OUMA ELLA

se oorlog-hel in haar eie woorde

GENEALOGIE

Elmien Wood kyk terug

FAMNEA Quarterly of the SA Genealogical Society - North West Branch Kwartaalblad van die Genealogie Genootskap van SA - Noordwestak



November 2015, Volume 12, Issue 3

DIE ANGLO-BOEREOORLOG

Hoe die slag van Doornkraal geskiedenis gemaak het MEER OOR PLEKKE VAN WELEER Die Republiek van Utrecht

INHOUD

FAMNEA

3 THE DAY DE WET NARROWLY ESCAPED The clash with Christiaan De Wet at Doornkraal

3

10 EXPLORERS Men who helped to make South-Africa: Part 3 12 KONSENTRASIEKAMPHERINNERINGE Van Elsje Philipina Kruger 18 PLEKNAME VAN WELEER Die Republiek van Utrecht (Ou Republiek) 23 GENEALOGIE MENSE Elmien Wood - ‘n lewe gewy aan genealogie 27 AGTERBLAD Riglyne vir die bydrae van ’n publikasie

10

12 18 Uitleg gedoen deur Kreativmedia Hub Kockstraat 61, Potchefstroom E-pos: [email protected] Telefoon: 072 524 4191 Web: www.kreativmediahub.com

Kopiereg © outeurs van FAMNEA-artikels: Lesers moet nodige erkenning aan outeurs, sowel as FAMNEA gee indien artikels of gedeetes daarvan gebruik word. 2

REDAKSIE Esther Visser-Stieger [email protected] Redakteur

Elmarie Weyers 018 299 5021 Sekretaresse

FAMNEA - Kwartaalblad

ANGLO-BOEREOORLOG 1899-1902

by Robin W. Smith - Military History Researcher

The day De Wet narrowly escaped THE CLASH WITH CHRISTIAAN DE WET AT DOORNKRAAL NEAR BOTHAVILLE ON 6 NOVEMBER 1900. As the year 1900 was drawing to a close, the Boers were badly demoralized after a string of military defeats. Christiaan de Wet had managed to escape capture in the Brandwater Basin where most of the Free State army surrendered to Lieutenant-General Archibald Hunter. De Wet, with the Orange Free State President, Marthinus Steyn, made his way over Slabbert’s Nek on 15th of July. Pursued by British columns he made his way to Rhenosterpoort, near Vredefort, holed up there for nearly two weeks, and then once more evaded the columns surrounding him. Crossing the Vaal at Schoemansdrift, he made his way over the Magaliesberg and into the bushveld to the north. (1) The Battle of Doornkraal Monument.

HOW HISTORY WAS MADE AT DOORNKRAAL

D

e Wet ordered his men to make their own way back to the Free State. He himself took 246 men and managed to cross the Magaliesberg at a place to the west of Commando Nek. (2) President Steyn and an escort circled around to the north of Pretoria making for Machadodorp and a meeting with Transvaal President Paul Kruger, then living in a railway carriage in the station.

November 2015, 12 (3)

By the time Steyn arrived, Kruger had retreated to Nelspruit and was making ready to leave to board the cruiser Gelderland sent to fetch him by the 18-year old Dutch Queen Wilhelmina. (3) Kruger’s meeting with President Marthinus Steyn affirmed their joint resolve to fight on. Kruger was not in good health, ageing and suffering with his eyes, hence the decision that he should leave for Europe. (4) The Transvaal

commandos had almost all dispersed. Steyn visited those that remained, “arousing anew their enthusiasm for the course with some stirring speeches.” (5) Generals Louis Botha and Ben Viljoen and State Secretary Francis Reitz were as determined as ever to fight for their independence and led their men through the bushveld, now the Kruger National Park, to Pietersburg (now Polokwane). The Transvaal 3

government was still functioning there and the Vierkleur, the flag of the Zuid Afrikaansche Republiek, still flew over government buildings. Steyn followed and made fiery patriotic speeches at gatherings in a number of towns, that in Nylstroom (now Modimolle), drawing a sizable crowd. (6) Steyn needed to return to the Free State but first wanted to meet with General Koos de la Rey at Ventersdorp and ordered De Wet to attend as well. First, though, it is necessary to describe De Wet’s movements on his return to the Free State and Renosterpoort. De Wet had little trouble making his way across the KrugersdorpPotchefstroom railway line, thence to Van Vuuren’s Kloof across the Vaal, and back to Renosterpoort on the 22nd of August. Here he was joined by the commandos of Vrede and Harrismith, as well as Generals Piet Fourie, C.C. Froneman and Judge Barrie Hertzog. The next month was occupied in reorganizing the Free State commandos. By the beginning of October there were considerable number of Boers back on commando in spite of their having taken the oath of allegiance that Lord Robberts had offered after the fall

“Frederikstad,” said De Wet “was a miserable affair altogether” and on 25th October De Wet and his men headed for Van Vuuren’s Kloof on the north bank of the Vaal River, the hills which form the rim of the Vredefort Dome. of Bloemfontein. It was at his time that De Wet went to Potchefstroom which was as yet unoccupied by the British. The Boers were busily engaged in refurbishing rifles taken from the pile of surrendered weapons which was burned by the British on their way through to Pretoria in May 1900. De Wet had his photo taken with the 200th repaired weapon. (7) In mid-October De Wet responded to a request from General P.J. Liebenberg to join forces and attack the column of General Geoffrey Barton, encamped at Frederikstad Station. “Frederikstad”, said De Wet, “was a miserable affair altogether” (8) and on 25th October De Wet and his men headed for Van Vuuren’s Kloof on the north bank of the Vaal River, the hills which form

the rim of the Vredefort Dome. (9) They needed to cross the river but many of the drifts were guarded. While the battle at Frederikstad was taking place, Lord Roberts issued orders to Major-General Charles Knox to assemble a relief force. Knox was then, 21st October, at Heilbron, moving to Witkopjes on 23rd to combine with Lieutenant-Colonel Henry de Lisle’s column with the Colonial Division under Colonel John Maxwell. On the 25th, Colonel Phillip de Gallais arrived from Bothaville to join the force at Reitzburg.(10) No longer needed to relieve Major General Geoffrey Barton at Frederikstad, Knox’s objective was now to find De Wet’s force and deal with it.His force was all mounted and with four guns of ‘U’ Battery Royal Horse Artillery. (11) This meant that they almost matched the mobility of their Boer adversaries, in contrast to “the ponderous columns of infantry” (12) which had been fruitlessly chasing their elusive foe. Nevertheless it had taken some time to concentrate at Reitzburg, still at least a few days march from Frederikstad, twelve miles (eighteen kilometres) north of Potchefstroom.

Crop from 1:50k survey map 2627CC: Schoeman’s Drift is just north of the sharp bent in the Vaal River with Witklipfontein a little further north. De Wet’s account says that he crossed the river here. Near the top right corner is the farm Tygerfontein where Col. Le Gallais was camped to prevent the Boers from crossing back into the Free State over Schoeman’s Drift.

4

FAMNEA - Kwartaalblad

Rensburg Drift.

Leaving Le Gallais at Tygerfontein so as to block De Wet’s possible escape route over the Vaal River at Schoeman’s Drift, Knox occupied Potchefstroom on 26th October. There he learned that De Wet was indeed not far away. His information was that De Wet was headed to Lindeque’s Drift. The Boers, who had found their way barred by Le Gallais at Tygerfontein, had been forced to double back, and continue upstream looking for a crossing place. Le Gallais was ordered to cross the Vaal at Venterskroon and work towards Vredefort with a view to intercepting the Boers if they attempted to cross the Vaal. (13) On 26th October the Boers spent the day travelling upstream and sometime after midday they reached Rensburg Drift. This was not really a recognized crossing place but a place where the Vaal splits up into a number of streams and small islands. In the early morning of 27th October they crossed and off-saddled. November 2015, 12 (3)

In spite of their chief’s strictures that wagons and carts should not accompany the commandos, they had some horse-drawn carts with them but in addition they had artillery, three 75mm Krupps, two captured British guns and two machine guns. It would have taken some time to get all the guns and transport across.(14) On the same day, the men of Lisle’s column set off in pursuit of the Boers. At 8 a.m. they came upon the site of the Boer laager of the previous night, “with the fires hardly yet cold” according to Lieutenant Livingstone-Learmonth of the 1st New South Wales Mounted Rifles. (15) This must have been some distance away from the Vaal River and in the Van Vuuren Kloof’s hills. Learmonth describes how they passed over open rolling country before the road “closed in to a high narrow valley which led for ten or twelve miles to the Vaal.” Here they were held up for a short while by a few Boers at a small koppie who opened fire. This was an

area of thick thorn bush and, in scattering to return fire, the Australians discovered an abandoned 12-pounder Krupp gun, minus the breech-block of course - clearly they were close to overtaking the Boers.(16) Learmonth says that they reached the Vaal at about 4 p.m. and sighted the whole Boer army which had just crossed the drift. The advanced scouts of the 1NSWMR passed the word for the main body to come up at a gallop. A pom pom under Captain Stirling and two guns of ‘R’ Battery RHA under Captain Lamont opened fire and “the Boers numbering about a thousand, scampered off in every direction”. Colonel Henry de Lisle passed the word that “the drift must be crossed at all hazards” (17) and soon “we had two streams of men crossing the Vaal and the enemy in frantic retreat in front of them.” (18) The Boers seemed to be making for Witkopjes (Wittekoppies) but were seen to turn east, making off in the direction of Parys. 5

Le Gallais, coming up from Vredefort was also in pursuit, this being the reason for the Boers retiring to the east rather than south towards Vredefort. From Schoemans Drift Le Gallais had moved north along the right bank of the Vaal River but was able to cross at Venterskroon where there are the remnants of a disused drift. This brought his column in contact with the Boers retiring from Rensburg Drift. Just at sunset Le Gallais’s pom pom put a shell into a Boer wagon which was carrying ammunition. There was a huge flash as it exploded. There they found the “mangled remains of a couple of Boers, half a head and trunk here. A leg there and so on.” (19) The Times History says that De Wet lost two guns, eight wagons and 24 wounded, killed and captured, one of whom was Lieutenant Wessels of Theron’s Scouts. Lieutenant Learmonth says “It was better than a good fox hunt. They (the Boers) were “fairly on the run, every man for himself and the devil take the hindmost – wagons were dotted about and pack mules cast off every here and there. By now it was absolutely dark and the rain came down in torrents.” (20) When darkness fell, the Boers altered direction, made off to the south west, and the British completely lost the scent, partly because the rain may have erased some of the tracks. Knox and his men camped at Groote Eiland for the night, without wagons, blankets and food, all the transport only making it across the river late on the 28th although sufficient supplies had arrived to give the men breakfast that morning. Also, Knox did not order an immediate pursuit which certainly helped his quarry to get clean away. De Wet in his book Three Years’ War has quite a different account, telling of how they were attacked by the British “ just as we had partaken about noon of a late breakfast.” (21) The Boers headed southwest and spent the night “at Bronkhorstfontein near the Witkopjes”. (22) The night of the 28th October they were at Winkelsdrift, on the Rhenoster River. There De Wet received a message that President 6

Doornkraal: The battle map from the Times History of the War in South Africa. The garden and some of the other features marked on this map are still readily discernable on the site.

Steyn was returning from his visit to President Kruger and wished to meet him. De Wet left the commandos under the command of Commandant C.C. Froneman with instructions to “go in the direction of Bothaville” and went with a small escourt to Ventersdorp in the Transvaal to meet with Steyn.

