FORMY I METODY PRACY W PRZEDSZKOLU INTEGRACYJNYM Idea nauczania i wychowania integracyjnego pojawiła się w Polsce w latach siedemdziesiątych XX wieku. Zaczęły wówczas powstawać organizacje działające na rzecz integracji. Dostrzeżono prawa niepełnosprawnych oraz usuwano bariery utrudniające im korzystanie w pełni z tych praw. Odpowiednim czasem na włączanie niepełnosprawnych w życie społeczne jest wiek przedszkolny. Przedszkole Samorządowe nr 26 Integracyjne w Białymstoku było pierwszą placówką integracyjną w regionie północno – wschodniej Polski, utworzoną w roku 1991. Przyjęto wówczas dzieci do czterech grup integracyjnych: 3-latków, 4-latków, 5-latków i 6-latków. Do każdej grupy uczęszczało 10 dzieci zdrowych i 5 o specjalnych potrzebach edukacyjnych. W związku ze specyfiką przedszkola zatrudniono w nim zespół specjalistów: psychologa, logopedę, nauczyciela rehabilitacji ruchowej, nauczyciela muzykoterapeutę. Przedszkolne grupy integracyjne dały szansę kontaktu dzieciom niepełnosprawnym ze zdrowymi rówieśnikami oraz uczestnictwa w zajęciach dydaktycznych i zabawach. Dzieci pełnosprawne natomiast miały możliwość nauczenia się w naturalny sposób tolerancji, otwartości, wrażliwości, a także traktowania dzieci niepełnosprawnych jako partnerów. Obecnie placówka liczy 6 oddziałów, w każdym jest 20 dzieci, w tym od 3-5 dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Prowadzenie grupy integracyjnej związane jest z przyjęciem przez nauczyciela zupełnie innego stylu pracy niż w przedszkolu masowym. Ze względu na specyfikę placówki w grupie integracyjnej zatrudnionych jest 3 nauczycieli z przygotowaniem pedagogicznym, w tym jeden z przygotowaniem z zakresu pedagogiki specjalnej. Działania pedagogów oparte są na wzajemnym partnerstwie i zaufaniu. Nauczyciele uzupełniają się, konsultują, wymieniają doświadczeniami i spostrzeżeniami, a przede wszystkim wspólnie planują działania. Praca w grupie integracyjnej wymaga od nauczycieli współpracy z zespołem specjalistów: psychologiem, pedagogiem specjalnym, logopedą, neurologopedą, rehabilitantem ruchowym, dogoterapeutą, hipoterapeutą oraz muzykoterapeutą. W oparciu o zalecenia zawarte w orzeczeniach o potrzebie kształcenia specjalnego wydanych przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną oraz prowadzoną obserwację dziecka w grupie rówieśniczej, zespół specjalistów opracowuje programy pracy indywidualnej. Zaakceptowany przez rodziców program realizowany jest na terenie grupy rówieśniczej, jak też podczas indywidualnej terapii. Zajęcia dostosowane są do możliwości zdrowotnych i psychofizycznych dziecka. Nauczyciel oligofrenopedagog uwzględnia indywidualne tempo rozwoju oraz dostosowuje metody i formy terapii do potrzeb dziecka. Zapewnia podopiecznemu odpowiednie miejsce i warunki pracy. Efekty pracy terapeutycznej weryfikowane są 2 razy w roku w formie opinii opracowanej przez specjalistów oraz nauczyciela wspomagającego. Istnieje możliwość zmiany programu (obniżenia lub podwyższenia zakresu czy poziomu trudności). W przedszkolu integracyjnym odbywają się spotkania zespołu specjalistów, podczas których omawiane są bieżące problemy dotyczące pracy z dzieckiem o specjalnych potrzebach edukacyjnych, poziomu realizacji programów i prowadzenia dokumentacji. W/w forma współpracy pozwana na ujednolicenie oddziaływań terapeutycznych. Koordynatorem pracy specjalistów jest psycholog. Uczestniczy w rekrutacji dzieci do przedszkola integracyjnego oraz zajęciach otwartych. Prowadzi działalność diagnostyczną: ocenę gotowości szkolnej, diagnozę funkcjonalną dzieci, ocenę poziomu rozwoju poznawczego oraz inną diagnozę psychologiczną w zależności od potrzeb. Prowadzi poradnictwo dla rodziców dotyczące
