r 192—202, 1880.

http://rcin.org.pl

44Przegląd,dorobku

naukowego

w nim wpływ wielkich odkryć geograficznych na Polskę i rozwój jej oświaty w XVI w. i dochodzi do wniosku, że: „1) wpływ ten był jedynie pośredni i częściowy, że uwidocznił się pod dwoma tylko względami: a) handlowym, bo odkrycia te przyczyniły się do przeniesienia grawitacyjnego punktu dla handlu wywozowego i przywozowego polskiego z nad Morza Czarnego nad Bałtyk — do ujść Wisły, Niemna i Dźwiny, b) naukowym, choć zdobycze naukowe tych odkryć w niczem nie były dziełem polskim. 2) wpływ naukowy odbił się w literaturze polskiej XVI w. stosunkowo bardzo słabo... mimo to przecież wiedziano w Polsce o tych odkryciach już od samego początku XVI stulecia i o nich — jak tego dowodzą współczesne podręczniki geograficzne * — w szkołach uczono. 3) obudzony natomiast w Polsce XVI wieku interes do geografii w ogóle i żywszy ruch literacki na tem polu ** nie były wypływem wielkich odkryć geograficznych, ile raczej w pierwszym rzędzie następstwem wcześniej już nastałego odrodzenia się nauk klasycznych". *** Rozważając zagadnienie naukowego wpływu wielkich odkryć geograficznych na oświatę polską XVI w. C z e r n y słusznie zauważa, że wpływ ten nie mógł być równie silny i rozległy jak w zachodniej Europie. „Skoro bowiem Polska ani do tych odkryć w niczem się nie przyczyniła, ani z nich żadnych bezpośrednich materyalnych korzyści nie ciągnęła, a odkrycia te same przez się nie zaraz zdołały z gruntu zmienić starodawnych wyobrażeń o fizycznych warunkach ziemi, przeto uczony świa* polski nie miał eo ipso powodu entuzyazmować się temi odkryciami w tym stopniu jak zachodnio-europejski". **** W zakończeniu pracy stwierdza autor, że nauka polska może w owym okresie poszczycić się wielkim geniuszem myśli — Mikołajem K o p e r n i k i e m , najpotężniejszą postacią polskiego Odrodzenia. W związku z tym pisze C z e r n y : „...taż sama Polska XVI wieku najbardziej w Europie stojąca na uboczu całego odkrywczo-geograficznego ruchu, * Z ó w c z e s n y c h p o d r ę c z n i k ó w g e o g r a f i c z n y c h C z e r n y w y m i e n i a : J a n a ze Stobnicy, I n t r o d u c t i o in P t o l e m a e i c o s m o g r a p h i a m . 1512; H e n r y k a G l a r e a n , De geo¿jraphia liber u n u s . 1529; J a n a H o n t e r g , R u d i m e n t o r u m C o s m o g r a p h i a e libri duo. 1530; M a r c i n a Bielskiego, K r o n i k a ś w i a t a . 1551. ** O m a w i a j ą c to z a g a d n i e n i e C z e r n y w y m i e n i a : M a c i e j a z M i e c h o w a : T r a c t a t u s de d u a b u s S a r m a t i i s . 1517; K r o m e r a : Polonia. 1577; S t r y j k o w s k i e g o : S a r m a t i a e e u r o p e a e descriptio. 1578; S a r n i c k i e g o : D e s c r i p t i o v e t e r i s et n o v a e Poloniae. 1585; m a p y Polski W a p o w s k i e g o (1528) i G r o d e c k i e g o (1558) oraz m a p y ś w i a t a z „ K r o n i k i " M a r c i n a Bielskiego. *** F. C z e r n y , O w p ł y w i e w i e l k i c h o d k r y ć g e o g r a f i c z n y c h n a P o l s k ę i j e j o ś w i a t ę w X V I w. „ A r c h i w u m do d z i e j ó w l i t e r a t u r y i o ś w i a t y w Polsce", P A U , T. 5, 1884, str. 14—15. **** Ibid., str. 6.

http://rcin.org.pl

43Przegląd,dorobku

naukowego

jednocześnie jak gdyby szukała za tę ujmę rekompenzaty w innym kierunku, wysilała się właśnie i to do pewnego stopnia więcej nawet niż jakikolwiek inny naród europejski, w pracy na polu matematyki i astronomii, póki na tem polu nie dobiła się ze wszech miar, zaiste, równego sławie Gamy i Kolumba dzieła, tj. rewolucyi astronomicznej K o p e r n i k a , — jeśli się to zważy, to podobno niedostatki w jej literaturze geograficznej XVI w. nie wydadzą się nam ani tak wielkiemi, ani tak rażącemi, jakby się z powyższej pokazywało analizy". * W roku 1882 napisał C z e r n y pracę pt. „Dzisiejszy stan geografii, jej badań i wiadomości" omawiając w niej rozwój historyczny „ziemioznawstwa", jego przedmiot, cel i metodę badania, jak również stosunek do innych nauk, podział i granice. Interesujący jest pogląd C z e r n e g o na powyższe zagadnienia. Według niego: „...ziemioznawstwo konwencjonalnie ciągle jeszcze geografią nazywane, nie jest też niczem innem, jak nauką 0 ziemi, pojętej jako osobne indywiduum kosmiczne, obdarzone właściwą sobie strukturą, ruchami i życiem... ale zarazem nauką o ziemi pojętej jako dom mieszkalny człowieka i scena dziejowa, w której organizacji, warunkach i zasobach tkwią właśnie podstawy i warunki kulturalnego 1 cywilizacyjnego rozwoju ludzkości całej. Zaznaczyć więc ziemi stanowisko w plejadzie reszty światów, rozpoznać zależność jej od tychże światów, wnikając w jej genezę, z kolei zbadać jej budowę wewnętrzną i zewnętrzną, ruchy, jakim podlega sama i jakim podlegają jej dwa oceany: wodny i powietrzny, dalej zgłębić prawa rozpostarcia się na niej życia organicznego, a nareszcie i w szczególności wykazać, w czem i o ile sam człowiek zawisł w swym rozwoju od fizycznych warunków swego otoczenia — oto olbrzymi problemat, jaki sobie dzisiejsza geografia za swój przedmiot stawia" **. Charakteryzując naukę geograficzną pisze C z e r n y : „...jest dziś geografia niewątpliwie nie pod jednym względem niejako encyklopedyczną reasumpcją wszystkich innych nauk. Sięga bowiem zarówno w dziedzinę astronomii i astrofizyki, jak ogarnia meteorologię, i klimatologię, najważniejsze części geologii i domaga się znajomości botanicznych, zoologicznych, etnologicznych, ekonomicznych i historycznych. Jest jednak encyklopedyczną reasumpcją tychże nauk nie pojętą tak, iżby każda z wymienionych umiejętności wchodziła w jej zakres z całym zasobem swych specjalnych studiów, lecz tylko jako wspólne ognisko, w którem, jak to wykażemy dalej, wszystkie te umiejętności jednoczą i godzą swoje roz* F. C z e r n y , O w p ł y w i e w i e l k i c h o d k r y ć g e o g r a f i c z n y c h n a P o l s k ę i j e j o ś w i a t ę w X V I w. „ A r c h i w u m do d z i e j ó w l i t e r a t u r y i o ś w i a t y w Polsce", P A U , T. 5, .1884, str. 12—13. ** F. C z e r n y , Dzisiejszy s t a n geografii, j e j b a d a ń i wiadomości. „Biblioteka W a r s z a w s k a " , W a r s z a w a 1882, str. 186.

http://rcin.org.pl

44

Przegląd, dorobku

naukowego

strzelone, luźne rezultaty... Temu też charakterowi swemu zawdzięcza geografia, że idąc ręka w rękę z rezultatami tak licznego grona nauk, ciągle się odradza i w ustawicznie nową przybiera świeżość, tak iż słusznie nazwał ją Peschel * umiejętnością, która codzień na nowo musi być zdobywaną i ciągle na nowo odbudowywaną". ** Przeprowadza również autor ocenę starej szkoły geograficznej, która według niego była „...jałowym katalogiem miejscowości i dat najrozmaitszych... zbierała zjawiska i wiadomości bez związku i jakiejkolwiek zasadniczej myśli. Dzisiejsze ziemioznawstwo ma się do geografii starej szkoły, zbierającej luźny tylko materiał, zupełnie tak, jak architektoniczna konstrukcja budynku do zwożonego dlań budulca. Tamta była magazynem, leksykonem, dzisiejsza zaś geografia organicznym, umiejętnym systemem" ***. Za najwłaściwszą dla geografii metodę badań uważa C z e r n y metodę porównawczą, która „...jedynie może spełnić właściwe zadanie dydaktyczne i pedagogiczne ... i która ... prowadzi do celu nauki ... celem zaś dzisiejszego ziemioznawstwa jest wykazanie, o ile ziemia, pojęta jako całość, a więc jej ustrój, zjawiska i świat roślinny i zwierzęcy jest, jak się R i tt e r wyraził, „domem wychowawczym człowieka" ****. W dalszych swych rozważaniach dochodzi C z e r n y do następującego wniosku: „...geografia z charakteru swego jest dualistyczną, tj. w jednej części fizyczno-przyrodniczą, w drugiej zaś historyczną umiejętnością..." *****. Geografia fizyczna winna zdaniem jego składać się z następujących działów: 1) matematycznego, 2) kosmologicznego, 3) geologicznego, 4) fizjograficznego lub morfologicznego, 5) meteorologicznego, 6) fito- i zoogeograficznego. Antropogeografię uważa za wstępny dział geografii historycznej, której zadaniem jest wykazanie wzajemnego stosunku między ziemią i światem organicznym po jednej, a człowiekiem po drugiej stronie. Należy podkreślić, że C z e r n y zwraca uwagę na spotykane często zjawisko, jakim jest odmawianie geografii charakteru samodzielnej dyscypliny naukowej, a traktowanie jej jako kompleksu na j różnorodniej szych wiadomości zabranych innym naukom. Przeciwstawiając się ostro takiemu podejściu pisze między innymi: „...zapomniano nadto, że geografia nie tylko posiada także swą własną specjalność, to jest badanie ustroju powierzchni ziemi, nie tylko zbiera, sprawdza i porównuje zja* Die E r d k u n d e g e h ö r t zu d e n W i s s e n s c h a f t e n , w e l c h e täglich n e u e r w o r b e n u n d i m m e r von f r i s c h e m a u f g e b a u t w e r d e n wollen. (Gesch. d. E r d k u n d e . M ü n c h e n 1878, str. 79). ** F. C z e r n y , Dzisiejszy s t a n geografii, j e j b a d a ń i wiadomości. „Biblioteka W a r s z a w s k a " , 1882, str. 186—187. *** Ibid., str. 198. **** Ibid., str. 197. ***** Ibid., str. 197.

http://rcin.org.pl

45P r z e g l ą d ,dorobku

naukowego

wiska i fakta, to jest zajmuje się czynnością, praktykowaną również przez każdą inną umiejętność, ale co najważniejsza, zrywając owoce w ogrodzie innych nauk, zestawia je w myśl właściwego sobie tylko celu i według własnej metody w jeden system korrelacyi i oddziaływań między naturą martwą, a życiem organicznym w ogóle i między całą organizacją przyrody z jednej, a rodem ludzkim z drugiej strony w szczególności, co przecież jest procesem na wskroś umiejętnym" *. W zakończeniu nawołuje do założenia Polskiego Towarzystwa Geograficznego, „...które by metodycznie i krytycznie zdawało sprawę z zakresu wszech badań i prac, odnoszących się do tej nauki... Powinniśmy pomyśleć o zapełnieniu w tym względzie opróżnionego miejsca w koncercie narodów, rywalizujących tak chlubnie w szrankach nauki, "która, ogarniając całą ziemię i obejmując całą ludzkość jako przedmiot swych badań, nie tylko jest z natury swej syntezą wszystkich nauk, lecz zarazem także — i to więcej niż inna jakakolwiek umiejętność, węzłem narodów" **. Praca niniejsza należy do rzędu ważniejszych, ponieważ odbiega ona znacznie od właściwego dla większości prac C z e r n e g o charakteru referuj ąco-kompilacyjnego, a zawiera własne stanowisko autora wobec zagadnień metodologicznych geografii. Z pracą tą pozostaje w związku artykuł „Bericht iiber den Stand der geographischen Arbeiten in Polen" (1881), którego celem jest zapoznanie cudzoziemców ze stanem prac geograficznych w Polsce. Autor, podkreślając swobodę rozwoju życia naukowego w Galicji, omawia dotyczące geografii takie publikacje Akademii Umiejętności, jak „Sprawozdania Komisji Fizjograficznej" oraz „Zbiór wiadomości do antropologii krajowej". Poza tym wymienia jeszcze „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego" i „Wiadomości statystyczne o stosunkach krajowych" (wydawnictwo Galicyjskiego Wydziału Krajowego). Artykuł niniejszy ma charakter bardzo ogólnikowej informacji nie wyczerpującej nawet wszystkich prac o tematyce pokrewnej geografii, jakie w tym czasie ukazywały się w Galicji. Oddzielną grupę tworzą dwa następujące artykuły: „Die Geographie auf der Weltanstellung in Paris 1878" (1879) i „Kongres geograficzny połączony z wystawą geograficzną w Wenecji" (1882). Są to właściwie sprawozdania z obrad drugiego i trzeciego międzynarodowego kongresu geograficznego zawierające także ich krytyczną ocenę. C z e r n y podkreśla potrzebę urządzania zjazdów geograficznych, gdyż „...konieczna jest wymiana osobistych zdań i zapatrywań między ziemioznawcami, z których jedni czerpiąc swą wiedzę głównie z książek ogarniają wprawdzie całość * F. C z e r n y , Dzisiejszy s t a n W a r s z a w s k a " , 1882, s t r . 204. ** F . C z e r n y . Ibid., str. 183.

geografii, j e j b a d a ń i wiadomości.