Although the British were not to know, Steyn and De Wet had decided that an attempt was to be made to invade the Cape Colony. De Wet’s meeting with Steyn was on 31st October and by the 5th November he and the President were back with the commandos near Bothaville. (23) FAMNEA - Kwartaalblad

After the clash at Rensburg Drift, Knox decided to sweep westwards on a broad front, making use of the main railway line. Spreading out his force – the Colonial Division camping at Grootvlei, some distance south of present-day Sasolburg; De Lisle’s men at Koppies, then just a station; and Le Gallais at Honingspruit. Knox himself and his staff were with De Lisle. Some false intelligence caused Knox to send the Colonial Division north towards the Vaal River so they were not involved in the drive westwards towards Bothaville. (24) Le Gallais knew well that Bothaville had been destroyed a few weeks before – he and his men had been part of a force under Lieutenant-General Archibald Hunter which had passed through the area early in August. (25) Nearing the town his men came under fire from Boer artillery cross the Valsch River. This was late on the afternoon of 5th November. Two Australian soldiers, Troopers Albert Page and D.R. Fischer of 4th South Australian Imperial Bushmen describe how the Boers opened fire with a pom-pom and a 15-pounder. Another man, Trooper Tom Stott said “not much damage was caused on either side” but Fisher said: “….shells were flying in all directions. There was a little house a distance off. I got behinds it with four or five others when the enemy put a pom-pom unto us. That gun threw a pound shell, and could fire 25 shells without stopping. They put about a dozen into the house where we were and blew one side down. Stones were flying in all directions. I thought it was all ‘up a tree’ with me. Some of the horses pulled away, but I managed to get mine and he followed me for about a mile. I was well out of the road then. Our big guns next came up and fired a few shots. It then got dark and the enemy cleared. They thought we wouldn’t follow them, but we did.” (26) Le Gallais and his men camped that night in the town square and ascertained that De Wet and Froneman had arrived in the course of the day – presumably from some local black people. Commandant Steenekamp with the baggage and artillery had also passed through. The Boers were camped at Doornkraal a short distance south of Bothaville in a slight depression. (27) In the Times History of War November 2015, 12 (3)

….shells were flying in all directions. There was a little house a distance off. I got behinds it with four or five others when the enemy put a pom-pom unto us. That gun threw a pound shell, and could fire 25 shells without stopping. They put about a dozen into the house where we were and blew one side down. Stones were flying in all directions. I thought it was all ‘up a tree’ with me.

Lieutenant-Colonel Philip le Gallais: In full dress uniform of an officer in the 8th (Royal Irish) Hussars

Lt. H. Darling, 1st WAMI who led the final bayonet charge (Photos: John Sweetman of Perth, W.A.)

in South Africa, it is said that “After his skirmish with Le Gallais …… De Wet outspanned at Doornkraal farm, about five miles from the river, keeping the Valsch River between himself and the British troops.” (28) The Boers had surely been there some days however, as camping in the ruins of Bothaville would have been distasteful. Major General Knox was with De Lisle’s men at Elandsvley, about 10 kilometers north east of the town. De Lisle’s men crossed the Valsch at 4 a.m. and almost immediately came upon a Boer picket of five men who were all asleep. Major Kenneth Lean and the 8th M.I. were in the lead and they were captured without a shot being fired. The spoor of the Boer guns was also clear and the advance continued. Lean knew that the Boer laager was nearby and sent back for the guns. Three guns from “U” Battery joined them and Lean and 67 men galloped forward to a rise from where they could see the Boer laager not 300

metres distant. The men were asleep, the guns and wagons outspanned and the horses grazing loose. It was now about 5:30 a.m. Lean’s men lined the crest of the rise and opened rapid magazine fire on the laager. (29) Completely surprised, most of the Boers grabbed whatever horses they could find and galloped away, De Wet and Steyn included. De Wet said of his men that “a panic had seized them.” Seeing De Wet himself saddling his horse and leaving the scene cannot have induced his men to make a stand and defend their position. Many of the Boers had even galloped away bareback and De Wet’s effort to rally the men were unavailing. (30) Major Lean and his 5th M.I. spread out with the Worcester company in the centre, the Royal Irish holding a kraal on the left and the Buffs on the right, by now having advanced to a position on the edge of the Boer laager. The 8th M.I. reinforced the 5th, occupying a farmhouse and kraal on the left. 7

The Battle site: The north and west walls of the garden clearly visible. The wall of the small dam is between the two trees on the left.

About 130 Boers occupied a garden with a substantial stone wall and fought bravely to save the guns which were unable to come into action, being showered with shrapnel and case by the guns of ‘U’ Battery. The bank of a small dam was also occupied by the Boers who were in a strong position for defence. Colonel le Gallais was soon on the scene and he and second-incommand Lieutenant-Colonel Ross took up position in the farmhouse. As the door of the farmhouse was open, anyone moving around was clearly visible to the Boers only 100 metres away. Le Gallais was mortally wounded and Ross severely wounded. A number of officers were killed and the 170 British soldiers were in a critical situation. Le Gallais had sent his staff officer Major William Hickie to order every available man to the scene. It was an hour before reinforcements arrived. Knox left his camp at 5 a.m. and soon heard Le Gallais’s guns in action. (31) When De Lisle arrived with further reinforcements at about 10 a.m. he took command. The Boers whom De Wet had managed to rally and were trying to counter attack were driven back. De Lisle sent his New South Wales men to the left who were able to fire on the garden and the Boers in the small farmhouse to the rear. Late reinforcements were some West Australians under Lieutenant Darling. The garden now surrounded, the counter attack beaten back, De

8

Lisle determined on decisive action. The 5th M.I. and Darling’s West Australians were ordered to fix bayonets and charge. With the first flash of steel the white flag went up and the Boers surrendered. (32) De Wet and Steyn were now in rapid flight and the guns and supplies which they had been accumulating over the last two months were all lost. De Wet claimed that the loss of the guns made little difference to them “as our ammunition for these pieces were nearly exhausted.” (33) For the guerrilla warfare now beginning, such hardware would indeed have been of doubtful advantage to them anyway. Wagons and supplies would have been a more significant loss but the Boer casualities were considerable. For the British, the loss of 10 officers was serious, especially an officer of proven ability in countering guerrilla tactics such as Philip le Gallais. The British pursued their beaten enemies but “found that the enemy had broken up into small parties and dispersed all over the district.” (34) The Times History comment was that: “It was yet to be learned that the capture of guns and supplies was of very secondry importance” in the guerrilla war which was now gathering momentum. (35) The capture of De Wet and President Marthinus Steyn of the Free State, both of whom narrowly escaped the ambush at Doornkraal, would surely have had a significant effect on the progress of war. (36)

Doornkraal Monuments: The column on the side of the R59 - the battle site is just behind. The Boer memorial is in the National graveyard across the road from the battle site.

FAMNEA - Kwartaalblad

ENDNOTES

. See FransJohan Pretorius The Boer Pimpernel. This incident is referred to as the First De Wet Hunt and is described in Amery The Times History of the War in South Africa Vol IV as well as Maurice The War in South Africa. 2. Surrounded by British columns, De Wet had to cross the Magaliesberg where there was no path or road. A black herder told him that only baboons could cross here but De Wet declared that “where a baboon can cross, we can cross.” De Wet Three Years’ War p 148. 3. Wilhelmina had a stern dislike of United Kingdom partly as a result of the annexation of the republics of the Transvaal and the Orange Free State. 4. See De Villiers Healers, Helpers and Hospitals p166 for Kruger’s eye disease. 5. Amery The Times History of the War in South Africa Vol IV p474. 6. Viljoen My reminiscences of the Anglo Boer War pp146-150. Chapter XXIV is an interesting account of this period when he describes the Transvaal Boers as “dispirited and demoralised”. 7. De Wet Three Years’ War p153 gives the full story of this enterprise. See also the famous picture of De Wet holding the 200th refurbished rifle. 8. De Wet Three Years’ War p167. 9. The Vaal River flows through a spectacular series of hills in this area, formed when a giant meteorite collided with the earth about 2 billion years ago. See Truswell, J.F. (1977). The Geological Evolution of South Africa. 10. Childers The Times History of the War in South Africa, Vol V p13. 11. Knox’s force consisted of the Colonial Division (600), De Lisle’s column ( ) and Le Gallais’s ( ) 12. Childers The Times History of the War in South Africa, Vol V p13. 13. Childers The Times History of the War in South Africa, Vol V p14. 14. De Wet Three Years’ War p168. 15. Chamberlain and Drooglever The War with Johnny Boer p346. Letter from Lieutenant Livingstone-Learmonth of the 1st New South Wales Mounted Rifles. 16. Lord Roberts subsequently “had much pleasure in acceding to the request of the New South Wales Mounted Rifles” to take their captured guns back to Australia and hoping that they would capture many others. 17. Chamberlain and Drooglever The War with Johnny Boer p346. Letter from Lieutenant Livingstone-Learmonth of the 1st NSWMR. 18. Chamberlain and Drooglever The War with Johnny Boer p345. Letter from Captain W.Watson of 1st NSWMR. 19. There is a small monument marking the spot where the wagon exploded – it is in the veld to the south of Parys and difficult to find. 20. Chamberlain and Drooglever The War with Johnny Boer 1

p346. Letters from Captain W.Watson of the 1st NSWMR and Lieutenant Livingstone-Learmonth of the 1st NSWMR. 21. De Wet’s version in Three Years’ War of the events described above differs considerably. De Wet says that they crossed at “Witbanksfontein” on the morning of 26th October. He must have meant Witklipfontein which is a short distance upstream of Schoeman’s Drift. There is a long reach in the Vaal River here which is wide and quite shallow – nowadays much deeper because of the weir at the drift. This must have been a lapse of memory on his part. His book was written without notes while on board ship with Generals Botha and De la Rey on their way to England in 1903. De Wet Three Years’ War p168. 22. This place is difficult to pinpoint on modern maps – possibly the farm has been renamed. De Wet Three Years’ War p168. 23. General Koos de la Rey was supposed to be at this meeting but “was prevented from coming.” De Wet Three Years’ War p169. 24. Childers The Times History of the War in South Africa, Vol V p15. 25. Childers The Times History of the War in South Africa, Vol V p15. 26. Letters from Troopers Tom Stott and D.R.Fisher, Fisher’s appearing in The Advertiser, Adelaide 28th December 1900. 27. The site of the battle is alongside R59 road and adjacent to the monument at the roadside. The layout is clear from reference to the battle map. 28. Childers The Times History of the War in South Africa, Vol V p16. 29. Both The Times History of the War in South Africa Vol V pp16-21 and The War in South Africa 1899-1902 (the official history) V4 pp486-89 have more detailed descriptions of the battle. 30. De Wet Three Years’ War pp171-2. 31. Pakenham The Boer War pp475-6 has Hickie’s comments that “The General is an old woman” based on the fact that it was eight o’clock before De Lisle’s reinforcements arrived. 32. De Lisle Reminiscences of Sport and War pp112-13. De Lisle also describes how Colonel Walter Ross was wounded by a bullet that hit him on the point of the chin. An operation was performed without chloroform in Kroonstad to remove his lower jaw! He lived on soup and milk for some time but later found that he could eat mince. He commanded a brigade in the First World War as Brigadier-General Sir Walter Ross. 33. De Wet Tree Years’ War p171. 34. Maurice The War in South Africa Vol IV p489. 35. Childers The Times History of the War in South Africa, Vol V p21. 36. What was truly remarkable however was that a little more than a fortnight after the setback at Doornkraal De Wet had assembled another force. With 1,500 men and a Krupp gun he overcame an entrenched British garrison, 450 strong, and captured the town of Dewetsdorp in the Southern Free State and made his way to invade the Cape Colony

BIBLIOGRAPHY

1. AMERY, L.S. Amery and CHILDERS, Erskine. 1906/7. The Times History of the War in South Africa, Vols IV and V. Sampson Low, Marston & Company, Ltd. London. 2. 3. 4.

DE BEAUVOIR DE LISLE, Henry. 1939. Reminiscences of Sport and War. Eyre & Spottiswoode, London. DE VILLIERS, Dr. J.C. (Kay). 2008. Healers, Helpers and Hospitals, Vol II. Protea Bookhouse, Pretoria. MAURICE. The War in South Africa 1899-1902.

5. CHAMBERLAIN, Max & DROOGLEVER, Robin. 2003. The War with Johny Boer – Australians in the Boer War 1899-1902. Australian Military History Publications, Loftus, Australia. 6. DE WET, Christiaan. 1902. Three Years’ War (edition in English). Achibald Constable and Company. (reprint Galago Publishing, Alberton, 1986). 7.

PAKENHAM,Thomas. 1979. The Boer War. Weidenfeld and Nicholson Limited. London.