rozwiązywania zgłoszonych problemów, np. związanych z adaptacją dziecka w przedszkolu, nawiązaniem relacji interpersonalnych w grupie i trudnościami wychowawczymi. Zajmuje się terapią indywidualną dzieci. Celem zajęć terapeutycznych jest wspomaganie rozwoju dziecka w sferze emocjonalnej, poznawczej, społecznej, adekwatnie do potrzeb. Metody stosowane przez psychologa, to: terapia zabawą elementy dramy program aktywności Knillów metoda Dobrego Startu metoda F. Affolter. W zajęciach grupowych głównym czynnikiem terapeutycznym są odpowiednio inspirowane kontakty między rodzicami. W naszym przedszkolu odbywa się to podczas ćwiczeń ruchu rozwijającego wg Weroniki Sherborne. Są to ćwiczenia grupowe z udziałem rodziców. Celem terapii grupowej jest: integracja grupy, rozwój ekspresji, rozwój świadomości własnego ciała, rozwój twórczych zachowań, rozwój umiejętności społecznych, kształtowanie prawidłowych postaw rodzicielskich, rozwój relacji i więzi z dziećmi. Aby integracja przedszkolna była w pełni realizowana, przyniosła korzyści, potrzebni są specjaliści z przygotowaniem z zakresu pedagogiki specjalnej. O ich znaczeniu i ogromnej roli w funkcjonowaniu integracji świadczą postępy dzieci niepełnosprawnych. Odpowiednie przygotowanie pedagoga specjalnego, jego zaangażowanie, upór w dążeniu do realizacji zadań, cierpliwość i troska o dziecko, powoduje, że stają się one bardziej samodzielne. Zarówno rozwój społeczny, jak i umysłowy dziecka „sprawnego inaczej" odpowiednio wspierany, pozwala na osiągnięcie postępów w każdej dziedzinie życia. Pedagog specjalny wspólnie z innymi terapeutami i nauczycielami prowadzącymi planuje działania pedagogiczne, opracowuje programy indywidualne dla każdego dziecka. Nauczyciel terapeuta ma prawo do wyboru różnych metod, form pracy i środków dydaktycznych. W placówce pedagog specjalny wykorzystuje między innymi: terapię zabawą wg J. Baran, ćwiczenia grafomotoryczne wg Hanny Tymichowej, elementy Metody Dobrego Startu Marty Bogdanowicz, elementy metody Glenna Domana, program rozwijający percepcje wzrokową Marianny Frostig, elementy terapii behawioralnej program kształtowania świadomości fonologicznej wg Alicji Maurer. Dziedziną wymagającą wiedzy zarówno pedagogicznej, psychologicznej, socjologicznej, jak okulistycznej i optycznej jest rehabilitacja wzroku (lub inaczej terapia widzenia). W przedszkolu naszym prowadzona jest terapia polegająca na ćwiczeniu wzroku tj. rozwijaniu umiejętności posługiwania się wzrokiem, a tym samym – zwiększaniu skuteczności wykorzystywania widzenia w codziennym funkcjonowaniu dziecka słabo widzącego. Rehabilitacja wzroku (poprzedzona
diagnozą funkcjonalną) obejmuje: pobudzanie do patrzenia, stymulowanie widzenia, rozwijanie podstawowych sprawności wzrokowych związanych z kontrolowaniem ruchów gałek ocznych (lokalizowanie bodźca, fiksacja, śledzenie, zbieżność, przenoszenie spojrzenia, wodzenie, przeszukiwanie), kształtowanie pojęć i pamięci wzrokowej, osiąganie wyższych sprawności wzrokowych (m.in. identyfikowanie obiektów na obrazkach, dobieranie obiektów i obrazków wg. określonych cech, odnajdywanie szczegółów na obrazkach prostych i złożonych, dopełnianie wzrokowe, rozróżnianie i identyfikowanie związków zachodzących na obrazkach, znakach abstrakcyjnych i figurach). Okres przedszkolny jest optymalnym czasem na rozpoczęcie i prowadzenie terapii logopedycznej w przypadku istnienia zaburzeń mowy. Od dobrej opieki logopedycznej w tym okresie zależy prawidłowy start i powodzenie w szkole. Zajęcia logopedyczne w przedszkolu dostosowane są do każdego dziecka indywidualnie, a program postępowania logopedycznego oddziałuje na wszystkie jego czynności