http://rcin.org.pl

„Biblioteka

46

Przegląd, dorobku

naukowego

przedmiotu, ale nie rozporządzają znowu doświadczeniami badaczy i odkrywców..." *. Kongresy geograficzne konieczne są również ze względu na ówczesny stan geografii: „...jej rzec by można okres reformacyjny, w którym geografia z dawnej pomocnicy innych nauk awansowała wprawdzie nagle na osobną umiejętność, ale jeszcze nie wybrnęła we wszystkich swych kierunkach z procesu swej metamorfozy tak, iżby nie pozostawały jeszcze zasadnicze wątpliwości co do jej granic, stosunku do innych umiejętności, co do metody jej nauczania w szkole, terminologii i t.d." **. Rozwiązaniem tych ostatnich winny zająć się zjazdy geograficzne jako posiadające najodpowiedniejsze ku temu warunki, które jednak nie są należycie wykorzystywane. Przykładem może być kongres w Werfecji, ostro skrytykowany przez C z e r n e g o pod względem organizacyjnym, gdzie „...wiele trwoniono czasu na mowy, bądź to obliczone na chwilowy efekt, bądź też przeciążane wzajemnemi komplementami, miasto trzymać się ścisłych ram omawianego przedmiotu" ***. Poza przytoczonymi wypowiedziami i uwagami artykuły powyższe nie wnoszą żadnych ciekawszych myśli i ograniczają się do suchego, pozbawionego komentarza, sprawozdania z przebiegu obrad. Podczas pobytu za granicą C z e r n y studiował między innymi etnografię, którą później wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim ****. J e j to poświęcił rozprawę: „Obce pierwiastki w cywilizacjach Ameryki starożytnej1' (1886), referowaną na jednym z posiedzeń Wydziału Filologicznego Akademii Umiejętności w Krakowie, a następnie wydaną drukiem w tymże samym roku. Przedmiotem rozprawy jest problem genezy pierwotnej cywilizacji Nowego Świata, a więc odpowiedź na pytanie: Czy cywilizację Ameryki starożytnej należy uważać za rodzimy samodzielny wytwór Nowego Świata, czy też w większym lub mniejszym stopniu za dzieło obcych wpływów pochodzących ze Starego Świata? Zasadniczą treść pracy stanowi krytyczne omówienie przeciwstawnych sobie teorii, łącznie ze szczegółową analizą podanych przez nie argumentów. Wyciągając z nich wnioski C z e r n y stwierdza w zakończeniu, że cywilizacja Ameryki starożytnej jest zlepkiem różnorodnych pierwiastków cywilizacyjnych przypadkowo przyniesionych ze Starego Świata, głównie z Japonii, Chin, Indochin, Malajów i Indii Przedgangesowych. Sąd ten nie jest * F. C z e r n y , K o n g r e s g e o g r a f i c z n y p o ł ą c z o n y z w y s t a w ą g e o g r a f i c z n ą w W e necji. „Biblioteka W a r s z a w s k a " , T. 2, 1882, str. 69. ** Ibid., str. 72. *** Ibid., str. 72. **** w e d ł u g o p o w i a d a n i a prof. F. F u c h s a, u c z n i a C z e r n e g o , w y k ł a d y jego z e t n o g r a f i i p r o w a d z o n e były n i e z w y k l e z a j m u j ą c o i cieszyły się w ś r ó d s t u d e n t ó w dużym powodzeniem.

http://rcin.org.pl

47P r z e g l ą d ,dorobku

naukowego

oparty na własnych studiach autora, który zagadnieniem powyższym zajął się marginesowo, nie prowadząc głębszych badań. Problem autochtonizmu lub zapożyczenia pierwotnej kultury Ameryki nie został dotychczas definitywnie rozstrzygnięty. Wyniki badań prowadzonych na przełomie obecnego stulecia oraz w okresie międzywojennym przez amerykańskich i europejskich etnografów potwierdzają możliwość zapożyczenia pewnych pierwiastków kulturalnych od ludów zamieszkujących wyspy Oceanu Spokojnego, ale nie dają wystarczających dowodów zbijających teorię autochtonizmu. Należy jeszcze wspomnieć o dwóch drobnych artykułach C z e r n e g o , które odbiegają tematycznie od dotychczas omówionych pozycji bibliograficznych. Są to: ,,Kolej św. Gotarda" (1882) oraz ,,Mierniki wartości w przestrzeni i czasie" (1887). W pierwszym z nich autor zwraca uwagę na znaczenie nowowybudowanej linii kolejowej przez alpejski wąwóz św. Gotarda dla rozwoju gospodarki i handlu w państwach środkowej Europy. Drugi artykuł jest rozdziałem z przygotowanej wówczas do druku „Ogólnej geografii handlowej". „Ogólna geografia handlowa", wydana w roku 1889 przez Akademię Umiejętności w Krakowie, zamyka działalność naukową C z e r n e g o jako jego największa i najbardziej wartościowa praca. Jest ona pierwszym w polskiej literaturze geograficznej podręcznikiem geografii gospodarczej i dlatego poświęcam jej więcej uwagi. Rozwój światowej myśli geograficzno-gospodarczej XVII i XVIII wieku szedł w kierunku praktycznym, chodziło bowiem głównie o zaspokojenie potrzeb aparatu państwowego i administracyjnego przez dostarczenie * wiadomości o demograficznym i gospodarczym stanie kraju. Ten utylitarny charakter geografii utrzymuje się także w w. XIX, kiedy to w miarę przeobrażania się stosunków ekonomicznych i politycznych przychodzi do głosu czynnik handlowy — kupiecki *. Jest on wynikiem walk o ekonomiczny podział świata między związki kapitalistów, co łączy się ściśle z terytorialnym podziałem między wielkie mocarstwa, z walką o kolonie i o strefy wpływów. W związku z tym wyłania się potrzeba posiadania wiadomości o drogach handlowych, rynkach zbytu, pochodzeniu i rozmieszczeniu surowców. Powstaje tzw. geografia handlowa o ujęciu wybitnie towaroznawczym; cechą jej było także kładzenie nacisku na szczegółową analizę zewnętrznej wymiany towarowej poszczególnych krajów. I tutaj geografia handlowa nie wyszła poza ramy czystego opisu faktów i zestawienia liczb i nie wytworzyła własnej metody badań. Bezkrytyczne dostosowanie kierunku * P o r . F. B a r c i ń s k i , W s t ę p do n a u k i g e o g r a f i i g o s p o d a r c z e j . P o z n a ń 1935, str. 7.

http://rcin.org.pl

48

Przegląd, dorobku

naukowego

geografii handlowej do praktycznych potrzeb handlu będącego w rękach burżuazji nie przyczyniło się do podniesienia jej poziomu naukowego *. Charakter naukowo-badawczy usiłują jej w tym czasie nadać: w Niemczech — W. G ó t z ** w 1882 roku, a w Polsce — F. C z e r n y w 1889, którzy w swoich pracach o podejściu towarowo-handlowym próbują badać i wyjaśniać związki zachodzące między przyrodą a życiem gospodarczym narodów. Podręcznik ,,Ogólnej geografii handlowej" Franciszka C z e r n e g o powstał na podstawie długoletnich uniwersyteckich wykładów geografii handlowej będących kontynuacją tegoż rodzaju wykładów zapoczątkowanych przez Wincentego P o l a — ojca polskiej geografii gospodarczej. Wincenty P o l był bowiem pierwszym — jeśli pominąć luźne uwagi porozrzucane w dziełach Stanisława S t a s z i c a — który zajął się sprawą geografii gospodarczej. Jak już wyżej wspomniano, wykładał on na Uniwersytecie Jagiellońskim geografię handlową, ale jego ujęcie przedmiotu było statyczne, gdyż w badaniach ograniczał geografię handlową do opisu „stosunków dzisiejszych" uważając ją za „bieżącą historię ludzkości i termometr cywilizacji". Podkreślić należy, że dążył do ścisłego zespolenia geografii handlowej z ekonomią, mniejszy natomiast nacisk kładł na jej związek ze środowiskiem geograficznym, a więc z naukami przyrodniczymi ***. Praca C z e r n e g o , licząca 520 stron, odznacza się przemyślanym systematycznym układem swojej bogatej treści. W przedmowie po wyjaśnieniu celu pracy, którym jest: 1) przedstawienie „warunków i rozmiarów tyle dziś spotężniałego i rozrosłego ruchu handlowego", 2) zaspokojenie potrzeb szkolnych, podkreśla autor oryginalność ujęcia.przedmiotu. Nie jest ono bowiem naśladownictwem dominujących wówczas w tej dziedzinie poglądów nauki niemieckiej. C z e r n y wyraźnie zarzuca uniwersyteckim podręcznikom niemieckim, że „...nie obejmują zgoła ogólnej geografii handlowej, a szczegółową geografię handlową pojmują jedynie w postaci szeregu dat geograficzno-handlowych, przyczepionych do geografii fizycznej i topografii poszczególnych państw i krajów, popełniając tym sposobem ten rażący błąd metodyczny, iż w ogóle mieszają z geografią handlową to, co z natury rzeczy winno tworzyć do niej kurs wstępny, przygotowawczy" ****. * P o r . B. D i e t r i c h , W i r t s c h a f t s g e o g r a p h i e . M e t h o d e n — P r o b l e m e — A n r e g u n g e n , W i e n 1933, str. 20. ** W. G ö t z, Die A u f g a b e d e r w i r t s h a f t l i c h e n G e o g r a p h i e . „ Z e i t s c h r i f t d. G e s e l l s c h a f t f ü r E r d k u n d e " , Bd. 17, Leipzig 1882. *** P o r . F. B a r c i ń s k i , W s t ę p do n a u k i g e o g r a f i i g o s p o d a r c z e j . P o z n a ń 1935, str. 15. **** F. C z e r n y , Ogólna g e o g r a f i a h a n d l o w a . K r a k ó w 1889, str. VI ( P r z e d m o w a ) .

http://rcin.org.pl

49

Po przedmowie następuje wstęp omawiający: cywilizacyjne znaczenie handlu, przegląd jego dziejów i zadania ogólnej geografii handlowej. Dalej w kolejności mamy: Część I — Środki, dźwignie i zapory handlowe. Część ta składa się z dwóch działów: a. Środki handlowe (środki porozumiewania się w handlu, pieniądze, środki transportowe, komunikacyjne, korespondencyjne, jarmarki, targi i handel obnośny). b. Dźwignie i zapory handlu (kolonizacja, traktaty handlowe, konsulaty, izby, szkoły handlowe i towarzystwa geograf iczno-handlowe) . Część II — Przedmioty handlu (płody mineralne, roślinne, zwierzęce oraz człowiek jako przedmiot handlu). Zakończenie zawiera „Ogólny pogląd na stanowisko i udział poszczególnych krajów w handlu powszechnym i sumaryczną tegoż handlu wartość". We wstępie zasługuje na uwagę zwięzły zarys historii handlu; przedstawiony w nim przebieg powstania handlu jest na ogół słuszny. C z e r n y podkreśla bowiem, że w okresie wspólnoty pierwotnej i niewolnictwa handel miał charakter wymienny i wytworzył się na gruncie społecznego podziału pracy, który sprawił, że wymiana towarowa stała się zjawiskiem regularnym. Ale dopiero w końcu średniowiecza rozpoczęło się wyodrębnianie klasy kupców i producentów, hamowane dotychczas przez cechowy ustrój miast i różnego rodzaju ograniczenia feudalne. Słusznie też zauważa, że momentem zwrotnym było odkrycie na przełomie XV i XVI w. nowych dróg i kontynentów, podbój nowych ziem i opanowanie ich bogactw oraz napływ kruszców szlachetnych. Wydarzenia te dały rzeczywiście potężny impuls rozwojowi i ekspansji gospodarki europejskiej, zwłaszcza w dziedzinie przemysłu i handlu. Następnie przechodzi C z e r n y do omawiania teorii ekonomicznych i tutaj ujawniają się sprzeczności w jego stanowisku. C z e r n y podkreśla zło polityki merkantylistycznej, która ogranicza wolny obrót towarowy drogą bezpośrednich zakazów importowo-eksportowych oraz wysokich opłat celnych. Dużą rolę przypisuje teoriom fizjokratów żądających między innymi zniesienia istniejących ograniczeń w przemyśle i handlu. Wypowiada się jako zwolennik szkoły Adama S m i t h a wyznającej modny wówczas liberalizm. Ekonomiczna szkoła angielska głosi idee postępowe, ale C z e r n y podchodzi do zagadnień handlowych z punktu widzenia interesów Austrii, której potrzebny jest merkantylizm. Zasadniczo więc potępia on protekcjonistów i jest zwolennikiem wolnego handlu, ale realizację jego zasad odkłada na przyszłość. Stanowisko to podyktowane jest sytuacją gospodarczą Austrii, która nie posiadała własnych kolonii, a więc start jej w porównaniu z Anglią był nierówny. Konkurencja zaś państw silnych ekonomicznie mogła osłabić wewnętrzne życie gospodarcze monarchii 4