8.

VILJOEN, General Ben. 1903. My Reminiscences of the Anglo Boer War. Hood, Douglas & Howard, London. (reprint C.Struik Pty.Ltd., Cape Town 1973).

9. WALLACE, R.L. 1976. The Australians at the Boer War. The Australian War Memorial and the Australian Government Publishing Service, Canberra. 10. WILCOX, Craig. 2002. Australia’s Boer War. Oxford University Press (published in association with the Australian War Memorial). 11. WILSON, H.W. 1900-2. After Pretoria Vol I.

November 2015, 12 (3)

Published in Parts, London.

9

EXPLORERS

Author: John Bond

Men who helped to make South Africa The English-speaking contribution, Part 3: Long fight to end SA’s poverty South Africa’s claim today to be a civilised, Christian country rest to a startling degree on the foundations laid by a host of English-speaking teachers, clergy and missionaries, John Bond wrote in 1956.

S

o u t h A f r i c a ’s S o v e r e i g n Independence rests on two pillars – public order and economic prosperity. Our public order is partly the legacy of a long line of British imperial administrators, but our prosperity is home made. Though all races share daily in maintaining it, it has been overwhelmingly the creation of English-speaking South Africans of varied origin – British or German, Jewish, Dutch or Greek. Few people can picture the depths of South Africa’s poverty when the first British merchants – Alexander Tennant, John Murphy and others – blew the unfamiliar breath of free enterprise into the bankrupt Cape Colony nearly 160 years ago. It is difficult even to imagine the pennilessness of the Transvaal in 1869, when Edward Button, Tom MacLachlan and their partners trekked into the Lowveld and Bushveld to find the first payable gold. This long struggle to conquer African poverty has reached its greatest triumph in our own generation with the rise of secondary industries, pioneered overwhelmingly by the English-speaking section with its long and vigorous trail of immigrants from all over the world. These founders of factories have solved the poor White problems with little help from the politicians and even brought the more intractable problem of poverty of non-Europeans within sight of a near solution. BUSINESS MEN The successes of business men seldom make heroic reading. After all, the bystander argues, they get their reward. But ruin was the frequent reward of these English-speaking pioneers.

10

Andrew Geddes Bain of Graaff-Reinet, the first man licenced to trade north of the Orange, lost his all in 1834 when a Matabele impi captured his wagons and all his stock in trade. The British traders who founded White Natal, lost their ships, their possessions and in many cases their lives at the hands of Dingaan’s impis. The Lowveld and Bushveld of the Transvaal hide the graves of many a prospector or digger cut off in early manhood. When the great Cape of Good Hope Bank (founded in 1837 by John Bardwell Ebden after 12 years’ struggle to give the Cape an adequate credit system) crashed in 1890 at a time of bank failures all over the world, its Cape Town owners paid to the hilt for their misjudgement but the bank’s clients received 19s.7¾ d in the pound. Our pioneer traders and prospectors “travelled not for trafficking alone.” It was love of adventure, far more than hope of gain, that set Henry Norse exploring the dangerous harbours of the South African coastline 130-odd years ago and that led Henry Francis Fynn to plod north in 1824 without a White companion over the long beaches of Natal to meet an unknown potentate called Chaka. When Cecil Rhodes pitted his wits against the financial geniuses and rascals of early Kimberley to build a diamond combine, his eyes were fixed not on the luxuries of wealth but on the hope of a great selfgoverning Southern African dominion within the British Commonwealth. The poverty of the old South Africa was rarely a lack of food. It was a lack of books and schools, of ports and roads and bridges, hospitals and

arsenals, of paintings and science and universities, churches and colleges and communications. Because of this poverty the divided Cape was powerless to repell two British invasions ferried by sailing ships across 6,000 miles across the sea. Similarly the divided Transvaal of 1877, with 12s.6d. left in the republican treasury, succumbed to Theophilis Shepstone and his 25 troopers. MERCHANT PIONEERS To end this poverty a market had to be found for whatever products South Africa could provide, and new wants had to be created amongs all races to induce them to supply these products. Tennant, Murray and their friends, after enduring internment by the Batavian regime in 1803, were reinforced after the second British landing in 1806, by a trickle of new British merchants who hoped to develop the Cape’s small trade in wheat and wine, aloes, tusks and wild ostrich feathers. Some of these old Cape firms, like Collisons, still survive today after an honourable history of a century and more. A new band of merchants and traders, who achieved for the Eastern Cape and the Voortrekker republic what the Cape firms did for the west, rose from the ruin of the 1820 Settlers. After three years’ losses on their 100-acre holdings, many settlers decided to put what household goods they could spare on their backs and sell them to the frontier Boers, who were rich in herds and flocks on their vast farms but lacked nearly all the comforts of life. Soon English-speaking traders had spread throughout Cape Colony and far out into Kaffirland. FAMNEA - Kwartaalblad

“The British Settlers of 1820 Landing in Algoa Bay”, by Thomas Baines, 1853.

Everywhere they fostered the development of products that South Africa could sell. It was no accident that copper, the first successful mining industry in South Africa, was pioneered in 1852 by two leading Namakwaland traders, Phillips and King. In the Transvaal the intrepid 1820 Settler, Henry Hartley, persuaded Commandant-General Hendrik Potgieter of the benefits of admitting English traders to Ohrigstad in the 1840’s. In the 1860’s Hartley discovered ancient workings north of the Limpopo and conducted the German geologist, Carl Mauch, to see them. Thus a trader initiated the first South African goldfield at Tati, on the Transvaal-RhodesianBecuanaland border. Another trader, John O’Reilly, two years later noticed a pretty stone in a farm servant’s hand near Hopetown, defied the ridicule of officials and took it to Dr. Atherstone in Grahamstown. When Atherstone’s jeweller, Galpin, November 2015, 12 (3)

pronounced the stone a diamond, another great mining industry to South Africa was born. WEALTH UNCOVERED Men of many nations helped to uncover our mineral wealth after the epochmaking first economic discoveries. But the effective founders and major builders of the vast, complicated mining industry which has tapped our copper and diamonds, gold and coal, asbestos, chrome and manganese were overwhelmingly English-speaking South Africans by birth or by later adoption. This is scarcely surprising. Afrikaansspeaking South Africa had almost entirely lost its commercial and industrial skills under the long monopoly of the Dutch East India Company, which made a life on the land the only calling open to men of independent initiative. As a result English-speaking South Africans from the start found little room left on the land. They were flung into newer fields of

national development. The rise of the mines not only gave South African farmers the market they had conspicuously lacked for centuries. It also created a market for undreamed-of new industries from Cecil Rhodes’s great dynamite factory at Somerset West to Sammy Marks’s distillery at Pretoria. The outbreak of the First World War gave the young industries of the English-speaking harbour cities and Rand a vigorous new impetus and the Second World War plunged South Africa into the midst of a full-scale industrial revolution. “When it comes to politics,” Rhodes used to remark, “the Dutch farmer wil beat the English shop-keeper every time.” It is still true today. Yet the very heart-beat of our country’s strength, the source of its stability and of the respect that South Africa enforces from her critics and her foes – is it not the economic prosperity built by the “English shop-keepers” of 150 years? 11

ANGLO-BOEREOORLOG LIEF EN LEED

KONSENTRASIEKAMP-HERINNERINGE VAN ELSJE PHILIPINA KRUGER (geb. Venter) Elsje Philippina Venter (5-11-1890 - 18-5-1976) se herinneringe van hul gesin se ervarings tydens die Anglo-Boere oorlog 1899-1902 het sy jare na die oorlog op aandrang van haar kinders en kleinkinders op skrif gestel. Die vertelling is goedgunstiglik deur haar kleinseun Andries Barnard en eggenoot Elsje (geb. Goris) beskikbaar gestel vir publikasie in Famnea.

R

ustig lê die ru woonhuis aan die voet van die rant waar die spruit verbyvloei, al agter die tuin en landerye langs. Weerskante, langs die tuinhekkie, staan twee groot eikebome wat al baie jare oud is en hulle takke wyd uitsprei oor die groen gras waarop vier kinders speel. Stadig sak die son agter die rante weg toe die moeder die kinders roep om hulle te kom was vir die aandete. Traag om hul lekker speletjies in die aandkoelte op te gee, kom hulle stadig nader, wip die stoeptrappe op terwyl die driejarige Ella, wat die jongste was, vooruit snel met uitgestrekte armpies, waarop haar moeder haar optel en ‘n soentjie op die wangetjie druk en in die gang verdwyn. Daar het nog ses gelukkige jare verbygegaan vir vader, moeder en die kinders, toe daar gerugte rondgaan dat daar ‘n oorlog aan die kom is, wat almal droewig gestem het, selfs Ella het onder die eikeboom gesit en huil. Toe Sannie, haar suster, by haar kom en vra waarom sy huil – antwoord sy: Ek is so bang Mammie sal doodgaan as daar oorlog kom – waarop Sannie, wat elf jaar was, haar troos. Spoedig het die dag aangebreek, toe die veldkornet met sy pragtige geel perd daar aankom en voor die deur stilhou en met ‘n wit papier in die hand naderkom, almal groet, waarop vader hom in die huis nooi – maar hy te haastig was om verder te gaan, want hy was besig om die mans op te kommandeer om te gaan veg. Moeder was bleek en verslae, maar begin dadelik om alles gereed te maak vir die volgende môre se vertrek. Die nag het sy byna heelnag besig gewees om vars beskuit te bak en uit te droog,

12

biltong en droë vleis en al wat saamgeneem kon word, in te pak. Die volgende môre was die perde opgesaal, en het die mans gegroet, om as dit moet wees, hulle lewe vir hul volk en vaderland op die altaar te lê. Die moeder was dapper en wou nie dat die volk en haar kinders sien wat daar in haar gemoed omgaan nie – na ‘n paar bevele wat daar gedoen moet word, het sy tuin toe gegaan waar sy haar siel gaan uitstort het voor haar Hemelse Vader in wie al haar vertroue was. Na ete die aand was almal stil en droewig gestem toe die moeder die huis-godsdiens moes waarneem en die stem van die vader gemis word. Een more toe hulle wakker word, hoor hulle die gedreun van kanonne

– voorbereidings moes getref word ingeval hulle moes vlug – beskuit en droë vleis is in sakkies gesit, en twee stelle klere opmekaar aangetrek, komberse ingerol, alles is gereed as die oomblik aanbreek om die berge in te vlug. Tot almal se verligting het die geveg opgehou. Die ou skaapwagter het bevel gekry om die vee diep in die rante in te jaag as daar ‘n Engelse leër aankom. Dit het hy ook getrou gedoen. In die tussentyd, na die burgers opgekommandeer is, het die vrouens en kinders met die plaasvolk hard gewerk om die koring wat toe geelryp op die lande staan, af te oes. Dit moes met

Ligging van die plaas Broekpoort vanwaar die gesin na die Konsentrasiekamp geneem is. (Bron: Landmeter-generaal Bloemfontein 1914) FAMNEA - Kwartaalblad

Angswekkende tonele soos die tydens ABO was op feitlik alle plase in die Vrystaat en ZAR aan die orde. (Bron: Smarte van oorlog).