poznawcze. Uczęszczające na terapię dzieci przejawiają różne zaburzenia mowy, wśród których dominują opóźniony rozwój mowy, wady wymowy. Terapia koncentruje się głównie na usprawnianiu aparatu mownego, kształtowaniu i rozwijaniu percepcji słuchowej oraz kompetencji językowej i komunikacyjnej. Wyposażenie gabinetu logopedycznego w przedszkolu jest bogate, pomoce atrakcyjne i nowoczesne, a obok tradycyjnych, specyficznych metod postępowania logopedycznego, stosowane są metody innowacyjne, m.in. z wykorzystaniem pracy z komputerem wraz ze specjalnym oprogramowaniem. Terapia nie byłaby pełna i skuteczna, gdyby nie dobra ścisła współpraca z rodzicami dzieci uczęszczających na zajęcia logopedyczne. W przedszkolu integracyjnym istotną rolę w rozwoju ruchowym wychowanków odgrywa praca nauczyciela rehabilitacji ruchowej. Do głównych zadań rehabilitanta ruchowego na rzecz dzieci należy przede wszystkim: Czuwanie nad równowagą rozwojową dziecka oraz wyrobienie trwałych nawyków mających zasadnicze znaczenie dla zachowania zdrowia. Organizowanie zespołów korekcyjnych, na które uczęszczają dzieci według rodzaju zaburzeń. Współtworzenie w zespole specjalistów i realizacja indywidualnych programów terapeutycznych dla dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych Uwzględnianie w metodach i formach pracy ogólnych założeń programowych kultury fizycznej obowiązujących dla dzieci przedszkolnych, dostosowanie ich do aktualnych możliwości i potrzeb dziecka, rodzaju i stopnia zaburzeń, poziomu sprawności i wydolności fizycznej dziecka, wieku, płci oraz wszelkich zaleceń lekarskich. Współdziałanie w ramach swoich kompetencji z rodzicami w zakresie wymiany spostrzeżeń na temat form i metod pracy; udzielania instruktażu rodzicom w celu eliminowania czynników mogących pogłębić i utrwalić istniejące zaburzenia. Nauczyciel rehabilitacji ruchowej dokonuje oceny postawy wszystkich dzieci i kwalifikuje je do grup korekcyjnych w zależności od wieku. Rodzice otrzymują zestaw ćwiczeń domowych do pracy z dzieckiem. Zajęcia odbywają się raz w tygodniu, trwają 30 minut, a grupy liczą 6-10 dzieci. Zdarza się, że nauczyciel zapisuje na takie zajęcia również dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych ze względu na ich większą aktywność i motywację do pracy w grupie niż indywidualnie z nauczycielem. Ponadto zajęcia te oprócz oddziaływań zdrowotnych stanowią dodatkową formę integracji z grupą. Uczestnictwo dzieci w indywidualnej terapii ruchowej wynika z wyraźnych wskazań poradni psychologiczno-pedagogicznej, czyli
z zapisu w orzeczeniu o potrzebie kształcenia specjalnego dziecka lub z wyraźnych przesłanek i obserwacji terapeuty świadczących o deficytach i dysfunkcjach narządu ruchu. Nauczyciel rehabilitacji ruchowej stosuje różne metody i formy pracy. Działania kinezyterapeutyczne wzbogaca m.in. Metodą Integracji Odruchów wg S. Masgutowej, elementami Integracji Sensorycznej oraz masażem. Ze względu na wiek dziecka główną formą prowadzenia terapii pozostaje jednak zabawa. Deficyty integracji sensorycznej występujące u wychowanków przedszkola obejmują zaburzenia w rejestracji i przetwarzaniu bodźców głównie w obrębie trzech podstawowych systemów sensorycznych : przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego. Przejawiają się dysfunkcjami w zakresie reakcji posturalnych /obronnych, równoważnych i posturalnych w tle/, funkcji oko-ruchowych, napięcia mięśniowego, schematu ciała, trudnościami w planowaniu ruchu, dysfunkcjami w obustronnej koordynacji ruchowej i sekwencyjności. Zaburzenia te skutkują trudnościami w nauce czytania, obniżonym poziomem graficznym, kłopotami w różnicowaniu prawo lewo i słabej obustronnej koordynacji ruchowej. Tym