Franciszek Szwarcenberg - Czerny

http://rcin.org.pl

50

Przegląd, dorobku

naukowego

austro-węgierskiej przyczyniając się tym samym do zubożenia handlowej burżuazji Galicji. Po tym jak gdyby wprowadzeniu w temat przechodzi autor do zagadnień bliższych geografii; próbuje on mianowicie sprecyzować definicję geografii handlowej oraz określić jej zadania i przedmiot badań. W geografii wyróżnia C z e r n y dwa zasadnicze kierunki: geografię fizyczną i geografię polityczną, z tym, że tę ostatnią nazywa geografią historyczną lub antropogeografią *. W zależności od sposobu podejścia do przedmiotu tak geografia fizyczna, jak i polityczna rozpada się na ogólną i szczegółową. Ogólna geografia polityczna dzieli się na etnografię i geografię ekonomiczną, której część stanowi ogólna geografia handlowa. Przedmiotem tej ostatniej jest „ziemia, pojęta jako widownia obiegu wszelkiego rodzaju jej dóbr i zasobów", a zadaniem jej jest „...przedstawić w przestrzeni i w czasie różnorodność i wzrost potrzeb rodu ludzkiego wraz z całym zasobem środków, służących do ciągłego tych potrzeb zaspakajania" **. Zastanawiając się następnie nad stosunkiem ogólnej geografii handlowej do innych nauk wyznacza jej „...rolę pośredniczki i łącznego ogniwa między geografią fizyczną z jednej, a historią i ekonomią polityczną z drugiej strony" ***. Podkreśla również, że „...winna ona ściśle ograniczyć się do tego, coby można nazwać mechanizmem i materiałem handlu, tj. do środków, dźwigni, zapór i przedmiotów handlu i traktować je ... raz porównawczo, badając ich podobieństwa lub różnice i ich rozmieszczenie na całej kuli ziemskiej, a co jest przedmiotem ogólnej geografii handlowej, — drugi raz przedstawiając je i uzasadniając szczegółowo w granicach poszczególnych państw i krajów, a co jest zadaniem geografii handlowej szczegółowej" ****. W ten sposób uzasadnia C z e r n y przyjęty w swojej pracy podział i podejście do przedmiotu. Poszczególne rozdziały książki opracowane są dokładnie, wprost drobiazgowo, z podbudową statystyczną oraz licznym powoływaniem się na prace z literatury obcej. Autor opiera się głównie na dziełach: K. A n d r e e g o , W. G ö t z a, J. S c h e r z e r a i J. Y e a t s d ***** oraz pracach R ö s c h e n a, P e s c h l a i innych. Dane statystyczne czerpie z ostatnich roczników N e u m a n n a — S p e l l a r t a „Uber* S z w a r c e n b e r g - C z e r n y jest pierwszym, który do polskiej literatury geograficznej wprowadził pojęcie antropogeografii. ** F. C z e r n y , Ogólna g e o g r a f i a h a n d l o w a . K r a k ó w 1889, str. 13. *** Ibid., str. 14—15. **** Ibid., str. 14. ***** K. A n d r . e e , G e o g r a p h i e des W e l t h a n d e l s . 1877. W. G ö t z , Die A u f g a b e der w i r t s c h a f t l i c h e n G e o g r a p h i e . 1882. J . S c h e r z e r , D a s w i r t s c h a f t l i c h e L e b e n der Völker. 1885. J . Y e a t s, M a n u a l s of C o m m e r c e , technical, i n d u s t r i a l a n d c o m m e r cial. 1887.

http://rcin.org.pl

51

sichten der Weltwirtschaft" oraz z obliczeń statystycznych lyońskiej szkoły handlowej, a odnośnie Galicji z „Rocznika statystycznego Galicji (1886)" R u t o w s k i e g o . Książka zawiera duży materiał faktyczny, bogactwo szczegółów, a poza tym roi się od ciekawostek. Zaznaczyć należy, że poszczególne zagadnienia rozwija C z e r n y zawsze w oparciu o wstęp historyczny, który mimo błędnego często oświetlenia jest nawet obecnie kopalnią skrupulatnie zebranych i systematycznie uszeregowanych wiadomości dotyczących danego przedmiotu *. W całości jednak praca C z e r n e g o jest mało geograficzna; brak w niej chociażby uwag dotyczących warunków naturalnych środowiska geograficznego. Tylko w rozdziale pt. „Przepowiednie stanu pogody", omawiającym głównie rozwój meteorologii teoretycznej i praktycznej czyli synoptyki, zajmuje się nieco klimatem, ale i to od strony zjawisk, które się nań składają, a nie z punktu widzenia geograficznego (strefy klimatyczne). Rolę człowieka akcentuje dość silnie, co jest nowością w porównaniu z popularnymi, deterministycznymi poglądami uczonych niemieckich. Zaznacza się ona tam, gdzie „...sprzyjającym warunkom klimatycznym i hydrologicznym wtóruje pewna wyższa umysłowa, ekonomiczna i polityczna dojrzałość narodów" **. „Ogólna geografia handlowa" zawiera rozdział poświęcony sprawie handlu ludźmi; rozdział ten nosi tytuł: „Człowiek jako przedmiot handlu". C z e r n y , który zagadnieniem powyższym zajmował się w swoich pracach już kilkakrotnie, omawia w nim najpierw handel „płodami fizycznej i duchowej pracy człowieka wraz z cielesnymi jego płodami" ***, a następnie historię handlu niewolnikami, przy czym człowiek traktowany jest przez autora jako jedna z odmian towaru handlowego. C z e r n y potępia uprawianie przez narody cywilizowane tego rodzaju handlu, ale słowa oburzenia mają u niego charakter konwencjonalnej wzmianki podyktowanej dążeniem do zachowania zgodności z zasadami humanitaryzmu. Minusem książki jest brak mapek i wykresów, zawiera ona natomiast rozproszone w tekście liczne dane statystyczne i mniejsze zestawienia oraz 6 dużych tablic statystycznych zamykających kolejne rozdziały części I. Należy podkreślić, że ujęcie pracy jest niesłuszne, nie można bowiem geografii handlowej, która jest częścią geografii gospodarczej, traktować abstrakcyjnie, w oderwaniu od całości zagadnień gospodar* P r z y k ł a d e m b ł ę d n e g o p o d e j ś c i a m o ż e być k w e s t i a p i e n i ą d z a . A u t o r t r a k t u j e pieniądz jako narzędzie techniczne i rachunkowe, zaprowadzające „harmonijne stos u n k i " w g o s p o d a r c e t o w a r o w e j ; p o z o s t a j e d a l e k i od u z n a n i a go za p r o d u k t p r a c y społecznej, a p o j a w i e n i e się za r e z u l t a t w z r o s t u sprzeczności w t o w a r o w e j gospodarce świata. ** F. C z e r n y , Ogólna g e o g r a f i a h a n d l o w a . K r a k ó w 1889, str. 255. **» Ibid., str. 486.

4*

http://rcin.org.pl

52

czych, a przede wszystkim produkcji i uważać ją niejako za proces niezależny i jak pisze C z e r n y , „wyrównujący i niwelujący istniejące różnice w rozmieszczeniu płodów świata organicznego i nieorganicznego" *. Mimo wspomnianych wyżej błędów i braków „Ogólna geografia handlowa" ma wartość naukową, gdyż jest: 1) pierwszą polską geografią gospodarczą, w której autor zastanawia się nad istotą, celem i zakresem geografii gospodarczej, 2) odznacza się oryginalnością ujęcia w porównaniu z istniejącymi w ówczesnej literaturze obcej opracowaniami tegoż przedmiotu; oryginalność ta polega na: a) wyodrębnieniu i rozwinięciu pojęcia ogólnej geografii handlowej, która zajmuje się mechanizmem i materiałem handlu oraz pojęcia geografii handlowej szczegółowej omawiającej wyżej wymienione zagadnienia w granicach poszczególnych państw i krajów; b) usiłowaniu odstąpienia od tradycyjnej towaroznawczości; C z e r n y nie szufladkuje towarów według rodzaju czy też opłacalności, lecz stara się omawiać je na płaszczyźnie geograficznej; c) zastosowaniu, choć w małym stopniu, metody porównawczej (badanie związków między zjawiskami), 3) jest bogatym źródłem wiadomości w zakresie omawianych zagadnień. Współczesny świat naukowy przyjął pracę C z e r n e g o powściągliwym milczeniem, tylko w warszawskim „Ateneum" ukazała się krótka recenzja, której autor ** zarzuca „Ogólnej geografii handlowej", że nie spełniła swego zadania: „Prof. C z e r n y pojął geografię handlową za szeroko, wkroczył on bowiem w dziedzinę ekonomii politycznej i społecznej, historii handlu, towaroznawstwa, a nawet fizyki... G. handlowa zaś powinna wskazać nam miejsce podaży i popytu i środki komunikacyjne, jakimi ... zdaniem naszym możnaby ją z wielkim pożytkiem dla uczących się zmniejszyć prawie o połowę" ***. W roku 1888, a więc na rok przed wydaniem „Ogólnej geografii handlowej", ukazało się pierwsze wydanie „Geografii rozumowej" Wacława N a ł k o w s k i e g o . Autor jej krytykuje we wstępie dotychczasowe podręczniki geografii, które określa jako „...tylko zbiory wiadomości, materiałów do nauki, są to Nachschlagebuchy, ale nie podręczniki do nauki szkolnej. Pierwiastek pamięciowy gra w nich rolę główną, pierwiastek rozumowy — rolę podrzędną albo nawet żadną" ****. * F. C z e r n y , Ogólna g e o g r a f i a h a n d l o w a . K r a k ó w 1889, str. 486. ** A u t o r e m n i n i e j s z e j r e c e n z j i był Witold W r ó b l e w s k i , w s p ó ł r e d a k t o r „ P a m i ę t n i k a F i z j o g r a f i c z n e g o " , zasłużony n a polu g e o g r a f i i s z k o l n e j t ł u m a c z p o d r ę c z nika G u t h r y ' e g o . *** W. W r ó b l e w s k i , Rozbiory i o p r a c o w a n i a . „ A t e n e u m " , T. 2, 1890, s t r . 550—552. **** W. N a ł k o w s k i , G e o g r a f i a r o z u m o w a . W a r s z a w a 188, str. 5.

http://rcin.org.pl

53

Podkreśla wyraźnie, że geografia winna przede wszystkim nauczyć rozumować i „myśleć geograficznie". Przytaczam tę wypowiedź, ponieważ ostrze jej było skierowane przeciwko tego rodzaju podręcznikom, jakie w pewnym stopniu reprezentuje praca C z e r n e g o . „Geografia rozumowa" została przyjęta nieprzychylnie przez ówczesną polską opinię naukową, gdyż zrywała z dotychczasową tradycją wnosząc na jej miejsce wybitnie postępowe pierwiastki. Należy wspomnieć, że geografowie tacy, jak P l e b a ń s k i , C z e r n y , R e h m a n przeciwstawiali się solidarnie N a ł k o w s k i e m u , który w tym okresie reprezentował postępowego pracownika nauki. W przedmowie do wydania trzeciego z r. 1907 N a ł k o w s k i pisze o wrogim potraktowaniu jego książki przez pewne utytułowane, urzędowe powagi, zwłaszcza przez „krakowskiego doktora profesora Fr. Schwartz von Schwartzenberg-Czernego". Ten bowiem napisał dwie recenzje *, w których negatywnie ustosunkował się do „Zarysu geografii powszechnej (rozumowej)". Charakterystyczną cechą jego krytyki jest tendencja do wynalezienia jak największej ilości choćby drobnych nieścisłości czy niedomówień (bardzo często zapomina C z e r n y , że praca N a ł k o w s k i e g o jest podręcznikiem, a nie rozprawą naukową), a nawet niedociągnięć stylistycznych, brak w niej rzeczowych uwag dotyczących układu książki, doboru materiału, sposobu jego podania itp. Między zdaniami rzuca C z e r n y wzmiankę, że „...wprawdzie tendencji i usiłowań wprowadzenia pewnego ładu lub znowu uchwycenia przyczynowego związku między poszczególnymi zjawiskami i datami, nie podobna autorowi w wielu ustępach jego książki odmówić" **. Kończy jednak recenzję stwierdzeniem, „...że po ostracyzmach i po anatemach rzucanych na dawniejsze podręczniki, nie zdołało się samemu od ich tradycyjnych wad co najmniej w 2/3 częściach książki uwolnić" ***. Wacław N a ł k o w s k i w „Geografii rozumowej" zamiast formalistycznych opisów, wyliczeń, podawania różnego rodzaju ciekawostek oraz przeciążenia tekstu cyframi przedstawia charakter poszczególnych regionów geograficznych, które wyodrębnia na podstawie fizjograficznej, głównie z punktu widzenia geologicznego. Poza tym bardzo szeroko opracowuje współźależność zjawisk geograficznych oraz ich przyczynowość. Człowiek jest u niego elementem nie tylko zdolnym do opanowania przyrody, lecz również do jej przekształcenia. Nie można porównywać szczegółowo „Ogólnej geografii handlowej" C z e r n e g o z „Geografią rozumową" N a ł k o w s k i e g o , pierwszy * Ree. F. C z e r n y , „Biblioteka W a r s z a w s k a " . T. 2, 1888, str. 312—317 i „ P r z e g l ą d P o l s k i " , T. 2, 1888, str. 338—343. ** Ree. F. C z e r n y , „Biblioteka W a r s z a w s k a " . T. 2, 1888, str. 314. **• Ibid., str. 317.

http://rcin.org.pl

Przegląd dorobku

naukowego

bowiem zajmuje się tylko geografią handlową jako częścią geografii ekonomicznej, drugi zaś geografią jako całością, ale bio*rąc ogólnie widać wyraźnie skrajność stanowisk tych dwóch współczesnych sobie ludzi. Po „Ogólnej geografii handlowej" Franciszka C z e r n e g o brak w naszej literaturze przez okres blisko 20 lat poważniejszego dzieła z zakresu geografii gospodarczej. Ten długotrwały zastój spowodowany był w znacznej mierze brakiem własnej państwowości, a tym samym niemożności prowadzenia własnej polityki gospodarczej, zwłaszcza handlu zagranicznego. One zaś dostarczając nauce szeregu problemów do rozwiązania przyczyniają się do jej rozwoju. Po roku 1890 nie ukazały się już nowe publikacje C z e r n e g o , choć prawdopodobnie pisywał on jeszcze od czasu do czasu drobne recenzje czy też sprawozdania drukowane w kronikach literackich różnych czasopism; trzy z nich udało się odnaleźć. Zamykają one 20-letnią działalność C z e r n e g o na niwie piśmiennictwa geograficznego.