sekels afgesny word, hopies gemaak word, dan word die gerwe gebind en in miedens gepak sodat dit nie kon natreën nie. Ek was toe nege jaar oud en moes saam met Lena, die huisbediende, sorg dat die kos klaar kom sodat ons dit twaalfuur kan wegbring lande toe. Ons help dan ook om bande te maak vir die gerwe, hopies maak en gerwe na die miedens toe aandra. So het dit dan aangehou van vroeg tot laat, tot die koring in die skuur was. My broers het toe vir my oom Piet gaan help oes, ‘n paar myl van ons af, toe daar weer ‘n Engelse leer van Bethulie af kom, op weg na Smithfield, en net aan die oorkant van Slikspruit, op Glassford, hulle tente opslaan om daar te oornag. Die getroue ou skaapwagter het gou die skape weer in die klowe tussen die berge gejaag, sodat die vyand dit nie kon sien nie. Oom Piet se vee het hulle alles geneem dat nie ‘n enkele dier oorgebly het nie – hy het nog twee ander huisgesinne op sy plaas gehad – wat bywoners was – met groot huisgesinne en oom Piet en tant Cinie het self sewe kinders gehad. Omdat alles so duister was – soveel mense wat gevoed moes word en al November 2015, 12 (3)

die vee is weg, tot al die hoenders het hulle doodgemaak, het tant Cinie en tant Martha besluit om na die kommandant te gaan, te gaan omdat hulle bang was dat die Engelse vir oom Piet en Adriaan, wie, deur kwale waaraan hulle gely het, ongeskik was om kommando toe te gaan, sou vang. Die twee vroue het gaan pleit om tog maar net ‘n paar slagskape te kry vir die kinders se ontwil, maar dit was alles tevergeefs – die harde hart was nie in die minste geroer vir die geween van die twee moeders nie. So het hulle in trane by ons huis aangekom en aan onse moeder en onse ou-moeder alles vertel. Ek vra toe aan my moeder of die Engelse dan so ‘n wrede nasie is? Die twee tantes is toe weer weg na hulle plaas. Toe hulle naby hulle huise kom sien hulle dat die koringmiedens aan die brand gesteek is en die vlamme hoog in die lug opgaan. Dit het die smarte in die harte nog vererger maar die beker was nog nie vol nie want hier voor hulle kom ‘n paar gewapende soldate wat hulle mans aanjaag – net soos hulle op die lande gewerk het in die hemde. Die versoek van die vroue om net gou hulle mans se baadjies te gaan haal, is geweier – daar moes hulle van

mekaar afskeid neem in die onseker toestand. In die tussentyd het daar ook soldate aangekom wat die paar jong seuns van veertien en sestien jaar voor hulle aangejaag het – my twee broers en twee neefs. Toe hulle vir ‘n rukkie onder die eikeboom gesit en rus het vra my moeder of die kinders nie net kan kom eet nie – dit was twaalf uur en die tafel staan gedek en hulle was moeg gewerk en honger – maar hulle het geweier. Toe het my moeder maar ‘n paar borde kos en hul baadjies na hulle gebring. Hulle het my moeder verseker dat die kinders net in die laer moes gaan slaap en die volgende more sou hulle dan weer terugkom. Net die gedagte dat hulle daar moet slaap waar dit wemel van parasiete het mens laat ril want hoeveel maal het ons kinders nie gesien dat hulle so ‘n endjie voor ons huis hulself daarvan probeer red nie. Die ‘môre’ van hulle terugkoms het toe nie aangebreek nie. Hulle is voor die perderuiters te voet aangejaag tot op Smithfield. Daarvandaan is hulle na Rouxville, verder na Aliwal-Noord, toe na Burghersdorp, toe na Bloemfontein. Op al die dorpe was hulle in die tronke gestop en toe in perdetrokke na Groenpunt toe. 13

Die Engelse het toe al ons beeste en perde geneem en al die hoenders doodgeslaan. Een klein kalfie het hulle nie gesien nie wat in die stal was. Ek onthou nog hoe bekommerd my moeder was omdat daar nie melk vir ons was nie. Die nag na die laer weg was het my moeder nooit geslaap nie en teen twee-uur hoor sy ‘n koei bulk. Sy staan op en kyk deur die venster en wat was haar vreugde groot toe sy die koei sien staan wat na haar kalfie teruggekom het. Toe het ons weer melk! Ek het verskillende male gehoor dat my moeder vir Adam, die ou skaapwagter sê dat hy moet goed oplet en as daar nie Engelse is nie, ‘n paar skape moet huistoe bring om te slag, vir die mense ook wat toe nie iets het om te slag nie. In die koringkamer was daar ook nog baie koring van die vorige jaar. Groente was volop. Daar was ‘n koringmeul in die tuin, maar dié het die vyand ook later gebreek want hulle sê: ons sal vir die Boere koring maal. Oom Piet het ‘n handmeul met twee slingers gehad waarop hulle toe koring gemaal het. Gelukkig dat die mense in daardie tyd alles by die groot maat gekoop het – sakkies en kassies want niemand kon op die dorp kom om iets te koop nie. Ons het maar met bossies, kruie en boererate gedokter as daar siekte is. In ons huise gebly as daar ‘n laer staan. Die 17de Jan. 1901 het daar ‘n sekere Waldeck gekom en ons aangesê om oor ‘n uur klaar te wees om dorp toe te gaan. Dit was vir almal op die plaas ‘n bitter dag om van alles wat dierbaar is afskeid te neem. Ons kinders het nog eers gaan vrugte eet - die bome was vol en ons moes alles agterlaat. Die wa hou voor die huis stil met drie huisgesinne. My moeder wou niks meer meeneem as ‘n paar komberse en kussings en ons het elkeen twee pakke klere aangetrek om ruimte te spaar – my moeder sê sodat die behoeftige mense liewer meer kon saamneem want sy kon maar weer koop. Ons was toe sewe huisgesinne op die wa en hulle moes toe oom Adriaan se verewa agter aanhaak – daar het die bejaarde vrouens op gery – my ouma was 75 jaar. Ons was gepak en mens sien net koppe tussen die beddegoed en bagasie. Ons was 37 mense op die wa – vier seuns moes loop. Die paaie

14

Isak Kruger en Elsje Venter op hulle troudag.

was toe nog maar sleg – deur slote en oor rante – soms het ons gedink die verewa val om. Toe ons nog so ‘n paar myl van Bethulie af was, het dit al donker geword toe Waldeck by ons aankom te perd al vloekend op die naturelle omdat hulle so stadig ry. Ons was jammer vir die osse omdat hulle toe so geslaan moes word. Ouma het ‘n tuishuis gehad wat maar klein was en voor die deur in die straat het die naturelle onse goed afgegooi en moes ons almal die nag in die huis slaap. Hoe die moeders dit bewerkstellig het, weet ek nie. Die volgende more is moeder en die ander tantes na die landdros toe om huise vir die ander gesinne te kry. Omdat die huis so aan die buitekant was het hulle bevel gegee dat ons ook moet verhuis. Ouma het by ons gebly en haar jongste dogter, wat baie geheg aan my moeder, haar skoonsuster was, het ook saam in die een huis gewoon. Toe Moeder en Tante die huis gaan skoonmaak voor ons sou intrek, was dit so vuil dat mens min lus was om daarheen te gaan. Hulle het die hele dag gewerk om alles skoon te was en

te skrop – ons het gehelp. Ons was net ‘n dag daar toe hulle ons weer kom aansê om na ‘n ander huis te gaan. Toe die deur oopgaan was dit ‘n damp soos ‘n siekehuis wat toe gestaan het – blykbaar was daar siek of gewonde soldate in, want die beddens was nog alles uit orde. So het hulle geweier om ook daar te gaan skoonmaak en het die owerheid versoek om maar weer na onse huis terug te gaan. Daar het toe ‘n Engelse plaasboer in die mooi skoon huis ingetrek. Dit was ‘n tuishuis van die Griesels. Ons was aangesê om wanneer daar drie skote met die kanon afgevuur word en die alarmklok lui, na die N.G.Kerk te haas in ‘n kwartier se tyd want dan sal die huise platgeskiet word. So het die mense maar, wat hulle enigsins kon mis van hul min besittinkies, betyds na die kerk toe gebring om die nie ook te verloor nie. Terwyl onse beddegoed, wat in die dorpshuis was, en ons in die kerk, moes ons maar tevrede wees om op ‘n paar komberse te slaap sonder kussings. Ek het by my moeder geslaap op ‘n bed met yster- of staal-hoepels want

FAMNEA - Kwartaalblad

daar was nie springmatte nie, sonder ‘n matras met twee komberse oor. Ons het maar weinig geslaap soos die hoepels ons seergemaak het, veral my moeder want as ‘n negejarige kind het iets my nie maklik gehinder nie. In die skynbaar rustige dorpie, Bethulie, word daar een more om sewe uur die gebulder van drie kanonskote gehoor, waarop die gelui van die alarmklok volg. In ‘n paar minute was ons klaar met die bondels om mee te neem en weer soveel klere as wat ons opmekaar kon aankry – sommige het twee kappies opgehad, ander het weer hulle beddegoed aangesleep wat te veel gehad het om te dra en mens sien net mense, of liewers moeders met hul kinders, haastig aansukkel. Elkeen dra maar swaar want dis kos, klere en beddegoed. Toe ek sien hoe my ouma van 76 so vinnig die opdraende kerk-toe moes loop, kon ek my trane nie keer nie, maar ek wou nie dat iemand dit sien nie en het maar net voor my gekyk tot ons in die kerk was. Deur die vensters het die Engelse en Engels-gesinde Afrikaners gestaan en kyk en gelag. Vir die wat net kon aanskou moes dit ‘n toneel gewees het met veragting in hul harte. Ons het twee dae en ‘n nag in die kerk gebly, toe hulle die volgende middag kom sê dat ons maar kon terug gaan, elkeen na haar huis met alles, was dit met gemengde gevoelens. Ons was bly om weer terug te gaan maar tog diep gekrenk oor die gemene daad. Intussen is my vader gevang en weggestuur na Ceylon en oupa Du Plooy wat kommandant was, is gewond deur sy skouer en treurige berigte het ons bereik dat verraaiers so ‘n groot rol speel. Op ‘n dag word ons aangesê om ons gereed te maak om na Springfontein se kamp gestuur te word. My moeder

Grafsteen van Catharina Cornelia Venter neé Du Plooy in die Bethulie Konsentrasiekamp.

Toe ek sien hoe my ouma van 76 so vinnig die opdraende kerk-toe moes loop, kon ek my trane nie keer nie, maar ek wou nie dat iemand dit sien nie en het maar net voor my gekyk tot ons in die kerk was. en tante is dadelik na die landdros toe om te gaan pleit dat ons moet bly terwille van ouma want al die mense is met perde- en kole-trokke vervoer en daar was nie sprake van pasasiers­ waens nie. So is al die ander mense weggestuur en ons het bevel gekry om na Bethulie se kamp te gaan. Die versoek van ouma om in haar huis te bly het hulle geweier en so moes ons maar kamp toe gaan. Die Engelsgesinde Afrikaners kon in die dorp bly woon. Twee tente word opgeslaan terwyl ons by ons besittinkies staan en wag. Die bitterbossies staan een of twee voet hoog in die tente maar gou het die seuns van tant Cinie dit skoongeskoffel en die vloere natgegooi en vasgetrap waarna dit met soutwater gevryf is sodat dit bietjie hard kan wees – die tente is onderom opgerol sodat dit kon droog word want ons moes op die vloer slaap. Daar was net een bed vir ouma. Vir ons kinders was dit nogal

Tonele soos die in Bethulie konsentrasiekamp het daagliks in die kampe in die ZAR en Vrystaat voorgekom. (Bron: Konsentrasiekamp Bethulie tydens die ABO).