typowym trudnościom towarzyszą również zaburzenia emocjonalne, trudności w koncentracji uwagi i nadpobudliwość psychoruchowa. Aby następowała poprawa w organizacji oun (ośrodkowego układu nerwowego), podczas terapii stosowane są takie ćwiczenia, które będąc właściwym „wyzwaniem” dla uczestnika terapii są stymulujące dla mózgu. Ćwiczenia muszą być dostosowane do poziomu rozwojowego dziecka, jednak nie mogą być zbyt łatwe ani zbyt trudne. Tylko takie ciągłe balansowanie na granicy możliwości dziecka, poprawiając organizację oun, wpływa na zmianę zachowania w sferze motorycznej i emocjonalnej, poprawę funkcji językowych i poznawczych, a przede wszystkim przejawia się lepszą efektywnością uczenia się. Wyposażenie sali terapeutycznej musi przede wszystkim obejmować wiele urządzeń do stymulacji systemu przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego, ale również wzrokowego, słuchowego i węchowego. W okresie zimowo-wiosennym odbywają się zajęcia ruchowe w przedszkolnym basenie. Warunkiem uczestnictwa dziecka w tej formie zajęć jest zaświadczenie lekarskie o braku przeciwwskazań do korzystania z w/w zajęć. Zajęcia odbywają się raz w tygodniu, czas trwania wynika z metodyki prowadzenia zajęć w różnych grupach wiekowych, dla dzieci 3-4- letnich 15-20 minut, 5-6- letnich do 30 minut. Zajęcia w basenie wodnym są bardzo atrakcyjną formą aktywności ruchowej dla dzieci. Dają im wiele radości, wyzwalają pozytywne emocje, rozbudzają wyobraźnię, są wspaniałą zabawą i odpoczynkiem od zajęć grupowych. Od 2006 r. w naszej placówce realizowana jest innowacja pedagogiczna „Hipoterapia i dogoterapia jako metody stymulujące rozwój dziecka w wieku przedszkolnym”. Hipoterapia jest metodą uzupełniającą i wspomagającą główne metody terapeutyczne rehabilitacji dzieci niepełnosprawnych. Polega ona na stymulacji rozwoju psychoruchowego dziecka jazdą konną. Dzięki kontaktowi dziecka z koniem i jego naturalnym otoczeniem terapeuta może pracować nad rozwijaniem możliwości ruchowych dziecka, poprawą kontaktu emocjonalnego, a także stymulacją jego funkcji poznawczych. „Pacjentami" tego typu terapii są dzieci z różnego rodzaju deficytami rozwojowymi. W Przedszkolu Samorządowym nr 26 Integracyjnym z zajęć hipoterapeutycznych dzieci zaczęły korzystać od stycznia 1998r. W zajęciach z tych biorą udział nie tylko dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych, ale również dzieci zdrowe dla uatrakcyjnienia im pobytu w przedszkolu. Hipoterapia jako metoda pracy z dziećmi niepełnosprawnymi ma charakter wieloaspektowy. Wykorzystywana jest jako metoda rehabilitacji ruchowej, pomaga w rozwijaniu kontaktów społecznych oraz dostarcza dziecku bodźców do rozwoju poznawczego. W zależności od głównego problemu rozwojowego dziecka
akcent ćwiczeń położony jest bardziej na jeden z wybranych aspektów rozwojowych. Terapeuta prowadzący zajęcia w pełni integruje wiedzę o różnych sferach rozwoju dziecka i plastycznie nią operuje. Podczas zajęć hipoterapeutycznych dziecko w bezpośrednim działaniu zdobywa konkretną wiedzę i doświadczenie związane z koniem, opieką nad nim oraz samą jazdą konną. Hipoterapia przynosi bardzo dobre efekty u dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Zajęcia z konikiem powodują normalizację napięcia mięśniowego. W przypadku dzieci, które charakteryzują się nadmierną wiotkością jazda na koniu sprzyja podwyższeniu napięcia mięśni. Natomiast u dzieci, u których obserwujemy nadmierną sztywność, zajęcia powodują rozluźnienie. Hipoterapia prowadzi do pobudzenia rozwoju psychoruchowego dziecka poprzez poprawę koordynacji wzrokowo - ruchowej, orientacji przestrzennej oraz orientacji w schemacie własnego ciała. Dogoterapia jest