http://rcin.org.pl

ZAKOŃCZENIE Na podstawie dokonanego przeglądu dorobku naukowego możemy przeprowadzić rekapitulację poglądu na świat S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o oraz roli jego jako uczonego geografa. Pogląd na świat S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o jest typowo stańczykowski. Na wskroś konserwatywny, wrogi wszelkiemu postępowi, reprezentuje C z e r n y oportunistyczną ideologię klasy, wśród której wzrósł. Za główną cnotę obywatelską uważa posłuszeństwo względem „miłościwie z łaski Boga panującego" cesarza Franciszka Józefa i stąd jego lojalizm wobec zewnętrznej, jak i wewnętrznej polityki Austrii. Jest poza tym austrofilem, dlatego też prace jego pozbawione są jakichkolwiek akcentów narodowych. Unika C z e r n y również aktualnych dla społeczeństwa polskiego problemów politycznych i społecznych, nie zajmuje się ziemiami polskimi, pasjonując się równocześnie tymi samymi zagadnieniami, ale mającymi miejsce w krajach nie leżących w kręgu naszych bezpośrednich zainteresowań, np. w krajach afrykańskich czy też azjatyckich. Zaborcze, rasistowskie tendencje polityki imperialistycznej w stosunku do ludów uciskanych, a zwłaszcza kolonialnych, krytykuje czasem z pozycji mieszczańskiej abstrakcyjnej etyki i logiki, zasadniczo jednak tłumaczy je i usprawiedliwia względami gospodarczymi lub chrześcijańsko-cywilizacyjnymi. Jako typowy konserwatysta galicyjski umiejętnie dostosowuje się do istniejącego stanu rzeczy zachowując nie tylko zgodność, ale nawet popierając program głównych obozów krakowskich, ziemiańskiego i klerykalnego. Biorąc ogólnie, pogląd na świat S z w a r c e n b e r g C z e r n e g o charakteryzuje niesłychana lojalność. C z e r n y nie chce się mijać z istniejącymi poglądami, stara się pisać w sposób rzekomo obiektywny, formalnie poprawny. Oceniając dodatnie i ujemne strony jego dorobku naukowego należy stwierdzić, że jest C z e r n y geografem eklektycznym i stąd prace jego, pozbawione w znacznej mierze pierwiastków oryginalnych oraz samodzielności ujęcia, są bardzo rozproszone tematowo i metodycznie; brak wśród nich opracowań syntetycznych poruszających problematykę związaną bezpośrednio z życiem społeczeństwa polskiego. Większość jego publikacji geograficznych, przeważnie drobnych rozmiarami, cechuje formalizm. Przejawia się on w ich minimalnym zna-

http://rcin.org.pl

56

czeniu dla dalszego rozwoju geografii, jak również w tym, że autor nie zdaje sobie jasno sprawy z celu swoich prac. Nie kontynuuje nadal konsekwentnie zainicjowanych kierunków twórczości w jej okresie początkowym, ani też nie wzbogaca nowymi studiami. Tak było z geografią fizyczną i klimatologią. Swoje przygotowanie naukowe zużytkowuje na artykuły o wąskich fragmentarycznych tematach, poświęcone głównie aktualnym, odległym, światowym wydarzeniom polityczno-gospodarczym *, a nie problemom geograficznym. Mają one w większości charakter przyczynków, ponieważ C z e r n y nie rozpatruje tematu z punktu widzenia jego użyteczności i celowości. Twórczość naukowa S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o , którą należy uważać za uzupełnienie jego działalności profesorskiej, zmierzała raczej ku rozbudzeniu wśród publiczności czytającej czasopisma zainteresowania dla geografii i ku rozpowszechnieniu jej znajomości. Zasługą C z e r n e g o jest to, że w pracach swoich popularyzował dotychczasowe wyniki badań naukowych na polu geograficznym **, jak również zwracał uwagę na ważniejsze zjawiska geograficzne ***, bądź na celniejsze utwory w światowej literaturze geograficznej ****. Zasługują też na pochwałę jego informacje o stanie geografii polskiej, umieszczone w fachowym czasopiśmie niemieckim *****. Pewne jego prace zawierają słuszne myśli geograficzne oraz istotne uwagi krytyczne, których jednak nigdy nie rozwijał szerzej i nie starał się konsekwentnie realizować w życiu. W zakresie geografii nie prowadził żadnych poważniejszych badań naukowych, a uczniom nie dał wytycznych dla kierunku rozwoju ich prac. Żył zasklepiony w dziwnym egoizmie naukowym i tym samym niewiele przyczynił się do rozwoju geografii polskiej. W okresie jego działalności poziom geografii w Polsce zasadniczo nie podniósł się, a w latach poprzedzających rozpoczęcie ożywionego ruchu, zapoczątkowanego przez młode pokolenie geografów ( R o m e r , S a w i c k i , L e n c e w i c z , P a w ł o w s k i , S m o l e ń s k i ) , był on niewątpliwie niższy w porównaniu z innymi państwami europejskimi. Nowy etap w rozwoju geografii polskiej otwierają dopiero wspomniani wyżej następcy S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o ; wyniki ich prac są poważne i przyczyniają się do znacznego wzbogacenia naukowego dorobku geografii. * ** *** **** *****

Pozycje Pozycje Pozycje Pozycja Pozycja

bibliograficzne: bibliograficzne: bibliograficzne: bibliograficzna: bibliograficzna:

9, 17, 18, 19, 22, 23, 26, 31. 6, 12, 13, 15, 21, 27. 7, 11, 25. 20. 14.

http://rcin.org.pl

BIBLIOGRAFIA

PRAC

FRANCISZKA

SZWARCENBERG-CZERNEGO

1871 1. P a n o w a n i e J a n a O l b r a c h t a i A l e k s a n d r a J a g i e l l o ń c z y k ó w . K r a k ó w 1871, 140 str. 1872 2. T r y b u n a t G r a k c h ó w (praca niedokończona). 3. Z a w i ą z k i p a ń s t w o w e i kościelne Czech, Polski i Węgier w X V I I w. K r a k ó w 1872, 178 str. 1876 4. E n t d e c k u n g s g e s c h i c h t e d e r G a b u n - u n d O g o w e l ä n d e r u n d die O g o w e q u e l l e n . „ Z e i t s c h r i f t d e r G e s e l l s c h a f t f ü r E r d k u n d e zu B e r l i n " , B e r l i n 1876, str. 209—279. 5. Die W i r k u n g d e r W i n d e auf die G e s t a l t u n g d e r E r d e . „48 E r g ä n z u n g s h e f t zu P e t e r m a n n s G e o g r a p h i s c h e n M i t t e i l u n g e n " , G o t h a , J u s t u s P e r t h e s , 1876, str. 53. 1877 6. Z m i e n n o ś ć k l i m a t u i j e j p r z y c z y n y , „ R o z p r a w y wydz. m a t . przyr.", P. A. U., T. 4, K r a k ó w 1877, 63 str. 7. Z a r y s g e o g r a f i i f i z y c z n e j oceanu. „ P r z e w o d n i k N a u k o w y i L i t e r a c k i " . T. 1, 1877, str. 46—58, 106—121. 1878 8. Z n a c z e n i e l a s ó w zwłaszcza w g ó r a c h i dla gór. „ P a m i ę t n i k T o w a r z y s t w a T a t r z a ń s k i e g o " . T. 3, 1878, 19 str. 9. H a n d e l l u d ź m i w A f r y c e . „Niwa", T. 3, 1878, 17 str. Toż w j ę z y k u n i e m i e c k i m : G e s c h i c h t e u n d G e o g r a p h i e des S c l a v e n h a n d e l s in A f r i c a . „ D e u t s c h e R u n d s c h a u f ü r G e o g r a p h i e u n d S t a t i s t i k " , 1880, str. 8—13, 62—69. 1879 10. Die G e o g r a p h i e auf d e r W e l t a n s t e l l u n g in P a r i s 1878. „ D e u t s c h e R u n d s c h a u f ü r G e o g r a p h i e u n d S t a t i s t i k " , 1879, str. 291—293, 335—338, 403—466. 11. O w y t w a r z a n i u się gór. „ P a m i ę t n i k T o w a r z y s t w a T a t r z a ń s k i e g o " . T. 4, 1879, str. 99—114. Toż w j ę z y k u n i e m i e c k i m : U b e r die E n t s t e h u n g d e r Gebirge. „Deutsche R u n d s c h a u f ü r G e o g r a p h i e u n d S t a t i s t i k " , 1880, str. 209—216, 266—271, 327—336. 1880 12. Z a r y s r o z w o j u w i e d z y o ziemi n a tle historii o d k r y ć g e o g r a f i c z n y c h . W a r s z a w a 1880, 166 str. 1881 13. Die V e r ä n d e r l i c h k e i t des K l i m a u n d i h r e U r s a c h e n . Wien, P e s t u n d Leipzig 1881, 98 str.

http://rcin.org.pl

58

Bibliografia

prac Franciszka

Szwarcenberg-Czernego

14. Bericht ü b e r d e n S t a n d der geographischen A r b e i t e n in Polen. „Zeitschrift f ü r w i s s e n s c h a f t l i c h e Geographie", Bd. 2, 1881, str. 76—80. 1882 15. Dzisiejszy s t a n geografii, j e j b a d a ń i wiadomości. „Biblioteka W a r s z a w s k a " , T. 1, 1882, str. 183—220. 16. Kongres geograficzny połączony z geograficzną w y s t a w ą w Wenecji. „Biblioteka Warszawska", T. 2, 1882, str. 68—78. 17. C h a r a k t e r dzisiejszych w y p r a w do A f r y k i . „Niwa", T. 2, 1882, str. 616—645. Toż w j ę z y k u n i e m i e c k i m : Die n e u e s t e P h a s e in der Geschichte d e r A f r i c a Expeditionen. „Deutsche R u n d s c h a u f ü r Geographie u n d Statistik", 1882, str. 441—445, 498—504, 568—578. 18. P r o j e k t o w a n e morze w S a h a r z e a l g i e r s k o - t u n e t a ń s k i e j . „Wszechświat", T. 11' i 12, 1882, str. 166—171, 185—189. 19. Kolej św. G o t a r d a i j e j znaczenie. „Niwa", T. 4, 1882, str. 664—684. 1883 20. „Chiny" R i c h t h o f e n a . „Niwa", T. 1, 1883, str. 164—186. 21. Dzisiejsza prognoza meteorologiczna. „Niwa", T. 1, 1883, str. 383—403. 1884 22. Tonkin. „Przegląd Polski", T. 1, 1884, str. 3—40. 23. Egipt i Mahdi w Sudanie. Kraków 1884, 35 str. 24. O w p ł y w i e wielkich o d k r y ć geograficznych na Polskę i j e j oświatę w X V I w. „ A r c h i w u m do dziejów l i t e r a t u r y i oświaty w Polsce", PAU, T. 5, 1884, 15 str. 25. J a s k i n i e lodowe. „Przegląd Polski", T. 3, 1884, str. 644—656. 26. Rosja w T u r k i e s t a n i e . „Przegląd Polski", T. 4, 1884, str. 48—81, 285—302. 1886 27. Obce p i e r w i a s t k i w cywilizacjach A m e r y k i s t a r o ż y t n e j . „Rozprawy wydz. filolog." PAU, T. 13, 1886, 47 str. 1887 28. Mierniki wartości w przestrzeni i czasie. „ A t e n e u m Warszawskie", T. 1, str. 77—106. 1888 29. Ree. W a c ł a w Nałkowski, Z a r y s geografii p o w s z e c h n e j (rozumowej). „Biblioteka Warszawska", T. 2, 1888, str. 312—317. 30. Ree. W a c ł a w Nałkowski, Z a r y s geografii p o w s z e c h n e j (rozumowej). „Przegląd Polski", T. 2, 1888, str. 338—343. 31. Z p e r a slovanskeho. P r e k l a d y z polśtiny, ruśliny a c h a r v a ś t i n y podał... Biblioteczka zebrana, Dilo 118, ses. 1—2, B r n o 1888, 80 str. 1889 32. Ogólna geografia h a n d l o w a . K r a k ó w 1889, 519 str. 1890 33. Ostatnia podróż Stanleya. „Przegląd Polski", T. 4, 1890, str. 1—30. 1894 34. K r o n i k a literacka. „Przegląd Polski", T. 1, 1894, str. 166—167. 1899 35. K r o n i k a literacka. „Przegląd Polski", T. 1, 1899, str. 313—315, 316—317.

http://rcin.org.pl

Ź R Ó D Ł A ARCHIWALIA

1. A k t a S e n a t u A k a d e m i c k i e g o U n i w e r s y t e t u Jagiellońskiego. W y d z i a ł Filozoficzny (Geografia) 38 c. 1853—1916. 2. A k t a S e n a t u A k a d e m i c k i e g o U n i w e r s y t e t u J a g i e l l o ń s k i e g o n r 69. W y k a z służby d r F. S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o , p r o f . U. J . 3. A k t a D z i e k a n a t u A k a d e m i c k i e g o U n i w e r s y t e t u J a g i e l l o ń s k i e g o dotyczące k a t e d r y geografii. F a s c y k u ł 48. 4. A k t a d o t y c z ą c e d o k t o r a t u i h a b i l i t a c j i d r F. S z w a r c e n b e r g - C z e r n e g o n a W y d z i a l e F i l o z o f i c z n y m U. J . 5. P r o t o k o ł y p o s i e d z e ń R a d y W y d z i a ł u Filozoficznego U. J . Roczniki: 1875/76— 1884/85, 1885/86—1894/95. 6. K r o n i k a U n i w e r s y t e t u J a g i e l l o ń s k i e g o . Roczniki: 1864—1887, 1885/86—1900/01, 1913/14—1917/18. 7. Spisy w y k ł a d ó w n a U n i w e r s y t e c i e J a g i e l l o ń s k i m 1875—1916. 8. S k ł a d U n i w e r s y t e t u J a g i e l l o ń s k i e g o 1887/88—1919/20. 9. A k t a K ó ł k a G e o g r a f i c z n e g o S t u d e n t ó w U n i w e r s y t e t u Jagiellońskiego. S p r a w o z d a n i e r o c z n e 1888/Ś9. 10. A k t a d o t y c z ą c e h a b i l i t a c j i d r L u d o m i r a S a w i c k i e g o n a w y d z i a l e filozof i c z n y m U. J . NEKROLOGI I ŻYCIORYSY

11. 12. 13. 14.