November 2015, 12 (3)

‘n verandering wat ons geniet het in die begin, tot ons moes vind dat daar baie skerpioene en jagspinnekoppe was. As ons in die môre onse kussings optel, lê daar miskien een van die twee. Dit het my altyd hoendervleis laat kry. (Dit was April 1901 toe ons van Bethulie af kamp toe is – ons was drie maande na ons gevang is op Bethulie, en moes eers wag vir tente wat moes kom). Byna elke dag het daar mense met waens aangekom van die stasie af – wat in die oop koolwaens daar aangekom het – sommige moeders met babas van ‘n dag oud of drie dae. Hulle word net met hulle goedjies by die tent vol bossies afgesit – gelukkig was daar altyd jammer harte, veral onder die seuntjies wat die hulpelose tantes hulp aangebied het. Ek onthou nog hoe my moeder en tant Cinie twee groot ketels koffie gemaak het en vir die vrouens en kinders in die koue winter weggebring wat half verkluim daar aankom. Toe hulle weer op ‘n dag koffie wegbring, ontmoet sy ‘n vrou wat ‘n goeie vriendin van haar was toe hulle jong meisies van 16 jaar was – twintig jaar na hulle mekaar laas gesien het. Tant Cinie se kindjie wat in Februarie gebore is en toe vier maande oud was, is toe oorlede – die vader het hom nooit eers gesien nie. Masels en maagkoors het daar geheers in die kampe – baie mense het gesterf – soms word tot twee-en-twintig mense 15

op een dag begrawe. Op ‘n dag hoor ons dat hulle die seuns en ou invalide mans wat in Groenpunt en Simonstad gevange was weer terugstuur na die konsentrasiekampe toe. Met ongeduld het die moeders die koms van hulle kinders en mans afgewag. Toe het ons masels gekry. Gelukkig het my twee broers dit in Groenpunt gehad – toe kon hulle help met die twee susters se siekte. Toe ons opstaan word my moeder siek. Sy het die Woensdag nog soep gekook en vir haar suster, tant Sannie Fourie, weggebring – waar die hele huisgesin siek was, en vir haar gesê: Sy kom haar net groet want sy voel siek en glo nie sy sal weer herstel nie. Woensdagaand was moeder al ernstig siek; die masels wou nie uitslaan nie en Sondagmiddag om sesuur het sy heengegaan. 25 Aug. 1901. Die 29ste sou sy 37jaar gewees het. In September word my suster siek aan koors en 4 Oktober is sy ook oorlede – die 19de sou sy 14 jaar gewees het. November word my jongste broer uitgedra na die hospitaal – aan koors. Toe is nog net ouma, ek en Martie Steyn – ‘n wesie wat my moeder aangeneem het, oor in die tent. My oudste broer, toe 17 jaar, het saam met ‘n ander paar mans, weggeloop kommando toe – tussen die dood van moeder en suster. Moet ek my jongste broer ook nou afgee aan die dood? Hy was uiters siek. Oor die kindersmart sal ons maar ‘n sluier trek, want daar is dinge wat te bitter is om oor te praat! Gelukkig het die Vader hom weer herstel. ‘n Seun in die hospitaal was net vel en been en hy het ‘n stukkie brood in die hande gekry – half waansinnig van honger, dit geëet en is toe dood. Onbeskryflik is die smarte wat in die kamp gely is en sommige hele gesinne is uitgesterf sodat nie een oorgebly het nie. Toe die vaders van oorsee terugkom was daar net verbrande huise oor. Ons kon ‘n pas by die kampkommandant kry om te gaan hout haal in die rant of berg by Florence – ongeveer vier myl. Ek was so moeg as my broer en ek saans met die dragte hout by die kamp aankom. Een more het ‘n aantal vroue en kinders toestemming gekry om te gaan kwepers haal op ‘n plaas – agt myl van die kamp af. Ek het ook saamgegaan, maar die aand 16

Ouma Ella in haar middeljare.

toe ek met my slopie kwepers in die kamp kom was ek ook gedaan. Hoe was ons tog nie verniel nie! Voor daar nog tente beskikbaar was vir skole, het ons elke more na Bethulie toe geloop en in die twee kerke skoolgegaan. Onse hoof was Izak de Villiers en onderwyseresse – mej. Du Plessis, later mevrou Herholdt en mej. Engelbrecht. Onse broodjie vir elfuur was ‘n droëe stukkie – daar was niks om op te smeer nie. Later was daar groot tente in die kamp vir die doel, maar weens al die siektes was die skoolbesoek maar swak. Daar het ook ‘n aantal onderwysers en onderwyseresse uit Engeland en Skotland gekom – hulle het nie Afrikaans geken nie en moes ons net Engels leer. Geen bybelgeskiedenis nie. Af en toe het ons kerkdiens gehad in die Marquee-tent. Elkeen het maar ‘n

stoel of kassie saamgeneem om op te sit. Op ‘n Sondag toe die predikant besig was met ‘n preek, begin die Engelse die tent opbreek en moes ons maar onder die seile uitkruip en weggaan – moeder was in trane. Intussen het die masels, maagkoors en ander siektes maar geheers – dit was ontsettend om alles te aanskou – uitgeteerde liggaampies van kindertjies, moederlose wesies. In die nag mag daar nie lig in die tente wees nie. Soms is daar ‘n sterwende kindjie, dan word daar maar net telkens ‘n vuurhoutjie getrek om te sien of hy nog leef. Kos was allertreurigs; ek herinner my nog, as ek die bord met die stukkie vleis by ouma bring en sy wil dit uit die bord neem, dan is dit so skuimerig dat dit vassit aan die bord. Sommige van die haastige vrouens het dit teruggeneem en vir hulle gesê hulle eet nie so iets nie. Maar hulle kry maar ook nie ander nie. Alles was gerantsoeneer. Mieliemeel was so bitter dat mens dit nie kon eet nie en suiker was so vuil en swart en had daarby nog blou steentjies in. Koffie was ook nie van koffiebone nie. Baie mense het verkies om die voëlent, wat aan die bome en bosse groei, te gebruik as tee in plaas van daardie soort koffie. Eindelik, in 1902, kondig die onderwyseres aan dat dit vrede is. Die vreugde was groot maar die smarte nog groter om te hoor van die vyand se oorwinning na soveel bloed vergiet is en alles opgeoffer is vir volk en Vaderland. In die skool wou die “Miss” hê ons moet “God save the Queen” sing, maar ons het geweier.

WOORDE OP ‘N GEDENKSTEEN IN DIE BETHULIE KONSENTRASIEKAMP: Daar lê ‘n skat vir ons bewaar op Vaarlands veld, in Vaarlands aarde. O waar is edelsteen of goud wat haal by onse skat se waarde? Dis Moedertrane en Heldebloed en Reg verkrag deur snood geweld. Dis oumens-swakheid wreed bespot dis kindergraffies op die veld, En niks kan ons die skat ontroof of ons die vrug daarvan onthou. Dis onse Volk se vryheidspand en dis die skat wat nasies bou. — Celliers Maar tog het daardie boompie weer stadig reggekom, want oor sy wonde druppel die salf van eie gom. — Totius

FAMNEA - Kwartaalblad

Verkorte geslagregister van ouma Ella Kruger

NAWOORD

b6c2d10e5f4

g1. Izak Jacobus Kruger *1862 +1926 x Martha Elizabeth de Bruin +1914. h8. Izak Jacobus Kruger * 28.3.1892 =GK Burgersdorp 3.4.1892 + c. 1922 Kroonstad x GK Bethulie 13.1.1915 Elsje Philippina Venter (skryfster van die herinneringe) * 5.11.1890 +Potchefstroom 18.5.1976 (d.v.Petrus Venter * 1863 + 1935 en Catharina Cornelia du Plooy *30.8.1864 +Konsentrasiekamp Bethulie 25.8.1901) I1. Catharina Cornelia Monica *4-11-1915 +15-5-2010 x Pieter Ignatius Michael du Plessis *11-3-1913 +19-31975 (Ώ Potchefstroom). I2. Martha Elizabeth (Betsie) *18-5-1917 +12-12-1929 (asma- Ώ Bethulie) i3. Elsje Philippina *28-8-1920 ( grafsteen 1921) + 20-71962 (Ώ Stikland begraafplaas) x Adam Theodorus Barnard *19-2-1924 Gamka +Kemptonpark 31-7-1993. J1. Andries Ockert Ignatius *28-10-1949 x Elsje Dorothea Goris *25-4-1949 (Andries en Elsje het ouma Elsje se herinneringe beskikbaar gestel) j2. Izak Kruger *18-2-1951 x Maryke Kruiderink *28-08-1951 j3. Theodorus Adam *8-2-1954 x Duitsland Marlene Neusueff * Duitsland 9-5-1974 j4. Elsje Philippina *14-9-1958 x Gary Garbutt *6-12-1958

Izak Kruger en Elsje (geb. Venter) met hul twee oudste dogters.

November 2015, 12 (3)

Andries Barnard, kleinseun van Elsje Kruger (geb. Venter) en eggenoot Elsje (geb. Goris) wat die herinneringe beskikbaar gestel het.

Elsje Barnard, eggenoot van Andries Barnard (kleinseun van Ouma Ella) skryf: Ouma Ella se storie is eintlik nogal tragies. Sy verloor haar ma en suster in die kamp. Soos ek dit aflei, sterf haar man Izak Kruger so ses maande na die jongste dogter se geboorte, ook Elsie Philippina, na ‘n blindedermoperasie. Hy is begrawe in Kroonstad. Ek vermoed sy is toe terug Bethulie toe, moontlik na haar Venter-familie toe? Haar pa het nog gelewe en is toe met sy derde vrou getroud. Haar Ouma Venter en skoonma De Bruyn was toe al dood. Haar skoonpa is ses maande later ook in Bethulie dood. Ouma Ella het drie dogters gehad. Die middel-dogter Betsie is op 12 jaar oorlede. Haar graf is ook in Bethulie. Die oudste dogter is getroud en Kroonstad omgewing toe. Die jongste dogter is getroud met Adam Barnard (Andries se pa). Daar is toe vier kinders uit daardie huwelik gebore. Toe die jongste ene vier jaar oud is, Is ma Ella dood en het Ouma Ella die huisgesin kom versorg tot Pa Adam weer getroud is. Ek het Ouma Ella nog ontmoet. Sy was klein en fyn en baie dierbaar en sag. Noudat ek die stories so opvolg kan ‘n mens nie dink dat sy deur soveel moes gaan nie en nog steeds so sag gebly het.

17

PLEKNAME VAN WELEER

Outeur: Simon du Plooy

REPUBLIEK van UTRECHT (Ou Republiek) 1854-1858 ‘n Gevolg van die Voortrekkers se vryheid- en onafhanklikheidstrewe wat in die “Groot Trek” tot uiting gekom het, was ‘n aantal sogenaamde “onafhanklike republieke” wat amper soos padda­ stoele opgeskiet het, en met uitsondering van Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) en die Republiek Oranje-Vrystaat, net so vinnig weer van die toneel verdwyn het.

O

or die meeste van die republieke is baie min bekend, maar die hedendaagse dorpie Utrecht was meer as 150 jaar gelede ook ‘n onafhanklike republiek. Die gebeure voor, tydens en na die veelbewoeë tyd in die dorp se geskiedenis is redelik goed aangeteken in die Utrechtse Eeufeesgedenkboek 1854-1954 ( uitgee deur die destydse Munisipaliteit van Utrecht) Hiermee dan ‘n baie verkorte weergawe aangevul met inligting verkry

uit ander bronne. Die geskiedenis van Utrecht is voorafgegaan deur en onlosmaaklik verbind met die GrootTrek, Bloedrivier, ontstaan van die Voortrekker-Republiek Natalia in 1838, anneksasie van Natal deur Brittanje in 1843, die daaropvolgende verhuising van ongeveer twee-derdes van die Natalse Voortrekkers na die latere Vrystaat en Transvaal en ook latere gebeure. Die oorblywende trekkers onder leiding van Andries Theodorus

Spies (b2c6), Johannes Christiaan Klopper (b7c2d9) en C.J. van Rooyen (b10c2d2e1) het omstreeks 1850 die grond ten ooste van die Buffelsrivier vir 300 beeste van Panda geruil, hoewel dit nie nodig was nie want die grond was alreeds in 1838 deur die Boere verower. Die mondelingse transaksie wat deur C.J. van Rooyen beklink was is egter later deur niemand erken nie en is selfs deur sommige bestempel as grondroof.

Utrecht – ligging tov van ZAR-Vrystaat en Natal. (Boeseken AJ en medewerkers: 1948 – Geskiedenisatlas vir Suid-Afrika.)

18

FAMNEA - Kwartaalblad

Panda inspekteer sy krygers (Groot Trek in beeld).