systemem zabaw i ćwiczeń wspomagających rehabilitację fizyczną i umysłową. Celem dogoterapii jest: oswojenie dziecka z psem, nawiązanie bliskiego kontaktu dziecko - pies. W zajęciach z psem uczestniczą wszystkie dzieci zdrowe i te o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Jedynym przeciwwskazaniem jest uczulenie na sierść psa. Dogoterapię prowadziło się z psami rasy gulden retrewer, od 2008 r. - labrador. Hewi i Abra, a obecnie Sonia stały się ulubieńcami naszych wychowanków. Bez stresujących powtórzeń nielubianych czynności, w naturalny sposób uruchamiane są nowe kompetencje np.: raczkowanie, chwytanie, mowa itd. Poprzez terapię kontaktową, czyli zabawy, przytulanie i głaskanie psa, osoby dotknięte niepełnosprawnością dużo szybciej i dokładniej próbują wykonać ćwiczenia. Rozluźnieni, w bezstresowej zabawie zapominają o swoich problemach. Tak więc trudno sobie wyobrazić bardziej atrakcyjną formę zabawy, gdzie pies wyzwala chęć zdobywania nowych doświadczeń. Koń i psy stały się źródłem inspiracji twórczej na zajęciach plastycznych, wspólnych zabaw dzieci, a także tematem konkursu wiedzy organizowanym w naszym przedszkolu. Rozbudzona została w naszych wychowankach troska o różne zwierzęta. Pogoda ducha, opiekuńczość, chęć niesienia pomocy innym, to tylko niektóre z widocznych efektów terapii. Muzykoterapia jest metodą traktującą muzykę jako środek relaksacyjny, prowadzący do uzyskania stanu odprężenia oraz umożliwiający wyrażanie uczuć i uwolnienie emocji. To kolejne zajęcia organizowane w przedszkolu integracyjnym, które mają ogromne znaczenie dla stymulacji rozwoju dziecka. Muzyka, narzucając dzieciom tempo, rytm i nastrój, niweluje indywidualne reakcje wynikające z istniejących dysfunkcji i zaburzeń zachowania. Naturalną formą ruchową sprzężoną z rytmem i muzyką przy użyciu nietypowych przyborów (łusek orzecha kokosowego, dzwoneczków itp.) jest gimnastyka rytmiczna Kiniessów. Zajęcia polegają na naśladowaniu ruchów prowadzącego, który nie tylko demonstruje ruch, ale też ćwiczy z dzieckiem. Warunkiem prawidłowego rozwoju i podejmowania przez dzieci aktywności jest przebywanie w odpowiednio zorganizowanym środowisku wychowawczym, wychodzącym naprzeciw potrzebom dziecka i pozwalającym je swobodnie realizować. Właściwie zorganizowane środowisko pomaga dziecku w samowychowaniu i samorozwoju oraz wyzwala wewnętrzną motywację do działania. Realizacji tych celów służy zachowanie pewnych zasad charakterystycznych dla systemu Marii Montessori. Istotnym elementem odpowiednio przygotowanego otoczenia są materiały dydaktyczne. Prosta, estetyczna, a także precyzyjna konstrukcja umożliwia wychowankom przedszkola samodzielną kontrolę i poprawianie błędów. Wymieszana wiekowo grupa sprzyja wymianie wzajemnych zdolności i umiejętności. Odpowiada to naturalnym sytuacjom, w jakich znajdują się
dzieci z rodzin wielodzietnych, czy też bawiące się z kolegami na podwórku. Montessoriańscy nauczyciele są głównymi organizatorami odpowiednio przygotowanego otoczenia, a zarazem jego integralną częścią. Działają zgodnie z maksymą: Pomóż mi zrobić to samemu. Każde dziecko prezentuje odrębny, charakterystyczny dla niego rytm, tempo rozwoju i związane z tym określone osiągnięcia. Wykorzystywane w Przedszkolu Samorządowym nr 26 Integracyjnym w Białymstoku i zaprezentowane formy i innowacyjne metody terapeutyczne dają dzieciom szansę rozwoju, pozwalają na spontaniczną i twórczą aktywność oraz kształtują osobowość i charakter. Placówka nasza wychodzi naprzeciw potrzebom dziecka. Atmosfera panująca w przedszkolu oraz stosowane metody pracy kształtują pozytywny obraz siebie, a przede wszystkim wyzwalają poczucie podmiotowości. Beata Józwowicz