„Czas" (czasopismo codzienne). K r a k ó w d n i a 15. II. 1917. „ N o w a R e f o r m a " (czasopismo codzienne). K r a k ó w d n i a 16. II. 1917. „ G a z e t a L w o w s k a " (czasopismo codzienne). L w ó w d n i a 18. II. 1917. „ P r z e g l ą d G e o g r a f i c z n y " . K r o n i k a g e o g r a f i c z n a za r o k 1917 (L. S a w i c k i), T. 1, 1918—1919, str. 130—131. 15. W i e l k a E n c y k l o p e d i a P o w s z e c h n a I l u s t r o w a n a . T. 13, W a r s z a w a 1884, str. 840— 841. 16. P o l s k i S ł o w n i k B i o g r a f i c z n y P o l s k i e j A k a d e m i i U m i e j ę t n o ś c i . T. 4, K r a k ó w 1938, 344 s t r . OPRACOWANIA

OGÓLNE

17. B a r c i ń s k i F., W s t ę p do n a u k i g e o g r a f i i g o s p o d a r c z e j . P o z n a ń 1935. 18. B o b r z y ń s k i M., Szkic d o p a m i ę t n i k a ( U n i w e r s y t e t Jagielloński). Przyszłość', T. 49, 1936. 19. B o y - Ż e l e ń s k i T., Z n a s z - l i t e n k r a j ? .... K r a k ó w 1949.

http://rcin.org.pl

„Nasza

60

Źródła

20. B [ u j a k ] F., P a m i ę t n i k — D r o g i m o j e g o życia. „ N a u k a P o l s k a " , T. 6, 1927. 21. D z i e d z i c k i L., C z a s o p i s m a g e o g r a f i c z n e g d z i e i n d z i e j a u n a s . „ W ę d r o w i e c " , T. 10, 1881, 26 s t r . 22. „ C z a s " ( c z a s o p i s m o c o d z i e n n e ) . K r a k ó w d n i a 10. II. 1882 (nr 33). 23. D i e t r i c h B., W i r t s c h a f t s g e o g r a p h i e . M e t h o d e n - P r o b l e m e - A n r e g u n g e n , W i e n 1933. 24. E s t r e i c h e r S., Z n a c z e n i e K r a k o w a d l a życia n a r o d o w e g o p o l s k i e g o w X I X w . K r a k ó w 1932. 25. F e l d m a n W., S t r o n n i c t w a i p r o g r a m y p o l i t y c z n e w G a l i c j i 1846—1906. T . 1, K r a k ó w 1907. 26. K i e n i e w i c z S., G a l i c j a w d o b i e a u t o n o m i c z n e j (1850—1914). W r o c ł a w 1952. 27. K i r c h o f f A., „ J e n a e r L i t t e r a t u r Z e i t u n g " . 1876, n r 49. 28. L e n c e w i c z S., W s p o m n i e n i e o W a c ł a w i e N a ł k o w s k i m w 25 r o c z n i c ę ś m i e r c i . „ P r z e g l ą d G e o g r a f i c z n y " , T. 15, W a r s z a w a 1935, s t r . 3—22. 29. L e s z c z y c k i S., S t a n g e o g r a f i i w P o l s c e i p e r s p e k t y w y j e j r o z w o j u . „ P r z e g l ą d G e o g r a f i c z n y " , T. 23, W a r s z a w a 1953, s t r . 3—54. 30. N a ł k o w s k i W., G e o g r a f i a r o z u m o w a . W a r s z a w a 1888. 31. N a ł k o w s k i W., Z i e m i a i c z ł o w i e k . S z k i c e i s t u d i a g e o g r a f i c z n e ( P r o j e k t a f r y k a ń s k i e j w y p r a w y Rogozińskiego i jej p r a w d o p o d o b n e rezultaty). Warszaw a 1901. 32. N a ł k o w s k i W., T r z e b a m i e ć m e t o d ę . W s p o m n i e n i a k r a k o w s k i e g o s t u d e n t a sprzed ćwierć wieku. Pisma społeczne (wybrał i opracował Stefan Żółkiewski), K r a k ó w 1951. 33. N i e m c ó w n a S., W i n c e n t y P o l j a k o g e o g r a f . K r a k ó w 1923. 34. N o w a k o w s k i S., G e o g r a f i a j a k o n a u k a ( W i e l k a G e o g r a f i a P o w s z e c h n a ) . W a r s z a w a 1934—35. 35. N o w a k o w s k i S., A n t r o p o g e o g r a f i a o g ó l n a w P o l s c e (1875—1925). „ K o s m o s " , T o m J u b i l e u s z o w y 1875—1925, s t r . 151—162. 36. O r m i c k i W., K o ł o G e o g r a f ó w U c z n i ó w U n i w e r s y t e t u J a g i e l l o ń s k i e g o . „ W i a d o m o ś c i G e o g r a f i c z n e " , T. 5, K r a k ó w 1927. 37. O r m i c k i W., R o z w ó j p o l s k i e j m y ś l i g e o g r a f i c z n o - g o s p o d a r c z e j (1866—1929). „ P r z e g l ą d G e o g r a f i c z n y " , T. 12, W a r s z a w a 1932. 38. P., Z a w i ą z k i p a ń s t w o w e i k o ś c i e l n e Czech, P o l s k i i W ę g i e r w X V I I w., „ B i b l i o t e k a W a r s z a w s k a " , T . 4, 1872, s t r . 315. 39. P a w ł o w s k i S., R z u t o k a n a s t a n i r o z w ó j g e o g r a f i i w P o l s c e (1875—1925). O d b i t k a z j u b i l e u s z o w e g o t o m u „ K o s m o s u " , K r a k ó w 1927. 40. P e t e r m a n n, G e o g r a p h i s c h e M i t t e i l u n g e n . „ G e o g r a p h i s c h e r M o n a t s b e r i c h t " (E. B e h m ) , 1880, s t r . 474—475. 41. P r z e w o d n i k B i b l i o g r a f i c z n y . K r a k ó w 1884—1917. 42. P l e b a ń s k i J . K., G e o g r a f i a w s z k o l e i l i t e r a t u r z e p o l s k i e j . W a r s z a w a 1890. 43. R u t k o w s k i J „ H i s t o r i a g o s p o d a r c z a P o l s k i . T. 2, C z a s y p o r o z b i o r o w e do r o k u 1918, P o z n a ń 1950. 44. S a w i c k i L., K r a k ó w j a k o o ś r o d e k p r a c y g e o g r a f i c z n e j . „ W i a d o m o ś c i G e o g r a f i c z n i " , T. 5, 1927, s t r . 124—126. 45. S m o 1 e ń s k i J., S t u d i u m g e o g r a f i c z n e w K r a k o w i e . „ W i a d o m o ś c i G e o g r a f i c z n e " ( N u m e r z o k a z j i I I Z j a z d u G e o g r a f ó w S ł o w i a ń s k i c h ) , T. 5, K r a k ó w 1927, s t r . 100—102. 46. S m o l e ń s k i J., R z u t o k a n a s t a n o g ó l n e j g e o g r a f i i f i z y c z n e j w P o l s c e w o s t a t n i m p i ę ć d z i e s i ę c i o l e c i u (1875—1925). O d b i t k a z j u b i l e u s z o w e g o t o m u „ K o s m o s u " , K r a k ó w 1927. 47. S m o l e ń s k i J., R o z w ó j i s t a n n a u k o w e j p r a c y g e o g r a f i c z n e j w o ś r o d k u k r a -

http://rcin.org.pl

Źródła

48. 49. 50. 51. 52. 53.

61

k o w s k i m . „ P a m i ę t n i k I Z j a z d u Koleżeńskiego G e o g r a f ó w K r a k o w s k i c h " , K r a k ó w 1928, s t r . 9—16. S m o l e ń s k i J., L u d o m i r S a w i c k i — Życie i dzieło. „ P r z e g l ą d G e o g r a f i c z n y " , T. 9, W a r s z a w a 1929, str. 7—13. S r o k o w s k i S., „ G e o g r a f i a " (artykuł). „ E n c y k l o p e d i a N a u k P o l i t y c z n y c h " , T. 2, s t r . 325—341. S r o k o w s k i S., W z m i a n k a o S z w a r c e n b e r g - C z e r n y m z a w a r t a w p o z o s t a j ą c e j w r ę k o p i s i e n i e u k o ń c z o n e j p r a c y . W a r s z a w a 1949. S z a f l a r s k i J., Z a r y s g e o g r a f i i g o s p o d a r c z e j ogólnej. K r a k ó w 1947. S z a r a n i e w i c z J., Z a r y s r o z w o j u wiedzy o ziemi n a tle historii o d k r y ć geog r a f i c z n y c h — F r . Czernego. „ K o s m o s " , T. 6, L w ó w 1881, str. 213—222. W r ó b l e w s k i W., Ogólna g e o g r a f i a h a n d l o w a — F r . Czernego. „ A t e n e u m " (Rozbiory i s p r a w o z d a n i a ) , T. 2, 1890, str. 549—555.

http://rcin.org.pl

РЕЗЮМЕ Настоящая работа является попыткой характеристики жизни и деятельности п р о ф е с с о р а г е о г р а ф и и Я г е л л о н с к о г о У н и в е р с и т е т а — Ф р а н т и ш к а Ш в а р ц е н б е р г а - Ч е р н ы , жившего на переломе X I X и X X веков, и заодно критичес к о й оценкой его н а у ч н о г о н а с л е д и я в с в я з и с т о г д а ш н и м состоянием г е о г р а ф и ческой н а у к и в П о л ь ш е и во всем мире. Р а з б о р н а у ч н о й д е я т е л ь н о с т и Ф р а н т и ш к а Ш в а р ц е н б е р г а - Ч е р н ы построен на ш и р о к о й базе, к о т о р а я состоит и з о б щ е с т в е н н о - п о л и т и ч е с к и х о т н о ш е н и й д а н н о г о п е р и о д а в Г а л и ц и и , а т а к ж е о б р и с о в к и тех о б с т о я т е л ь с т в , к о т о р ы е гос п о д с т в о в а л и в н а у ч н о й с р е д е К р а к о в а , г д е он ж и л и р а б о т а л . Ф р а н т и ш е к Ш в а р ц е н б е р г - Ч е р н ы р о д и л с я 1 о к т я б р я 1847 г о д а в К р а кове, где в о с п и т ы в а л с я и в 1866 г о д у о к о н ч и л с отличием с р е д н е е у ч е б н о е заведение. З а т е м ¿>н и з у ч а л в Я г е л л о н с к о м У н и в е р с и т е т е ю р и с д и к ц и ю и а д м и н и с т р а в и т н ы е н а у к и , а к р о м е того и с т о р и ю . В 1871 г о д у з а з а щ и т у д и с с е р т а ц и и по в о п р о с а м и с т о р и и п о л у ч и л н а у ч н у ю степень. В 1873 г о д у в ы д е р ж а л во Л ь в о в е г о с у д а р с т в е н н ы й у ч и т е л ь с к и й э к з а м е н по и с т о р и и и г е о г р а ф и и . С п у с т я г о д ему была присуждена стипендия на выезд за границу для усовершенствования своих географических знаний. Франтишек Ш в а р ц е н б е р г - Ч е р н ы отправился в Вену и Л я й п ц и г , где и з у ч а л у О с к а р а П е ш е л я и Ф р и д е р и к а С и м о н ы г е о г р а ф и ю , у Г е р м а н а К р е д н е р а и Э д у а р д а З ю с с а г е о л о г и ю , у Ю л ю с а Г а н н а Летеорологию с климатологией и у Эмиля Ш м и д т а этнографию. Во в р е м я своего п р е б ы в а н и я з а г р а н и ц е й Ф р а н т и ш е к Ш в а р ц е н б е р г Ч е р н ы н а п и с а л д в а н а у ч н ы х т р у д а , которые б ы л и о п у б л и к о в а н ы в н е м е ц к и х н а у ч н ы х г е о г р а ф и ч е с к и х ж у р н а л а х . О д и н и з н и х под з а г л а в и е м „ D i e W i r k u n g d e r W i n d e auf die G e s t a l t u n g d e r E r d e " (48 E r g ä n z u n g s h e f t zu P e t e r m a n n s M i t t e i l u n g e n , 1876) п о л у ч и л п р и з н а н и е а в т о р и т е т н о й н е м е ц к о й и а н г л и й с к о й к р и т и к и к а к т р у д ч р е з в ы ч а й н о ц е н н ы й д л я н а у ч н о г о н а с л е д и я общей г е о г р а ф и и * . После в о з в р а щ е н и я н а р о д и н у в 1877 г о д у Ф р а н т и ш е к ШварценбергЧ е р н ы был и з б р а н ч р е з в ы ч а й н ы м , а с п у с т я д е с я т ь лет, о р д и н а р н ы м профессором г е о г р а ф и и Я г е л л о н с к о г о У н и в е р с и т е т а и з а н и м а л этот пост в течении с о р о к а лет. Во в р е м я этого п е р и о д а он п р е п о д а в а л : г е о г р а ф и ю и с т о р и ч е с к у ю , физическую, торговую, региональную, а т а к ж е этнографию с антропологическим вступлением. В н а ч а л е своей п е д а г о г и ч е с к о й д е я т е л ь н о с т и (до 1891 года), профессор Ш в а р ц е н б е р г - Ч е р н ы особенно и н т е р е с о в а л с я в о п р о с а м и м о л о д е ж и ; по собственному п о ч и н у он ввел о б я з а т е л ь н ы е д л я с т у д е н т о в п о с т о я н н ы е у п р а ж н е н и я и географические с е м и н а р и и . Е м у п р и н а д л е ж и т т а к ж е з а с л у г а с о з д а н и я в 1879 г о д у * А. K i r c h o f f , „ J e n a e r L i t t e r a t u r Z e i t u n g " ,

http://rcin.org.pl

1876, n r 49.