Die bewoording van die koopbrief verskyn in die Suid-Afrikaanse Argiefstukke Deel III (1854-1858). Transvaal No 3 as volg: Soimassoila 8 September 1854

C.J. Van Rooyen (TAB 13407)

Hierna het die driemanskap die handdoek ingegooi en Spies en Klopper het na Transvaal uitgewyk, terwyl Van Rooyen agtergebly het en die gronde as weiveld gebruik het. Dit moet in gedagte gehou word dat die gronde wes van die Buffelsrivier Britse gebied was terwyl die dele oos van die Buffels aan Panda en sy mense behoort het. Dit wil voorkom asof die nedersetters, ook bekend as die “Buffel Riviermaatschappy”, weerskante van die rivier gevestig het, en dus Panda se grond sowel as die Britse gebied beset het. Weens ‘n verskeidenheid van redes was pres. A.W.J. Pretorius se regering nie gediend met die toedrag van sake nie en die nedersetters is verskeie kere aangemaan en gewaarsku om nie daar te bly woon nie. Die Buffelsriviernedersetters het toe vredesonthalwe besluit om aansluiting by die Transvalers te soek, wat hulle nie gekry het nie, hoofsaaklik omdat dit buite Transvaal se grondgebied ressorteer. In die tyd het Klopper (voor 1854) en Spies (in 1853) weer vanaf Transvaal na Natal verhuis om saam met “Dik” Cornelius (C.J.) van Rooyen op 8 Sept 1854 die grond tussen die Tugela, die Buffelsrivier en die suidelike grens van die Lydenburgse distrik, wat Pongola insluit, van Panda vir 100 beeste te koop.

November 2015, 12 (3)

By dese Neemd ik de Staad den Vryheid by myn outorityd Panda Konig der Soilas dat ik een deel van myn gronde verhandelt heef aan de ondergeteekende Emigranten voor een hondert beeste het welke ik op datom deser als contant ontvangen heef te segge dei gronde hier onder vermeld als een Eewig deurende Eigendom der Emegrante. XXXX De merk betekend de Naam Panda. De lyn sal syn alwaar Bloit refier en Buffel refier loop en langes Bloit refier op; verder langes de buitenste spruit op en onder de gebergtes langs alle open gronde die nu niet door Pandas Kaffers (Panda se mense?) bewoond is tot aan de ronde kop tusschen de twee spruiten van Poncola tot aan de Britsche lyn. Als getuigen JC Klopper C(omdt.) P.W. Jordaan. J.G. Herbst. C.J. Van Roejen A.T. Spies. Aldus gedaan en bekragtig op datum deser. X De merk beteken de Naam Mapassaan. Losweg vertaal lui die inhoud min of meer soos volg: Doemazoela 8 September 1854 Hiemee bevestig ek Panda, behoorlik daartoe gemagtig as koning van die Zoeloes, dat ek ‘n deel van my grond verkoop het aan die ondergetekende emigrante vir een honderd beeste wat ek op datum as kontantbetaling ontvang het en bevestig hiermee dat die grond die eewigdurende eiendom van die emigrante sal wees. XXX Die merk beteken die naam Panda. Die lyn sal wees waar Bloedrivier en Buffelsrivier loop en langs Bloedrivier op; verder langs die buitenste spruit op en onder die gebergte langs alle ope gronde wat nie deur Pandas se mense bewoon is nie, tot by die ronde kop tussen die twee spruite van Poncola tot aan die Britse lyn. Ondertekenaars (name word nie herhaal nie),

19

What is human life, if recollections of former events do not link the present with the past. - [Cicero, soos aangehaal in die Utrechtse eeufeesboek] Dit was dan die begin van ‘n nuwe staat in die Balelaslandstreek wat later in die geskiedenis bekend sou staan as die “Ou Republiek”. In wese was dit ‘n eenmanregering met A.T. Spies aan die hoof in die hoedanigheid van voorsitter en landdros (funksioneel ‘n president). Die nuwe eenmanregering van A.T. Spies het dadelik besluit om die ZAR te verwittig van die kooptransaksie met Panda. Op 8 Nov. 1854 het J.C. Klopper en 16 ander, o.l.v. Spies ‘n “memorie” by die ZAR ingedien dat die grond aangekoop is en terselfdertyd goedkeuring vir die transaksie versoek. Die memorie is soos volg: “8 Nov 1854: Ingekomen een memorie van Balelesberg geteekend door de Heer J.C. Kloppers en 16 anderen persoonen, ingeleverd door de Heer A.T. Spies als gemagtigde van genoemde persoonen, bekend te stellende dat zy de Landstreek van af de rivier Poncolo tot de Bloedrivier van Panda geruild hebben en de goedkeuring van de Ed. Volksraad hierover verzoeken, Verder heft de Heer A.T. Spies noch eenigen mondelingen mededeling betrekkelyk de zaak voortgebracht.” Soos te verstane was die ZAR regering nie ten gunste van die verwikkelinge nie en het gevolglik nie erkenning gegee aan die Balelesbergers se versoek nie. Die rede vir die afsydige houding was omdat die gebied buite die grense van Transvaal was en Pretorius se opinie was dat die onafhanklikheid van Transvaal hierdeur in gedrang kon kom deurdat die die Britse regering dit as kontrakbreuk kon beskou. In 1855 is weereens ‘n versoek aan die Transvaalse regering gerig maar met die doel om met die ZAR te verenig. Op die versoek is gereageer, maar nie soos die applikante verwag het nie! Op 5 Nov. 1855 het

20

A.T. Spies (TAB 4724)

die regering vir J.C. Steyn ook opdrag gegee om “eene regeringsform daar te stellen” en ook “Een landdrost, een Commandant en drie Veldkornetten, by de eerst volgende zitting alhier van den Volksraad, den Landdros en Kommandant aanteschryfen. Om hun ambtseed afte leggen, waartoe hun Eds, de noodige instruction by deze worden toegezonden”. Voorspruitend

hieruit is J.C. Klopper as Landdros, Piet Joubert as kommandant en Jan van der Schyff en Jan Jordaan voorlopig as veldkornette aangestel. Die situasie was nou dat daar twee “regerings” in die gebied werksaam was (die perfekte voorbeeld van politieke verdeeldheid - Red). Die een groep onder leiding van Spies was gekant teen insluiting by die ZAR en J.C. Steyn en sy ondersteuners was ten gunste van insluiting. Maar te midde van tweespalt op politieke gebied is die godsdienstige sy egter nie verwaarloos nie en op 19 Nov.1854 word die N.G. Gemeente Utrecht gestig. Die bediening is aanvanklik deur Ds. H.E. Faure vanuit Pietermaritzburg gedoen. Ds. Frans Lion-Cachet is eers in 1865 as voltydse leraar aangestel. In Augustus 1855 kom dorpstigting ter sprake en op 5 Maart 1856 word die nuwe dorp deur Ds. Faure na Utrecht in Nederland vernoem. Vanaf 1856 was die eenmanstaat van A.T. Spies bekend as die “Utrechtse Republiek”.

NG Kerk Utrecht (Internet)

FAMNEA - Kwartaalblad

Na totstandkoming van die dorp en die “Republiek” het die bestuur en die inwoners (die Spiesgroep) toenadering by Lydenburg – wat intussen ook ‘n republiek geword het - gesoek om deel te word van ‘n groter staatkundige bestel. Hulle het egter - weens die ZAR se vroeëre afsydige houding - geweier om enigsins met Pretorius en die Wes-Transvalers betrokke te raak. Die poging om by Lydenburg in te skakel is egter deur J.C. Steyn en sy ondersteuners teengestaan. In Februarie word Spies, J. Jordaan en P. Koch afgevaardig met die spesifieke opdrag om met Lydenburg te verenig en baie uitdruklik “… nie met M.W. Pretorius, Ds. Van der Hoff en die Volksraad” wat vanaf Nov 1855 bestaan het nie. Die kommissie en die Lydenburgse verteenwoordigers het gedurende Maart 1856 vergader en Utrecht se 7 voorwaardes vir vereniging ontvang. Die belangrikste was dat die Utrechtse bestuur van Spies, Klopper en van Rooyen behoue sou bly. Dit is so deur die Lydenburgers aanvaar. Die ZAR het die besluite egter nie goedgekeur nie en derhalwe is samesmelting tussen Utrecht en Lydenburg tot vroeg 1858 vertraag toe die Lydenburgers op hul beurt vir Utrecht genader het om te verenig. Op 26 Februarie 1858 het die twee streke se afvaardigings te Utrecht vergader met die doel om te verenig. Maar skaars ‘n maand later - Maart 1858 - het die ZAR op sy beurt ook ‘n kommissie met dieselfde doel na Utrecht gestuur. Die ongevraagde “inmenging” van die ZAR het egter onaangenaamhede geskep wat vir die Utrechters sowel as die Lydenburgers onaanvaarbaar was. Die “Utrechtse Hof van Landdros en heemrade” het die ZAR se voorstelle verwerp en die ZAR meegedeel dat hulle eerder by Lydenburg sou inskakel. Die “inmenging” het die samesmeltingsproses weereens vertraag. Selfs ‘n persoonlike besoek deur Pretorius om ‘n goeie verstandhouding met die Utrechters te bewerkstelig was vrugteloos deurdat Pretorius se motief bevraagteken is. Die ZAR het klaarblyklik in die tussentyd met die Zoeloes onderhandel en onder andere ‘n belofte ontvang dat die ZAR ‘n hawe in Zoeloeland land sou kry. Maar die

November 2015, 12 (3)

Ds. Matthews, Engelse predikant van Wakkerstroom; Coenraad Marthinus Uys en Dirk Cornelis (Swart Dirk) Uys. (TAB 1465)

roete na die hawe sou noodwendig deur die Utrechters se gebied moes gaan! Dit is dus verstaanbaar dat Pretorius se ontvangs redelik kil was. Die “Leeus van Utrecht” het hom selfs belet om vergaderings in die dorp te hou of toe te spreek. Gedurende Mei 1858 het die Lydenburgers en Utrechters drie byeenkomste gehou waartydens op wedersydse samewerking besluit is. Van die belangrikste besluite was: (1) Utrecht het altyd drie verteenwoordigers in die Lydenburgse Volksraad. (2) Lydenburg bly die hoofsetel. (3) Utrecht behou sy plaaslike bestuur. (4) Indien enige van die twee gebiede om welke rede ookal by ‘n ander gebied of bestuur inskakel, verval die ooreenkoms. (Die laaste bepaling het die deur vir beide partye oopgelaat om wel by ander gebiede soos die ZAR in te skakel). (4) Die koopooreenkoms van 8 Sept 1858 met Panda word erken - wat die ZAR, volgens Utrecht, nooit wou doen nie. (5) Die Utrechtste Kerkraad word as wettige liggaam erken.

Dit was dan die einde van die Republiek van Utrecht, want op 13 Mei 1858 het Utrecht ‘n distrik van die Lydenburgse Republiek geword. Dit was egter nie die einde van die woelinge nie! Die pro-ZAR groep onder leiding van J.C. Steyn, wat nog altyd in die minderheid was, was baie ontevrede met die amalgamasie omdat hy en ook kmdt. D.C. (Swart Dirk) Uys (b1c5d2e12) - broer van die vermoorde Piet Uys – deur die ZAR aangestel was. Sake het so versleg dat die twee groepe op ‘n stadium ten volle gewapen slaggereed teenoor mekaar gelê het, maar gelukkig is daar nie op mekaar geskiet nie. Toe Pres. Pretorius van die verwikkelinge verneem, het hy na Utrecht gegaan om die orde te herstel. Na sy aankoms het hy by wyse van twee proklamasies die hele Utrechtse gebied as’t ware geannekseer deur dit as deel van die ZAR te verklaar. Die Utrechtse bestuur is ook as opstandelinge gebrandmerk.