Резюме

63

п е р в о г о у н и в е р с и т е т с к о г о г е о г р а ф и ч е с к о г о к р у ж к а , в которого т р у д а х он при-' т> нимал деятельное участие. > О д н а к о Ш в а р ц е н б е р г у - Ч е р н ы не у д а л о с ь с о з д а т ь г е о г р а ф и ч е с к о й ш к о л ы и п о д г о т о в и т ь у ч е н и к о в к н а у ч н о м у п о п р и щ у . Б о л е е способные, но не п р и з н а н н ы е профессором, к а к н а п р и м е р Ф р а н т и ш е к Б у я к , Е в г е н и й Р о м е р , С т а н и с л а в С р о к о в с к и й п о к и д а л и его, п е р е х о д я к иным о т р а с л я м н а у к и л и ж е з а к а н ч и в а л и свое г е о г р а ф и ч е с к о е о б р а з о в а н и е в з а г р а н и ч н ы х у н и в е р с и т е т а х . Во в р е м я своей у н и в е р с и т е т с к о й д е я т е л ь н о с т и , Ф р а н т и ш е к Ш в а р ц е н б е р г Ч е р н ы был д е к а н о м философского ф а к у л ь т е т а Я г е л л о н с к о г о У н и в е р с и т е т а в а к а д е м и ч е с к и е г о д ы 1891/92 и 1892/93. З а н и м а я эту д о л ж н о с т ь он не о т л и ч е л с я особенно в ы д а ю щ е й с я д е я т е л ь н о с т ь ю , т а к кгГк п р е и м у щ е с т в е н н о избегал* учас т и я в о б щ е у н и в е р с и т е т с к и х д е л а х , о с т а в л я я д р у г и м р е ш е н и я , причем сам стар а л с я з а н я т ь по в о з м о ж н о с т и н а и б о л е е к о р р е к т н о е отношение в в о п р о с а х , кас а ю щ и х с я у н и в е р с и т е т с к о й ж и з н и . (Следует помнить, что в то в р е м я Г а л и ц и я н а х о д и л а с ь под о к к у п а ц и е й а в с т р и й с к о г о п р а в и т е л ь с т в а ) . Н е с м о т р я н а эТо, м о ж н о считать его весьма опытным п е д а г о г о м , и с п о л н я ю щ и м ч р е з в ы ч а й н о серьесно свои о б я з а н н о с т и , причем его л е к ц и и , п р е д у с м о т р е н н ы е п р о г р а м м о й , отлич а л и с ь с е р ь е з н о с т ь ю , а его л и ч н о е отношение к н а ч а л ь с т в у ' б ы л о ч р е з в ы ч а й н о г ы г лояльно и положительно. К р у г и н т е р е с о в п р о ф е с с о р а Ш в а р ц е н б е р г а - Ч е р н ы был в е с ь м а о б ш и р н ы й , в него в х о д и л и : г е о г р а ф и я ф и з и ч е с к а я , р е г и о н а л ь н а я , э к о н о м и ч е с к а я , иСФОрическая, климатология, этнография и актуальные проблеммы, преимущес^вейно п о л и т и ч е с к о г о х а р а к т е р а , что и я в л я л о с ь п р и ч и н о й р а з н о о б р а з и я тем — отлич и т е л ь н а я ч е р т а в с е х его н а у ч н ы х т р у д о в . К р о м е н е с к о л ь к и х более к р у п н ы й п у б л и к а ц и й , его п е р у п р и н а д л е ж а т г л а в н ы м образом статьи, о б с у ж д е н и я и отч е т ы , от н е с к о л ь к и х до ста с т р а н и ц . В н а у ч н о м н а с л е д и и Ш в а р ц е н б е р г а - Ч е р н ы о д н и х г е о г р а ф и ч е с к и х работ н а с ч и т ы в а е т с я с в ы ш е т р и д ц а т и (не с ч и т а я и с т о р и ч е с к и х т р у д о в ) , п е ч а т а н н ы х с 1876 по 1899 г о д , в этом п я т ь н а п и с а н н ы х т о л ь к о н а немецком, а т р и на польс к о м и немецком я з ы к а х . Р а з м е р его н а с л е д и я не в е л и к , а его н а у ч н а я ценность, з а и с к л ю ч е н и е м н е с к о л ь к и х т р у д о в ( Н р . библ. 5, 16, 21, 24, 30), не и г р а е т в нашей географической литературе выдающейся роли. Ш в а р ц е н б е р г - Ч е р н ы не п о с в я т и л с е б я к а к о й л и б о с п е ц и а л ь н о й о т р а с л и г е о г р а ф и и . Свои о б ш и р н ы е з н а н и я и н о с т р а н н о й л и т е р а т у р ы , г л а в н ы м образом н е м е ц к о й и а н г л и й с к о й , а в м е н ь ш е й степени ф р а н ц у з с к о й , и с п о л ь з о в ы в а л почти исключительно для осложнения уже существующих материалов и применения „ г е о г р а ф и ч е с к о й т о ч к и з р е н и я " к р е л у з ь т а т а м и с с л е д о й а н и й , с о б р а н н ы х другими лицами. Ш в а р ц е н б е р г - Ч е р н ы и з б е г а л г е о г р а ф и ч е с к и х тем, с в я з а н н ы х с п о л ь с к и м и т е р р и т о р и я м и , а т а к ж е н а с у щ н ы х п о л ь с к и х о б щ е с т в е н н о - п о л и т и ч е с к и х вопросов, с ч и т а я себя „ а п о л и т и ч н ы м " с т о р о н н и к о м т. н а з . чистой н а у к и . Он не доцен и в а л п р а к т и ч е с к о г о з н а ч е н и я г е о г р а ф и и и не п о н и м а л , что г е о г р а ф не может работ а т ь в о т о р в а н н о с т и от н а с у щ н ы х в о п р о с о в п о л и т и ч е с к о - э к о н о м и ч е с к о й ж и з н и . Р а б с к и с л е д у я у к а з к а м н е м е ц к о й н а у к и Ш в а р ц е н б е р г - Ч е р н ы не обогатил п о л ь с к о й г е о г р а ф и и собственными н а у ч н ы м и и ф а к т и ч е с к и м и методами^ Он я в л я е т с я типичным представителем историческо-телеологического направления, к о т о р о е не внесло ничего нового в н а у ч н о е р а з ъ я с н е н и е Прав р у к о в о д я щ и х географическими явлениями. В 1891 г о д у Ш в а р ц е н б е р г - Ч е р н ы с т а л п р е д с е д а т е л е м э к з а м е н а ц и о н н о й комисси д л я кандидатов в учителя средних учебных заведений западной Галиции.

http://rcin.org.pl

64

Резюме

Это з а н я т и е почти с о в е р ш е н н о л и ш и л о его в о з м о ж н о с т и п о с в я т и т ь себя н а у ч н о й деятельности. Ш в а р ц е н б е р г - Ч е р н ы не п р и н и м а л ж и в о г о у ч а с т и я в д а л ь н е й ш е м р а з в и т и и г е о г р а ф и и , к о т о р о е п р о и с х о д и л о в то в р е м я в Г е р м а н и и , Р о с с и и и Ф р а н ц и и , с т о я в стороне от н о в ы х течений в г е о г р а ф и и . З а н я в т а к о е п о л о ж е н и е он не способствовал развитию польской географии. С к о н ч а л с я 14 ф е в р а л я 1917 г о д а в К р а к о в е . Ш в а р ц е н б е р г - Ч е р н ы был членом местных и и н о с т р а н н ы х н а у ч н ы х о б щ е с т в и п р и н и м а л участие в М е ж д у н а р о д н ы х Г е о г р а ф и ч е с к и х К о н г р е с с а х в П а р и ж е (1878) и В е н е ц и и (1881). * О т д е л ь н ы е н а у ч н ы е т р у д ы Ш в а р ц е н б е р г а - Ч е р н ы р а с с л е д о в а н ы соответственно т е м а т и ч е с к и м г р у п п а м . Из группы физической географии следует выделить высоко оцениваемую с о в р е м е н н и к а м и м о н о г р а ф и ю о в л и я н и и в е т р а н а р е л ь е ф земного ш а р а : „ D i e W i r k u n g der W i n d e auf die G e s t a l t u n g d e r E r d e " (1876). Этот т р у д не о т л и ч а е т с я о р и г и н а л ь н о с т ь ю с о б с т в е н н ы х мыслей Ч е р н ы , т. к. а в т о р с ч и т а л достаточным п р о в е с т и с т р о г у ю р е г и с т р а ц и ю в о з з р е н и й , а" т а к ж е р е з у л ь т а т о в и с с л е д о в а н и й , к о т о р ы е у ж е с у щ е с т в о в а л и по д а н н о м у п р е д м е т у . Ч е р н ы п о с в я т и л особенно много в н и м а н и я к л и м а т о л о г и и и м е т е о р о л о г и и , причем стоит у п о м я н у т ь д в а его т р у д а : „ П е р е м е н ч и в о с т ь з л и м а т а и ее п р и ч и н ы " (1877) и „ Н ы н е ш н и й м е т е о р о л о г и ч е с к и й п р о г н о з " (1883), В первом а в т о р старается доказать предположение существования периодических перемен климата, обсуждая влияние климатических и земных условий на вышеупомянутое явление. В этом т р у д е Ч е р н ы точно о т р е д е л я е т свое мнение и р е ш и т е л ь н о о т с т а и в а е т у б е ж д е н и е , к о т о р о е в основном я в л я е т с я с н а у ч н о й т о ч к и з р е н и я о б о с н о в а н н ы м . В т о р о й т р у д интересен в том о т н о ш е н и и , что он п р е д с т а в л я е т с о в е р ш е н н о н о в ы й п о д х о д а в т о р а к теме. Ч е р н ы п р о в о д и т в нем с у щ е с т в е н н у ю к р и т и к у теоретической м е т е о р о л о г и и , а г л а в н ы м о б р а з о м ее м е т о д а и с с л е д о в а н и й , опир а ю щ е г о с я и с к л ю ч и т е л ь н о н а и с ч и с л е н и и из с о б р а н н ы х н а б л ю д е н и й с р е д н и х величин и установлении прав, р у к о в о д я щ и х некоторыми явлениями. Автор о б р а щ а е т особенное в н и м а н и е н а и с с л е д о в а н и е д и н а м и к и а т м о с ф е р и ч е с к и х я в л е ний — причем его п о д х о д к д а н н о м у в о п р о с у очень б л и з о к с о в р е м е н н о м у . И т а к , по в о п р о с а м м е т е о р о л о г и и Ч е р н ы о п е р е д и л н а п о л в е к а с о в р е м е н н ы е ему в з г л я д ы . В научном наследии Ч е р н ы отдельную г р у п п у и одновременно наиболее ч и с л е н н у ю , с о с т а в л я ю т п у б л и к а ц и и , к о т о р ы х темой я в л я ю т с я з л о б о д н е в н ы е вопросы преимущественно политического х а р а к т е р а , связанные с территорией А ф р и к и и А з и и * . В этит т р у д а х Ч е р н ы и н о г д а к р у т и к у е т з а х в а т ч е с к и е , р а с и стские т е н д е н ц и и и м п е р и а л и с т и ч е с к о й п о л и т и к и по отношению к у г н е т а е м ы м к о л о н и а л ь н ы м н а р о д а м , но п о д х о д и т к этому в о п р о с у с т о ч к и з р е н и я м е щ а н с к о й а б с т р а к т н о й э т и к и и л о г и к и ; и в основном о б ъ я с н я е т и о п р а в д ы в а е т и х э к о н о м и ческими потребностями или же христианско-цивилизационными. В вышеприв е д е н н ы х р а б о т а х я с н о о б р а р у ж и в а е т с я г е о г р а ф и ч е с к и й д е т е р м и н и з м . П о мнен и ю а в т о р а , г е о г р а ф и ч е с к а я с р е д а я в л я е т с я р е ш а ю щ е й с и л о й , а по крайней мере, о б у с л а в л и в а ю щ е й д е я т е л ь н о с т ь и р а з в и т и е а ф р и к а н с к и х и л и а з и а т с к и х народов. Из остальных позиций научного наследия большую ценность представляет т р у д под з а г л а в и е м „ Н ы н е ш н и е е с о с т о я н и е г е о г р а ф и и , ее и с с л е д о в а н и й и з н а н и й " (1882), к о т о р ы й с о д е р ж и т с о б с т в е н н у ю т о ч к у з р е н и я а в т о р а н а тему м е т о д о л о * H p . б и б л . 4, 9, 17, 18, 22, 23, 26,

33.

http://rcin.org.pl

Резюме

65

г и ч е с к и х в о п р о с о в г е о г р а ф и и . Ч е р н ы о б с у ж д а е т в нем историческое р а з в и т и е „ з е м л е в е д е н и я " , его предмет, ц е л ь и метод и с с л е д о в а н и я , а т а к ж е отношение к и н ы м н а у к а м , р а з д е л по с п е ц и а л ь н о с т я м и и х п р е д е л . Н а у ч н а я д е я т е л ь н о с т ь Ч е р н ы з а в е р ш е н а его самой б о л ь ш о й и самой ц е н н о й р а б о т о й под з а г л а в и е м „ О б щ а я т о р г о в а я г е о г р а ф и я " (1889)*. Она я в л я е т с я первым в п о л ь с к о й г е о г р а ф и ч е с к о й л и т е р а т у р е у ч е б н и к о м э к о н о м и ч е с к о й г е о г р а ф и и . В к н и ж к е этой п о д а н б о л ь ш о й ф а к т и ч е с к и й м а т е р и а л и богатые п о д р о б н о с т и . Н е к о т о р ы е г л а в ы о б р а б о т а н ы очень, д а ж е с л и ш к о м , п о д р о б н о и о с н о в а н ы на статистике, п р и ч е м а в т о р часто в н и х с с ы л а е т с я на н а у ч н ы е т р у д ы из и н о с т р а н н о й л и т е р а т у р ы . С л е д у е т отметить, что и с т о р и ч е с к о е в с т у п л е н и е я в л я е т с я д л я Ч е р н ы основой з а т р а г и в а е м ы х вопросов, и что оно не с м о т р я на часто о ш и б о ч н у ю точку з р е н и я , д а ж е в нынешнее в р е м я м о ж е т быть богатым и с т о ч н и к о м т щ а т е л ь н о с о б р а н н ы х и с и с т е м а т и ч е с к и п р и в о д и м ы х сведеней, к а с а ю щ и х с я д а н н о г о предмета. О д н а к о т р у д этот п о н я т ошибочно — т. к. а в т о р р а с с м а т р и в а е т т о р г о в у ю г е о г р а ф и ю , к о т о р а я я в л я е т с я частью э к о н о м и ч е с к о й г е о г р а ф и и к а к о т в л е ч е н н о е п о н я т и е , в о т о р в а н н о с т и от с о в о к у п н о с т и э к о н о м и ч е с к и х проблемм, г л а в н ы м о б р а з о м от п р о и з в о д с т в а и считает ее процессом в н е к о т о р о й степени независимым, самобытным. П о с л е „ О б щ е й торговой г е о г р а ф и и " Ф р а н т и ш к а Ч е р н ы в теч е н и и почти 20 лет в н а ш е й л и т е р а т у р е не п о я в и л с я ни о д и н с е р ь е з н ы й т р у д в области экономической географии. Ш в а р ц е н б е р г - Ч е р н ы — это у ч е н ы й - к о н с е р в а т и с т , в р а г в с я к о г о п р о г р е с с а . П р е д с т а в л я я о п о р т у н и с т и ч е с к у ю и д е о л о г и ю к л а с с а , с р е д и к о т о р о г о воспитыв а л с я . Это на р е д к о с т ь т и п и ч н а я личность профессора тех времен К р а к о в с к о г о У н и в е р с и т е т а , л о я л ь н о г о по отношению к а в с т р и й с к о м у п р а в и т е л ь с т в у , с р е а к ц и онным м и р о в о з з р е н и е м т. н а з . С т а н ч и к о в с к и м с б о л ь ш и м и б ю р о к р а т и ч е с к и м и н а к л о н н о с т я м и . Ч е р н ы не ж е л а е т итти в р а з р е з с с у щ е с т в у ю щ и м и в о з з р е н и я м и , с т а р а е т с я п и с а т ь в способ объективный', ф о р м а л ь н о к о р р е к т н ы й . О ц е н и в а я п о л о ж и т е л ь н ы е и о т р и ц а т е л ь н ы е стороны его н а у ч н о г о н а с л е д и я , стоит отметить, что Ч е р н ы я в л я е т с я г е о г р а ф о м - э к л е к т и к о м и поэтому его т р у д ы по п р е и м у щ е с т в у л и ш е н ы элементов о р и г и н а л ь н ы х и с а м о с т о я т е л ь н о г о п о д х о д а к в о п р о с у , а в о т н о ш е н и и в ы б о р а тем и метода ч р е з в ы ч а й н о х а о т и ч н ы . Б о л ь ш и н ство его г е о г р а ф и ч е с к и х п у б л и к а ц и й , г л а в н ы м образом м е л к и х , х а р а к т е р и з у ю т ф о р м а л и з м и отрывочность. З а с л у г о й Ш в а р ц е н б е р г а - Ч е р н ы я в л я е т с я то, что в с в о и х т р у д а х п о п у л я р и з и р о в а л с у щ е с т в о в а в ш и е до сих пор р е з у л ь т а т ы н а у ч н ы х и с с л е д о в а н и й в обл а с т и г е о г р а ф и и * * , а т а к ж е о б р а т и л в н и м а н и е на болле в а ж н ы е г е о г р а ф и ч е с к и е явления***. В области г е о г р а ф и и не п р о в е л н и к а к и х с у щ е с т в е н н ы х н а у ч н ы х и с с л е д о в а н и й и не д а л своим у ч е н и к а м н е о б х о д и м о г о н а п р а в л е н и я д л я и х н а у ч н ы х т р у д о в . Ж и л з а м к н у т ы й в н е п о н я т н о м н а у ч н о м эгоизме. Во в р е м я его д е я т е л ь н о с т и у р о в е н ь г е о г р а ф и ч е с к о й Науки в П о л ь ш е в основном не п о д н я л с я , а в г о д ы предшествующие началу оживленного движения, вызванного молодым поколением географов ( Р о м е р , С а в и ц к и й , Л е н ц е в и ч , П а в л о в с к и й , С м о л е н с к и й ) стоял он б е з с о м н е н и я н и ж е , чем в д р у г и х е в р о п е й с к и х г о с у д а р с т в а х . Новую эру в развитии польской географии открывают лишь только вышеуп о м я н у т ы е п р и е м н и к и Ш в а р ц е н б е р г а - Ч е р н ы ; р е з у л ь т а т ы их т р у д о в серьез н ы и способствуют з н а ч и т е л ь н о м у о б о г а щ е н и ю н а у ч н о г о н а с л е д и я г е о г р а ф и и . * Н р . библ. 32. ** Н р . б и б л . 6, 12, 13, 15, 21, 27. *** Н р . 7 , 11, 25. Franciszek Szwarcenberg - Czerny.

5

http://rcin.org.pl

SUMMARY T h e p r e s e n t w o r k is a n a t t e m p t to give t h e c h a r a c t e r i s t i c of t h e life a n d a c t i v i t y of F r a n c i s z e k (or in E n g l i s h F r a n c i s ) S z w a r c e n b e r g - C z e r n y , P r o f e s s o r of g e o g r a p h y a t t h e J a g e l l o n i a n U n i v e r s i t y Cracow, in t h e l a t e 19th a n d e a r l y 20th cent., w i t h a critical e s t i m a t i o n of his scientific a c h i e v e m e n t s a g a i n s t t h e b a c k g r o u n d of t h e g e o g r a p h i c k n o w l e d g e at t h a t t i m e in P o l a n d a n d in t h e w h o l e w o r l d . T h e analysis of t h e scientific w o r k of t h e f i g u r e u n d e r disscussion h a s b e e n m a d e on a l a r g e r s u b s t r u c t u r e . Its c o m p o n e n t s a r e t h e economic-political c o n d i t i o n s in Galicia of t h a t period, as w e l l as t h e e n v i r o n m e n t of Cracov, in w h i c h F r a n c i s z e k Szwarcenberg-Czerny lived a n d w o r k e d . Franciszek S z w a r c e n b e r g - C z e r n y w a s b o r n in Cracow, on t h e f i r s t of October, 1847; he w a s b r o u g h t u p t h e r e a n d in t h e y e a r 1866 h e f i n i s h e d h i s s e c o n d a r y school e d u c a t i o n w i t h a m a r k of distinction. T h e r e u p o n h e s t u d i e d l a w a n d a d m i n i s t r a t i o n a t t h e J a g e l l o n i a n U n i v e r s i t y t o g e t h e r w i t h history, in t h e w h i c h b r a n c h h e o b t a i n e d t h e doctor's d e g r e e in 1871. I n t h e y e a r 1873 h e p a s s e d a t L v o v t h e S t a t e - e x a m i n a t i o n f o r g r a d u a t e t e a c h e r s in h i s t o r y a n d g e o g r a p h y . One year later he was given a foreign schoolarship for geographic studies a n d he l e f t f o r V i e n n a a n d Leipzig, w h e r e h e s t u d i e d g e o g r a p h y u n d e r Oscar P e s c h e 1 a n d F r e d e r i c S i m o n y , geology u n d e r H e r m a n n C r e d n e r a n d E d w a r d S u e s s, m e t e o r o l o g y t o g e t h e r w i t h climatology u n d e r J u l i u s H a n n a n d e t h n o l o g y u n d e r Emil S c h m i d t . D u r i n g his s t a y a b r o a d S z w a r c e n b e r g - C z e r n y wrote two monographs, p u b l i s h e d in i m p o r t a n t G e r m a n g e o g r a p h i c periodicals. O n e of t h e m , e n t i t l e d „Die W i r k u n g d e r W i n d e auf die G e s t a l t u n g d e r E r d e " (48. E r g a n z u n g s h e f t zu P e t e r m a n n s M i t t e i l u n g e n , 1876) (transl. „ T h e e f f e c t of w i n d s on t h e s h a p e of t h e e a r t h " ) w a s recognized by p r o f e s s i o n a l G e r m a n a n d E n g l i s h critics as a w o r k of u n u s u a l v a l u e f o r scientific a c h i e v e m e n t s of g e n e r a l g e o g r a p h y *. On his r e t u r n home, in 1877, S z w a r c e n b e r g - C z e r n y w a s a p p o i n t e d e x t r a o r d i n a r y p r o f e s s o r of g e o g r a p h y a t t h e J a g e l l o n i a n U n i v e r s i t y and, t e n y e a r s l a t e r , o r d i n a r y p r o f e s s o r ; in t h i s position h e r e m a i n e d f o r 40 y e a r s . I n this p e r i o d h e t a u g h t historical, physical, c o m m e r c i a l a n d r e g i o n a l g e o g r a p h y , as well as e t h n o g r a p h y w i t h a n i n t r o d u c t i o n in to a n t r o p o l o g y . I n t h e f i r s t p e r i o d of his p e d a g o g i c a l a c t i v i t y (until 1891) S z w a r c e n b e r g C z e r n y m a n i f e s t e d a g r e a t i n t e r e s t in t h e y o u t h ; of his o w n i n i t i a t i v e h e i n t r o d u c e d c o m p u l s o r y t r a i n i n g e x e r c i s e s f o r s t u d e n t s as w e l l as s e m i n a r s of g e o g r a p h y . It is his m e r i t t h a t t h e f i r s t u n i v e r s i t y g e o g r a p h i c a l circle w a s f o u n d e d in 1879, in t h e w o r k s of w h i c h h e took a n a c t i v e p a r t . * A. K i r c h h o f f , J e n a e r L i t t e r a t u r Zeitung, 1876, N r 49.

http://rcin.org.pl

Summary

67

Nevertheless S z w a r c e n b e r g - C z e r n y has not created any geographical school n o r b r o u g h t u p s c h o l a r s to w o r k in t h a t scientific field. H i g h l y g i f t e d i n d i v i duals, b u t n o t s u f f i c i e n t l y a p p r e c i a t e d by t h e p r o f e s s o r , s u c h as F r a n c i s z e k B u j a k, E u g e n R o m e r, S t a n i s l a s S r o k o w s k i , d e s e r t e d h i m a n d p a s s e d o v e r to o t h e r scientific studies, or g r a d u a t e d in g e o g r a p h y a t f o r e i g n Universities. D u r i n g his w o r k a t t h e J a g e l l o n i a n U n i v e r s i t y Szwarcenberg-Czerny w a s D e a n of t h e F a c u l t y of P h i l o s o p h y in t h e a c a d e m i c y e a r s 1891/92 a n d 1892/93. In t h i s position h e did n o t d e m o n s t r a t e a n y r e m a r k a b l e activity. H e avoided t a k i n g p a r t i n g e n e r a l u n i v e r s i t y m a t t e r s , l e a v i n g t h e decision to others, f o r h e himself e n d e a v o u r e d to be p e r f e c t l y c o r r e c t in r e g a r d to t h e r u l e s in f o r c e a t t h e School (this w a s t h e t i m e of A u s t r i a n o c c u p a t i o n of Galicia). N o t w i t h s t a n d i n g , h e o u g h t to b e c o n s i d e r e d a p e d a g o g u e of g r e a t r o u t i n e , conscientious in t h e f u l f i l m e n t of his duties, t e a c h i n g positively in t h e e s t a b l i s h e d f r a m e s . H e w a s loyal to t h e a u t h o r i t i e s a n d v e r y rigorous.SzwSrcenberg-Czerny possessed a l a r g e s p h e r e of scientific interests. H e r e b e l o n g e d : p h y s i c a l g e o g r a p h y , climatology, r e g i o n a l g e o g r a p h y , economic geography, historic geography, etnography, current general problems, chiefly the political ones, a n d t h i s is t h e r e a s o n of t h e v a r i e t y of his i n t e r e s t s , w h i c h is t h e m a i n f e a t u r e of all his w o r k s . Beside f e w v o l u m i n o u s p u b l i c a t i o n s , t h e y consist chiefly in articles, discussions a n d p r o c e e d i n g s of 10 to 100 p a g e s each. As a geographer, S z w a r c e n b e r g - C z e r n y h a s m o r e t h a n 30 p u b l i c a t i o n s (besides his historic works), p r i n t e d f r o m 1876 till 1899. Of t h e s e 5 a r e w r i t t e n e x c l u s i v e l y in G e r m a n , 3 in P o l i s h a n d G e r m a n l a n g u a g e s . As to its q u a n t i t y his p r o d u c t i o n is n o t r i c h a n d as to its scientific value, his w o r k s , e x c e p t a f e w of t h e m (see bibl. u n d e r 5, 15, 21, 24, 30), do n o t occupy a n y p r o m i n e n t p l a c e in o u r geographical literature. Szwarcenberg-Czerny did n o t d e v o t e himself to a n y special sector in g e o g r a p h y . T a k i n g p r o f i t of his e x t e n s i v e k n o w l e d g e of f o r e i g n l i t e r a t u r e , m a i n l y of t h e G e r m a n a n d E n g l i s h ones a n d , in a lesser degree, of t h e F r e n c h one, h e applied it a l m o s t e x c l u s i v e l y to m a k i n g c o m p i l a t i o n s of t h e e x i s t a n t m a t e r i a l s or to t h e a d a p t a t i o n of t h e „ g e o g r a p h i c p o i n t of v i e w " to t h e r e s u l t s of i n v e s t i g a t i o n s e s t a blished by others. H e a v o i d e d g e o g r a p h i c p r o b l e m s c o n n e c t e d w i t h t h e P o l i s h land, as w e l l a s a c t u a l P o l i s h q u e s t i o n s in e c o n o m i c - p o l i t i c a l m a t t e r s . H e c o n s i d e r e d himself a n a d h e r e n t of „ p u r e science" a n d a n „apolitical p e r s o n " . C z e r n y did n o t a p p r e c i a t e t h e p r a c tical i m p o r t a n c e of g e o g r a p h y a n d did not u n d e r s t a n d t h a t it is impossible f o r a g e o g r a p h e r to w o r k d e t a c h e d of a c t u a l p r o b l e m s of t h e political a n d economic life. B l i n d l y f o l l o w i n g G e r m a n s c h e m e s of science, S z w a r c e n b e r g - C z e r n y did n o t i n t r o d u c e i n t o P o l i s h g e o g r a p h i c a l studies a n y o r i g i n a l conceptions, n e i t h e r m e t h o d o l o g i c a l , n o r f a c t u a l ones. H e w a s t y p i c a l r e p r e s e n t a t i v e of t h e historic-teleological direction, w h i c h h a s n o t c o n t r i b u t e d to a n y p r o g r e s s in t h e scientific e l u c i d a t i o n of t h e l a w s r u l i n g t h e g e o graphic phenomena. I n t h e y e a r 1891 S z w a r c e n b e r g - C z e r n y b e c a m e t h e h e a d of t h e e x a m i n a t i o n - c o m m i s s i o n f o r g r a d u a t e t e a c h e r s of s e c o n d a r y schools in W e s t e r n Galicia. T h i s t a s k d r a w h i m a l m o s t c o m p l e t e l y aside f r o m t h e scientific w o r k . S z w a r c e n b e r g - C z e r n y d i t n o t t a k e a n y vivid p a r t in t h e g r a d u a l d e v e l o p m e n t of g e o g r a p h y , w h i c h p r o c e e d e d in t h o s e t i m e s in G e r m a n y , Russia a n d F r a n c e a n d stood a p a r t f r o m t h e n e w g e o g r a p h i c ideas. K e e p i n g this a t t i t u d e , h e did n o t c o n t r i b u t e m u c h to t h e d e v e l o p m e n t of Polish g e o g r a p h y . H e died in C r a c o w on F e b r u a r y 14th, 1917.