21

Intussen het die Lydenburgers se houding ook afgekoel aangesien hulle onseker was of Brittanje hulle onafhanklikheid as aparte en vrye republiek sou erken. Hulle was egter ook ontvrede met Pretorius se drastiese optrede aangesien hulle van mening was dat die Utrechters geregtig was op ‘n eie regering. Die Lydenburgers was egter bereid om vereniging met die ZAR te bespreek mits die twee proklamasies waardeur Utrecht geannekseer is, teruggetrek sou word. Vanaf 26 Februarie 1859 tot 4 April 1860 het verskeie kommissie- en Volksraadvergaderings en selfs ‘n hofsitting plaasgevind om oor die toekoms van Utrecht te besin. Ten einde laaste is op 16 Junie 1859 ooreengekom dat Utrecht minstens twee lede in die “verenigde Utrechtse Uitvoerende Raad” sou hê, waarvan minstens een verteenwoordiger een maal per jaar die vergadering van die Uitvoerende Raad sou bywoon. Die Utrechtse Uitvoerende Raad is toe saamgestel uit A.W. Uys en A.T. Spies met P.L .Uys (o.b.a. Piet Balelesberg of Piet Hlobane) as landdros. Op 4 April 1860 het Utrecht, weens die samesmelting van die ZAR en Lydenburg, deel van die ZAR geword. Die grense van die distrik Utrecht, soos die landstreek van toe af bekend was, het gebly soos in die koopbrief van 8 Sept 1854 vasgelê is. So sou dit die volgende 40 jaar bly, maar dit was ook ‘n tydvak wat sy eie probleme opgelewer het. Na die dood van die Zoeloekoning Panda in 1872 het sy seun Cetswayo die bewind oorgeneem. Baie gou is die geldigheid van die 1854 ooreenkoms bevraagteken wat uiteindelik gelei het tot die Zoeloe-oorlog wat met die slag van Ulundi van 4 Junie 1879 beëindig is. Daarna het die eerste AngloBoereoorlog 1880-1881 ook sy letsels op die distrik gelaat. Die laaste groot (en tragiese gebeurtenis) was die Anglo-Boereoorlog (1899-1902). Na die oorlog het die distrik Utrecht sy laaste staatkundige verandering ondergaan om ‘n distrik van die kolonie, later provinsie, Natal te word. 22

Cetswayo (Nuwe Geskiedenis van SA)

Wat verschijne, Wat verdwijne, ‘t Hangt niet aan een los geval, In ‘t voorleden, Ligt het heden, In het nu wat worden zal” (Willem Bilderdijk – soos aangehaal in die Utrechtse Eeeufeesbundel)

Die Republieke van Swellendam en Graaff-Reinet in 1795 was die eerste aanduiding van

ontluikende verset teen die destydse bewindhebbers. In totaal was daar 22 “onafhanlike state” wat die ZAR en Oranje-Vrystaat, asook drie Griekwastate insluit. Let op dat daar oorvleueling kon wees soos Winburg & Potchefstroom asook Stellaland en Goosen. Die inligting is grootliks uit sekondêre bronne verkry wat in sommige gevalle van mekaar verskil.

1. Graaff-Reinet (6.2.1795 - 29.10.1795). 2. Swellendam (18.6.1795 – 27.10.1795) ( Ook bekend as “Republiek van die

Verenigde Nederlande”.) 3. Natalia (1838-1842) - Volgens een bron bekend as “De Vrije Provincie van Nieuw Holland in Zuid-Oost Afrika). 4. Die naamlose Republiek van WinburgPotchefstroom (1842-1844). 5. Republiek Potchefstroom (1.4.1844-1848). 6. Republiek van Winburg: (1844-3.2.1848). 7. Republiek Ohrigstad (1845-1849). 8. Republiek Kliprivier (1847-1848). 9. Republiek Zoutpansberg (1848-1852 en 1857-1858). 10. Republiek Lydenburg (1849-1852 en 1857-1860). 11. Zuid-Afrikaanche Republiek. (ZAR)

BRONNELYS:

Boeseken   A.J. en medewerkers: 1948 – Geskiedenisatlas vir Suid-Afrika. Nasionale Pers Bpk. Kaapstad Kieser   A. en Medewerkers: 1855 – Argiefjaarboek van SuidAfrikaanse Geskiedenis JG-18 Deel II. Artikel deur Van Zyl M.C. Breytenbach   J.H. en medewerkers: 1951- Suid-Afrikaanse Argiefstukke Deel III (1854-1858). Transvaal No 3. Publikasie afdeling van die Argiewe van Suid-Afrika. Cameron   Trewhella & Spies S.B.: 1986 – Nuwe Geskiedenis van Suid-Afrika in Woord en Beeld. ISBN 0 7981 1977 2 Eerste Uitgawe. Human & Rousseau. GGSA   Noordwes: FAMNEA September 2009: Jaargang 6 No 3 Muller   CJF: 1978 - Groot Trek in beeld. Visuele dokumente uit en oor die

(1852-1900).

12. Vrystaat (1854-1900). 13. Republiek Utrecht - ook genoem die

“Ou Republiek” (1854-1858). 14. Republiek van Klipdrift – Die Delwersrepubliek (30.7.1870-11.10.1871). 1 5. Republiek Goosen of “Het Land Goosen”(1882-1885) Deels in Botswana. 16. Republiek Stellaland (1883-1885). 17. Republiek Vryheid – ook genoem “Nieuwe Republiek” (1884-1888). 18. Republiek Klein Vrystaat (1886-1892). 19 Republiek Upingtonia of ook “Lijdensrus” (1885-1887) in die huidige Namibië - buite die landsgrense van die huidige RSA. 20. Adam-Koksland (Philippolis). 21. Waterboersland (Griekwastad). 22. Griekwaland-Oos en –Wes. Groot Trek. ISBN 0 624 01132 1 Tafelberg Uitgewers 1978 Munisipaliteit   Utrecht: 1954 - Die Utrechtse Eeufeesgedenkboek/ The Utrecht Centenary Souvenir Brochure 1854 -1954. Uitgegee deur die Munispaliteit Utrecht. Visagie   Jan C.: 2011 – Voortrekkerstamouers 1835-1845. Tweede uitgawe, tweede druk. ISBN 978-1-86919-372-0

INTERNET:

https://af.wikipedia.org/wiki/   Republiek_van_Kliprivier http://www.dievryburger.co.za   http://www.bravoland.co.za/forum/   index.php?topic=5096.25;wap2 http://www.sahistory.org.za   http://www.ngkzn.org.za/index.   php/gemeentes-n-z/utrecht/

FAMNEA - Kwartaalblad

GENEALOGIE MENSE

Deur Elmien Wood

Elmien Wood - ‘n lewe gewy aan genealogie Hoe skryf mens oor genealogie en genealoë? Hierdie mense wat ure daaraan bestee om datums en name te vind, maar in werklikheid nog ’n eie lewe ook leef. Elmien Wood, die Genealogiese Vereninging van Suid-Afrika se sekretaresse van 2006 tot 2010, vertel hier van haar geesdrif vir die geskiedenis en hoe sy betrokke geraak het by genealogie - sonder ’n greintjie ervaring!

H

oe spring daar uit dooie feite skielik ’n verhaal? ’n Jong vrou wat ’n kind verloor. ’n Seun wat net ’n horlosie steel en vir jare tronk toe gestuur word. Geboortes buite die huwelik wat stil gehou word. Die menslike bestaan is ’n onverklaarbare reis. So ook die klein deeltjie wat jy as sekretaresse van die Genealogiese Genootskap van Suid-Afrika meegemaak het. Toe Simon my gevra het om daaroor te skryf, het hy gesê ook die gedeelte voor ek sekretaresse geword het. My lewe as genealoog het eintlik begin toe ek by GISA begin navorsing doen het. Die kinders was op skool en nadat ek hulle afgelaai het, het ek deurgery Stellenbosch toe en daar filmrolle deurgeblaai of “deur geslingerdraai”. Ek het Leon Endeman leer ken en saam met Alet Swanepoel en André Kellerman kerkregisters deursoek. Leon het die bronne baie goed geken, Alet het my aangesê om alle inligting neer te skryf. Dit was ’n tegniek wat sy by een van Daniel Jacobs se kursusse geleer het. Later het ek menigmaal myself kon skop as ek by die huis kom en ’n dokument se nommer of die datum van sekere gebeurtenisse is nie deeglik neergeskryf nie. André het altyd gesê “die waarheid sal uitkom” en dan in die families probeer soek na redes waarom dit of dat gebeur het. André is ’n paar jaar later oorlede en Alet sit vandag in Kanada. Gelukkig het ek gou besef dat as mens jou navorsing in isolasie doen sekere dinge by jou verbygaan en ek het by die Genealogiese Genootskap aangesluit. Na ’n paar jaar het iemand my genader om te staan vir die pos van penningmeester. Voor ek my beskikbaar gestel het, het ek eers vir Russel en Edna Hudson, wat op daardie stadium die boeke gedoen het, gevra of hulle omgee en hulle was net nie meer lus vir die taak nie. Sonder opposisie is ek toe verkies. Allie Semmeling was op

November 2015, 12 (3)

Elmien Wood

daardie stadium voorsitter en hy het so nou en dan na my huis toe gekom om my te help. Dit was net die tyd van oorgang van pen en papier na rekenaars en alhoewel ek Word goed geken het, was Excel vir my nuut en Allie het my ’n paar riglyne gegee. Wat ek baie goed onthou is toe ek wou sorteer het ek nie die hele dokument gekies nie en Allie het vir my ’n waarskuwende “pasop” gegee. Nie ’ n slegte wenk om in ag te neem nie. Van boekhouding het ek baie min geweet, behalwe wat ek in standerd sewe geleer het en ek het baie deeglik alles neergeskryf in die fynste besonderhede. Ek vind dit amusant om nou te sien hoeke minimale bedraggies ek opgeteken het! – Selfs Rente so min as 2c! Daar het ek ook geleer dat mense hul eie boekhoustelsel het en nie van veranderinge hou nie. Hoewel ek elke persoon individueel op my spreivel aangeteken het, wou die lede nog hulle eie kwitansies hê. Op ’n stadium bied Allie toe aan om die kwitansies saam

met die nuusbriewe uit te stuur. Hy het kinders en uitruil studente by hom in die huis gehad en hulle sou sommer om ’n tafel sit en die taak in ’n japtrap klaar kry. En dit spaar posgeld om twee vlieë met een klap te slaan. Met die volgende vergadering stap ek toe in ’n leeuhok in. Ek weet van g’n sout of water nie en almal is kwaad vir my. Die verkeerde kwitansies is in die koeverte gesit! Dit was toe ook die beurt van die Wes-Kaap om die algemene jaar­ vergadering aan te bied. Allie het die idee gehad dat ons die vergadering op ’n wynplaas moes hou. Ons het toe aan moontlikhede gedink en my kinders was bevriend met die mense van Wiesenhof. Hulle het toevallig ook bekostigbare akkomodasie gehad. Dit was nie luuks met en-suite badkamers nie. Die lede wat daar oorgebly het moes kamers deel, maar dit was wel ’n plek waar ons almal saam was sonder steuring van buite en die geleentheid gekry het om idees uit te ruil. Dit is ook waar ek André Heydenrych en Jos von Fintel ontmoet het. Verskeie lede het besoekers van ander takke op die lughawe ontmoet en my beurt was om hierdie twee op te laai. Op pad Wiesenhof toe luister ek mooi na hierdie ernstige man totdat ek na ’n rukkie by myself begin dink, maar hierdie droë man is eintlik verskriklik snaaks. Dit het tot my deurgedring hoe ’n wonderlike sin vir humor André het en ek het ’n baie groot waardering daarvoor. Arme André - hoe hard hy ookal probeer het om my te oortuig om eenvoudige opsomming van die finansies te stuur, is dit vir hom wat ek my hele staat, selfs met rente van 2 sent en al, aangestuur gestuur het. “Baie dankie en goeie genade. Ek kan nou sien hoekom jy ’n Nobelprys 23

of iets wou gehad het. Hierdie staat kan genoem word: Alles wat jy wou geweet het oor die finansies van die Wes-Kaaptak, maar te skaam was om te vra. Ek heg vir jou die state van Jhb aan. Jy sal sien dit is die eenvoud self.” In 2005 het ons ’n genealogiefees op Stilbaai gereël. Ek was op ’n stadium bekommerd dat ons net ’n handjievol mense sou wees en het vriend en vyand uitgenooi. Daar was eintlik ’n goeie opkoms en dit is afgesluit met ’n vleisbraai by die huisie waar ek en Malcolm tuisgegaan het. Ek het op die mense se harte gedruk dat dit ’n huurplek is met nie meer as ses borde en ses lepels ensovoorts, ensovoorts nie. Dit moes ’n groot indruk gemaak het want sommige van ons lede het hulle eetgery van Kaapstad af aangery! Bonnie Sydow was een van die wat heerlik saam gekuier het, maar ongelukkig is hy ook nie meer met ons nie. Hy is in 2009 oorlede. Bonnie het gevind dat die kieserslyste mense bymekaar kon voeg deur te kyk wie almal by dieselfde adres gebly het en dat die nooiensvan van vroue wat nêrens ander te krye is nie, op kieserlyste aangegee word. Hy was die een wat met die idee gekom het om die kieserslys te transkribeer en het so aan my geskryf: “Last year Simon du Plooy undertook to raise a project in which a number of people would collabarate in digitizing one of the voters’ roll which led to Dennis Pretorius starting a series of letters leading to lively debate in the SAGen and culminated in Dennis asking for members to make a contribution to finance the project and/or assist in the administration”. Dennis het die projek op hom geneem en maak goed vordering met die “olifant.” Nadat Johann van Rensburg voorsitter van die Nasionale Uitvoerende Komitee geword het, was Marilyn Coetzee, ook van die Wes-Kaap, vir ’n tyd lank sekretaresse, maar het later nie meer kans gesien vir die werk nie en Johann het my gevra om oor te neem. Dit het nogal toewyding gekos, want hoewel die GGSA vir ons vliegtuigkaartjies betaal het, moes ons self vir losies sorg, vier keer per jaar. Dit het my egter die geleentheid gegee om weer 24

NUK Augustus 2008. Van Links: Johan Pottas (Vrystaat); Richard Ford; Dennis Pretorius; Johan Vermeulen (Noordwes), Lukas Rinken; Andre Heydenrich.

Simon du Plooy en sy span het ons trakteer met egte plattelandse gasvryheid. Ek kan nie alles onthou nie, maar die mampoer was onvergeetlik.



kontak met ou vriende te maak wat ek jare vantevore gesien het en dit was ’n voorreg. Wat ek nooit kon verstaan is waarom sommige mense nie vooraf die notules wou deurlees en my laat weet as hulle probleme met die inhoud gehad het nie. Ek het gedink Johann se stelsel om alles voor ’n vergadering uit te klaar het uitstekend gewerk. Maar sommige mense het nie voor die tyd veranderinge voorgestel nie, en keer op keer verkies om op die vergadering self die probleme te debatteer. Dit is maar seker weer soos mense wat kwitansies wou hê, al stuur die bank die tjek terug met GGSA agterop, ’n geval van persoonlike voorkeur of eienaardighede. Wat my net stomgeslaan het was die keer toe een tak ontken het dat hulle ’n sekere stelling gemaak het. Wat genotuleer is kon nie gesê gewees het sonder besondere kennis van die tak se werksaamhede nie. Ek het dit maar verander soos versoek, maar so wragtie ek het nog nooit buite sensoriese ervarings gehad nie! My opvolger, Leonie Barmard, het

van ’n bandmasjien gebruik gemaak. Dit was ’n uitstekende idee, ek wens ek het daaraan gedink. Die belangrikste rol wat ’n komitee myns insiens kan speel is om hard te werk agter die skerms en die vergaderings te gebruik om nuwe projekte te bespreek. Ek dink dit het gebeur en mense met inisiatief het sekere projekte op die been gebring. Ek het Dennis Pretorius reeds genoem. Johann self het, toe hy by die Noord-Transvaaltak was, grafte afgeneem en Fred Deas en Yvonne Robinson het baie moeite gedoen met Wes-Kaapse begraafplase. Dan was daar ook Peter Moss wat eintlik die dryfkrag agter die begrafplaasprojek was en ook die grafte gekoppel het aan Google Earth. Adelbert Semmelink het die “Cape Death Notice index (CDNI)” bestuur en baie ure self bestee om die indekse op te stel. Die tyd toe ek die meesterskantoor in Kaapstad besoek het, het ek die talle boeke waarin die indeks beskikbaar gestel is geraadpleeg. Ek weet nie of die gedrukte kopieë nog gebruik word nie, want van die dokumente word tans na die argief in Roelandstraat gestuur, maar die indeks is digitaal beskikbaar op die webwerf e-Family. Die algemene jaarvergadering was altyd baie besonders. So nou en dan sal ’n tak werklik besondere moeite doen. Dit behoort nie elke jaar te gebeur nie, want geen tak kan so ’n groot prestasie keer op keer vermag nie. Daar was Wiesenhof, Johann van Rensburg en die FAMNEA - Kwartaalblad

Wes-Kaap het een algemene jaarvergadering in die Kasteel georganiseer en en toe die Wes-Transvaalse tak in 2008 die jaarvergadering op Potchefstroom aangebied het, was dit werklik iets besonders. Simon du Plooy en sy span het ons trakteer met egte plattelandse gasvryheid. Ek kan nie alles onthou nie, maar die mampoer was onvergeetlik. Johan Pottas en die Vrystaters het in 2009 net so ’n merkwaardige jaarvergadering gereël. Ek het as Vrystater die Vrouemonument geken, maar dit was vir my baie spesiaal om weer soontoe te gaan. Ons het ook die voorreg gehad om president Steyn se huis, Onze Rust, te besoek en stories uit die perd se bek te hoor (Ek dink dit was een van die kleinseuns van president Steyn). Wat ek daarvan onthou was ’n foto van die Ruiter wat gesê het: “Net ’n ou boer.” Ek onthou ook hoe vertel is hoe mevrou Steyn met liefde haar siek man versorg het en hoe die stout seuntjies met ’n geweer (seker ’n .22) patrone deur die venster op die muur van die sitkamer geskiet het. Mevrou Steyn se

aanmerking was: “Dit is nogal kunstig.” (Help my reg as ek verkeerd onthou.) Daar is vertel dat sy nie wou bome laat plant nie, want sy wou oor die vlaktes kyk. Karel Schoeman het die biblioteek gebruik en briewe en notas in die boeke ontdek. Maar van die positiewe dinge wat in die termyn gebeur het bly samewerking die belangrikste. Johann van Rensburg het begin om funksies op Erfenisdag te reël en ander genealogiese verenigings daarby ingeskakel. Dit het tot goeie betrekkinge tussen die verskillende groepe gelei. Dit het nog nie sover gevorder dat ons ’n federasie kon stig nie, maar Andrew Kok het begin om so iets te ondersoek. As sekretaresse het ek probeer om almal op hoogte te hou van wat in die wêreld van die Genealogiese Genootskap aangaan. Ek het die jaar­ verslae en notules in Afrikaans en Engels van die die Algemene Jaarvergadering aan al die taksekretaresses gestuur. Dit het van hulle afgehang of hulle dit verder versprei het of nie. Ek haal hier ’n stelling van Mansell aan: “The GGSA and its branches constitute

an untrammeled and free association of individuals who choose to be genealogically active.” Ek kan byvoeg: “Soveel hoofde, soveel sinne.” Dit is individue wat bydraes lewer en die komitee wat rigting gee en ondersteun sover as moontlik. Daar is ’n leeftyd in my verbintenisse met die Genealogiese Vereninging van Suid-Afrika. Vanaf briewe met seëls het ons na e-pos en selfone oorgeskakel; van kwitansies na elektroniese betaling gevorder. Van tiksters op die komitee het ons elkeen ons eie rekenaar. Die state word met Excel opgestel. Ons gebruik digitale beelde op ons rekenaarskerm en gebruik indekse wat deur vrywilligers opgestel is. Ek het wonderlike mense ontmoet en vriendskappe gesluit. Ek glo aan goeie kommunikasie, ek glo daaraan om die belangrike dinge eerste te stel, die ruimte te skep waarin mense hulle vaardighede in die belang van genealogie kan ontwikkel, en om met idees voor die dag te kom wat dalk baie later tot nuwe ontwikkelinge kan lei.

Susan Schutte oorhandig haar versameling begrafnisbriewe aan Elmien en voorsitter Johan J van Rensburg. Heel links is Simon du Plooy.

November 2015, 12 (3)

25

ANTHEM Leonard Cohen The birds they sang

I can’t run no more

at the break of day

with that lawless crowd

Start again

while the killers in high places

I heard them say

say their prayers out loud.

Don’t dwell on what

But they’ve summoned, they’ve summoned up

has passed away

a thundercloud

or what is yet to be.

and they’re going to hear from me.

Ah the wars they will

Ring the bells that still can ring ...

be fought again The holy dove

You can add up the parts

She will be caught again

but you won’t have the sum

bought and sold

You can strike up the march,

and bought again

there is no drum

the dove is never free.

Every heart, every heart to love will come

Ring the bells that still can ring

but like a refugee.

Forget your perfect offering There is a crack in everything

Ring the bells that still can ring

That’s how the light gets in.

Forget your perfect offering There is a crack, a crack in everything

We asked for signs

That’s how the light gets in.

the signs were sent: the birth betrayed

Ring the bells that still can ring

the marriage spent

Forget your perfect offering

Yeah the widowhood

There is a crack, a crack in everything

of every government --

That’s how the light gets in.

signs for all to see.

That’s how the light gets in. That’s how the light gets in.

26

FAMNEA - Kwartaalblad

KORRESPONDENSIE FAMNEA

BYDRAES VIR PUBLIKASIES RIGLYNE FOTO’S   EN SKANDERINGS Formaat: Jpeg Resolusie: 700Kb - 1Mb Plaas foto’s gesentreerd in teks met opskrif en bron gesentreerd daaronder. Meld bron van grafika so volledig as moontlik. Foto’s word nie daarsonder opgeneem in artikel nie. Dui besonderhede van foto kursief, 10pt, onder foto aan. Heg ook foto van outeur aan. UITLEG   Kort samevatting van artikel in een paragraaf, kursief gedruk. Indien artikel in Afrikaans geskryf is, opsomming in Engels en andersom. Teks slegs in swart Lettergrootte: 10pt Enkellyn-spasiëring Geen indentering, maak van enkelspasie tussen paragrawe gebruik Titel van Artikel: 14pt, gesentreer, hoofletters, vetgedruk Outeur se naam: Gesentreerd, nie vetgedruk, kursief, 12pt Alle hoofopskrifte vetgedruk, hoofletters, 12pt Let daarop dat slegs die artikel se titel gesentreerd is. Tussenkoppe, vetgedruk, 10pt, kleinletters en kursief Teks geblok Geen tabelle of kolomme Geen ander formaat as .doc of .docx BRONVERWYSINGS:   So volledig as moontlik. Verkieslik die Harvard metode. NOTA’S   Indien van voetnotas gebruik gemaak word: Nie bladsy-end nie, maar einde van artikel. PROEFLEES   Dit is die outeur se verantwoordelikheid om te sorg dat die bydraes taalkundig en feitelik korrek is.

WHO WE ARE The Northwest Branch is a dynamic branch where beginner, as well as experienced genealogists are encouraged to share their passion for family history. The Northwest Branch is situated in Potchefstroom and serves mainly the North West Province. The Branch was founded in 2004, July 6th with a membership of 12 individuals. Membership has since than grown to a total of 40 individuals. Members and interested parties convene monthly at 19:00, except for the months of January, July and December, at the Potchefstroom Museum (corner of Wolmarans and Sol Plaatjie Avenue). The Northwest Branch aims to equip members with the skills to conduct genealogical research and experts from all over the country often address members on a wide variety of subjects of genealogical interest. New members are shown the ropes with regard to consulting the various genealogical sources and by excursions to relevant archives and the LDS-centre. Beginner courses in genealogical research are also provided. Branch members do not only receive, but contribute to genealogy by photographing cemeteries and making the data available. The Northwest Branch could not have found a more convenient site for its library than the Potchefstroom Museum. The branch library provides members with access to more than 150 family registers, more or less 5000 funeral notices and the Museum’s collection of historical documents. Local newspapers, published as early as 1905, photographs and maps of considerate historical value and publications on the local history of Potchefstroom and South Africa (for instance the Boer War and the Great Trek) are at members’ fingertips. For an updated version of the the bibliographyThe Branch’s library at the Potchefstroom Museum is open weekdays from 9:00 to 13:00 and 14:00 to 16:30 and no entrance fees are required.

DATUMFORMAAT   10/02/2015

KONTAKBESONDERHEDE: E-pos: Esther Stieger-Visser [email protected] Telefoon: Elmarie Weyers 018 299 5021 November 2015, 12 (3)

27

28

FAMNEA - Kwartaalblad