http://rcin.org.pl

68

Summary

Szwarcenberg-Czerny w a s a m e m b e r of P o l i s h a n d f o r e i g n scientific associations a n d p a r t i c i p a t e d in i n t e r n a t i o n a l g e o g r a p h i c a l congresses in P a r i s (1878) a n d Venice (1884). C z e r n y ' s s e p a r a t e w o r k s a r e discussed a c c o r d i n g to s u b j e c t groups. I n t h e g r o u p of p h y s i c a l g e o g r a p h y , w e o u g h t to p o i n t his m o n o g r a p h on t h e i n f l u e n c e of w i n d s on t h e f o r m a t i o n of t h e e a r t h - s h a p e , h i g h l y a p p r e c i a t e d b y his c o n t e m p o r a r i e s , „Die W i r k u n g d e r W i n d e auf die G e s t a l t u n g d e r E r d e " (1876). I n t h i s w o r k C z e r n y did n o t e x p o s e a n y o r i g i n a l i d e a s ; h e c o n f i n e d himself to s y s t e m a t i z i n g t h e v a r i o u s views, as w e l l as t h e r e s u l t s of investigations, a l r e a d y e s t a b l i s h e d in t h e d o m a i n of t h e p r o b l e m u n d e r discussion. C z e r n y m a n i f e s t e d a g r e a t i n t e r e s t in c l i m a t o l o g y a n d m e t e o r o l o g y a n d in t h e s e sectors w e h a v e to m e n t i o n t w o of his w o r k s : „ Z m i e n n o ś ć k l i m a t u i j e j p r z y c z y n y " (1877) (The i n s t a b i l i t y of c l i m a t e a n d its causes") t o g e t h e r w i t h „Dzisiejsza p r o g n o z a m e t e o r o l o g i c z n a " (1883). (The a c t u a l m e t e o r o l o g i c a l prognosis). I n t h e f i r s t p u b l i c a t i o n t h e a u t h o r t r i e s to d e m o n s t r a t e t h e t h e s i s on t h e e x i s t e n c e of p e r i o d i c a i c l i m a t i c m o d i f i c a t i o n s a n a l y s i n g t h e i n f l u e n c e of cosmic a n d e a r t h c o n d i t i o n s u p o n t h e said p h e n o m e n a . I n this t r e a t i s e Czerny f o r m u l a t e s his o w n o p i n i o n a n d t a k e s a d e f i n i t e position, w h i c h in its f u n d a m e n t a l c o n c e p t i o n w e c o n s i d e r to b e r i g h t f r o m t h e scientific p o i n t of v i e w . T h e second w o r k is i n t e r e s t i n g , f o r t h e a u t h o r t r e a t s t h e s u b j e c t in a w a y c o m p l e t e l y u p to day. C z e r n y gives a c o n v i n c i n g c r i t i c i s m of t h e t h e o r e t i c m e t e o r o logy, c h i e f l y of its m e t h o d s of r e s e a r c h , b a s e r e x c l u s i v e l y on t h e c a l c u l a t i o n of m i d d l e v a l u e s f r o m t h e collected i n v e s t i g a t i o n s as w e l l as on t h e d e t e r m i n a t i o n of l a w s r u l i n g t h e d i f f e r e n t p h e n o m e n a . H e a t t r i b u t e s a g r e a t i m p o r t a n c e t o t h e r e s e a r c h on t h e d y n a m i c s of a t m o s p h e r e p h e n o m e n a , a d v o c a t i n g a t t h e s a m e t i m e a v i e w v e r y close to t h e p r e s e n t one. T h e r e f o r e w e m a y s t a t e in t h e d o m a i n of m e teorology C z e r n y h a s b e e n — half a c e n t u r y ago — a p r e c u r s o r of t h e u p to d a t e conception in t h i s m a t t e r . A m o n g C z e r n y ' s scientific w o r k s t h e r e is one d i s t i n c t group, a n d a t t h e s a m e time, t h e m o s t n u m e r o u s one: t h e s e a r e p u b l i c a t i o n s t r e a t i n g c o n t e m p o r a r y p r o b l e m s , m a i n l y political ones, c o n n e c t e d w i t h c o u n t r i e s of A f r i c a a n d Asia 1 . I n t h e s e w o r k s C z e r n y s o m e t i m e s critisizes t e n d e n c i e s of t h e i m p e r i a l i s t i c policy — e x p a n s i o n a n d r a c i s m — in r e g a r d to o p p r e s s e d colonial n a t i o n , b u t h e does i t f r o m m i d d l e class ethics a n d logic. I n t h e m a i n h e e x p l a i n s a n d j u s t i f i e s t h e m on t h e economic or c h r i s t i a n - c i v i l i z i n g g r o u n d s . I n t h e a f o r e n a m e d w o r k s his g e o g r a p h i c d e t e r m i n i s m is distincly seen. T h e a u t h o r m a i n t a i n s t h a t t h e g e o g r a p h i c e n v i r o n m e n t is t h e decisive f a c t o r , or a t least a f a c t o r f r o m w h i c h d e r i v e t h e a c t i v i t y a n d t h e d e v e l o p m e n t of A f r i c a n or A s i a t i c peoples. A s to t h e r e s t of his scientific a c h i e v e m e n t s of c o n s i d e r a b l e v a l u e is t h e t r e a t i s e e n t i t l e d „Dzisiejszy s t a n geografii, j e j b a d a ń i w i a d o m o ś c i (1882) (The p r e s e n t s t a t e of g e o g r a p h y , of its i n v e s t i g a t i o n s a n d i n f o r m a t i o n s ) . T h e a u t h o r e x p o s e s t h e r e his o w n v i e w on p r o b l e m s of m e t e o r o l o g i c a l g e o g r a p h y . C z e r n y discusses h e r e t h e h i s t o r i c a l d e v e l o p m e n t of t h e „ k n o w l e d g e of e a r t h " , its s u b j e c t , a i m a n d m e t h o d s of r e s e a r c h , as w e l l as its c o n n e x i o n w i t h o t h e r b r a n c h e s of science, t h e r e p a r t i t i o n of g e o g r a p h y into special b r a n c h e s a n d t h e i r f r a m e s . C z e r n y's scientific a c t i v i t y r e a c h e s its c l i m a x in his g r e a t e s t a n d m o s t v a l u a b l e b o o k : „Ogólna g e o g r a f i a h a n d l o w a " (1889) \ ( G e n e r a l T r a d e - g e o g r a p h y ) . T h i s ist t h e 1 1

See bibl. 4, 9, 17, 18, 22, 23, 26, 33. See bibl. 32.

http://rcin.org.pl

Summary

69

f i r s t h a n d b o o k of t r a d e g e o g r a p h y in all P o l i s h g e o g r a p h i c a l l i t e r a t u r e . T h e v o l u m e c o n t a i n s a r i c h v a r i e t y of f a c t s a n d details. T h e s e p a r a t e c h a p t e r s a r e w o r k e d out w i t h a c c u r a c y , e v e n w i t h m i n u t e n e s s , b a s e d on statistics a n d n u m e r o u s r e f e r e n c e s to f o r e i g n l i t e r a t u r e . W e h a v e to u n d e r l i n e t h a t C z e r n y a l w a y s developes t h e t r e a t e d p r o b l e m s on a historical b a c k g r o u n d . I n spite of its o f t e n f a l s e i n t e r p r e t a tions, t h e w o r k as a w h o l e r e p r e s e n t s , e v e n to day, a t r e a s u r e of k n o w l e d g e , all d a t a being s c r u p u l o u s l y g a t h e r e d a n d s y s t e m a t i c a l l y r u b r i c a t e d in r e l a t i o n to e a c h s u b ject. B u t t h e g e n e r a l t r e a t m e n t of t h e w o r k is w r o n g : t r a d e g e o g r a p h y , w h i c h f o r m s a p a r t of economic g e o g r a p h y is t r e a t e d a b s t r a c t l y , d e t a c h e d f r o m t h e t o t a l of economic p r o b l e m s , in t h e f i r s t p l a c e f r o m t h e p r o d u c t i o n , a n d t h e a u t h o r s e e m s to consider t r a d e g e o g r a p h y as a n i n d é p e n d a n t , a u t o n o m o u s process. Since t h e p u b l i c a tion of t h e „ G e n e r a l T r a d e - g e o g r a p h y " of F r a n c i s z e k C z e r n y , o u r l i t e r a t u r e has b e e n missing, f o r a p e r i o d of n e a r l y 20 y e a r s a n y serious w o r k in t h e d o m a i n of economic g e o g r a p h y . Szwarcenberg-Czerny is a c o n s e r v a t i v e scientist, a n e n e m y of a n y progress. H e r e p r e s e n t s t h e o p p o r t u n i s t i c ideology, of t h e class a m o n g w h i c h h e g r e w up. H e is q u i t e a t y p i c a l C r a c o w U n i v e r s i t y p r o f e s s o r of t h o s e times, loyal t o w a r d t h e A u s t r i a n a u t h o r i t i e s , w i t h a r e a c t i o n a r y c o n c e p t i o n of t h e w o r l d , (called „ S t a ń c z y k o w s k i " ) a n d a g r e a t i n c l i n a t i o n to b u r e a u c r a c y . C z e r n y does n o t w a n t to d e p a r t f r o m t h e e x i s t e n t opinions, h e tries to w r i t e in a n o b j e c t i v e w a y , w h i c h is f o r m a l l y correct. If w e w a n t to e v a l u a t e t h e positive a n d t h e n e g a t i v e t r e a t s of his scientific a c h i e v e m e n t s , it o u g h t to be stated, t h a t Czerny is a n eclectic g e o g r a p h e r a n d t h e r e f o r e his w o r k s a r e m o s t l y d e p r i v e d of original e l e m e n t s , as w e l l as of a n i n d é p e n d a n t t r e a t m e n t ; t h e y a r e v e r y s c a t t e r e d f r o m t h e t h e m a t i c a n d m e t h o d i c p o i n t of view. Most of his g e o g r a p h i c a l publications, especially brief articles, a r e r a t h e r c o n t r i b u t i v e w o r k s f u l l of f o r m a l i s m . T h e m e r i t of S z w a r c e n b e r g - C z e r n y consists in t h e p o p u l a r i s a t i o n of t h e c u r r e n t a c h i e v e m e n t s of scientific r e s e a r c h in t h e field of g e o g r a p h y 1 a n d in t h e s i g n a l i s a t i o n of r a t h e r i m p o r t a n t g e o g r a p h i c p h e n o m e n a 2 . I n t h e d o m a i n of g e o g r a p h y h e c a r r i e d n o i m p o r t a n t scientific investigations, n o r did h e give his s t u d e n t s a n y g u i d i n g p r i n c i p l e s f o r t h e d i r e c t i o n of t h e d e v e l o p m e n t of t h e i r w o r k . H e p a s s e d his life s h u t by himself in a q u e e r scientific egoism. On t h e yrhole, d u r i n g t h e p e r i o d of his activity, t h e level of g e o g r a p h y did n o t rise in P o l a n d a n d in t h e y e a r s p r e c e d i n g t h e b e g i n n i n g of a v i v i d m o v e m e n t w i t h t h e rise of a n e w g e n e r a t i o n of g e o g r a p h e r s ( R o m e r , S a w i c k i , L e n c e w i c z , P a w ł o w s k i , S m o l e ń s k i ) it w a s d o u b t l e s s l o w e r t h a n t h a t of t h e o t h e r E u r o p e a n states. A n e w s t a g e in t h e d e v e l o p m e n t of Polish g e o g r a p h y is i n i t i a t e d only by t h e f o r e s a i d f o l l o w e r s of S z w a r c e n b e r g - C z e r n y ; t h e r e s u l t s of t h e i r w o r k s a r e i m p o r t a n t a n d t h e y c o n t r i b u t e to a c o n s i d e r a b l e e n r i c h m e n t of t h e scientific a c h i e v e m e n t of g e o g r a p h y . 1 2

S e e bibl. 6,12, 13, 15, 21, 27. See bibl. 7, 11, 25.

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

Państwowe Wydawnictwo Naukowe W y d a n i e p i e r w s z e Nakład 1980 egz. Ark. wyd. 4,75 d r u k . 4.5. Papier d r u k . sat. kl. V 70 g 7 0 x 1 0 0 Oddano do składania 17.IX. 54. Podpisano do druku 30. X I . 54. D r u k ukończono w grudniu 1954. Zam. nr 1070/54 F-5-19334. Cena zł 9,50 • Wrocławska Drukarnia

Naukowa

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

E R R A T A

í Str.

Wiersz od góry

19 28 52

od dołu 8

18 17

Jest

Powinno być

usługa

zasługa

historyczno-teologicznego

historyczno-teleologieznego

jakimi... z d a n i e m

naszym

j a k i m i się h a n d e l posługuje... G ł ó w n ą w a d ą książki jest j e j obszerność... z d a n i e m n a s z y m

A.v. Krzymowska „Franciszek Szwarcenberg-Czerny"

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl