Ruken Akar VURAL& Fulya CENKSEVEN

E

Örnek Olay Çalı maları

T M ARA TIRMALARINDA ÖRNEK OLAY (VAKA) ÇALI MALARI: TANIMI, TÜRLER , A AMALARI VE RAPORLA TIRILMASI

CASE STUDIES IN EDUCATIONAL RESEARCH: DEFINITION, TYPES, STAGES AND REPORTING OF CASE STUDY RESEARCH *

Ruken Akar Vural ** Fulya Cenkseven ÖZET Bu çalı manın temel amacı, 1980’li yıllardan itibaren sosyal bilimler alanında hızla yaygınla maya ba layan bir ara tırma deseni olarak örnek olay çalı masını tanımlamaktır. Bununla birlikte çalı manın di er amaçları, örnek olay çalı malarının e itim bilimleri alanında kullanılma nedenlerini incelemek, a amaları ve raporla tırılmasına ili kin ayrıntılı bilgi sunmaktır. ANAHTAR SÖZCÜKLER: Örnek olay çalı ması, örnek olay çalı masının tanımı, türleri, a amaları ve raporla tırılması. ABSTRACT The main purpose of this study is to define case studies as a research design which has become widespread swiftly since 1980. In addition, other purposes of this study are to examine the reasons for using case studies in educational sciences and to present detailed information about the stages and reporting of the case studies. KEY WORDS: Case study; definition, types, stages and reporting of case study research. 1. G R

Örnek olay (vaka) çalı malarının tarihsel geli imine bakıldı ında, hukuk ve tıp disiplinlerine ili kin bir kavram olarak ortaya çıktı ı, antropoloji, psikoloji, sosyoloji, yönetim, sosyal hizmetler ve politik bilimler gibi alanların geli iminde de önemli rol oynadı ı görülmektedir. Yalnızca sosyal bilimler açısından bakıldı ında ise, 1960’lı yılların sonu, 1970’lerin ba ında e itim ara tırmalarındaki dinamikleri ve süreci ayrıntılı biçimde açıklamak amacıyla, örnek olay çalı maları yapılmaya ba lanmı fakat sıklıkla kullanımı 1980’lerde söz konusu olmu tur (Merriam, 1988). Hartley’ in de (Akt. Yıldırım ve im ek, 1999) belirtti i gibi, 1960 ve 1970’ li yıllarda pozitivizmin egemenli i sosyal bilimler alanında çalı anların örnek olay çalı malarına ilgi göstermesini kısmen engellemi , 1980’li yıllarda bu alana ili kin ilgi artmaya ba lamı tır. *

Ö r. Gör. Dr. Adnan Menderes Üniversitesi, E itim Fakültesi, E itim Bilimleri Bölümü. ** Ö r . Gör. Dr. Çukurova Üniversitesi, E itim Fakültesi, E itim Bilimleri Bölümü.

126

Burdur E itim Fakültesi Dergisi

Örnek Olay Çalı maları

Ruken Akar VURAL& Fulya CENKSEVEN

Bu çalı mada, örnek olay çalı malarının e itim ara tırmalarında kullanılma amaçları, türleri ve bir örnek olay çalı ması gerçekle tirilirken planlamadan raporla tırmaya de in, nasıl bir sürecin i letilmesi gerekti i açıklanmaya çalı ılmı ve örnek olay çalı malarına ili kin örnekler verilmi tir. 1.1. Örnek Olay Çalı malarının Tanımı ve Türleri Örnek olay çalı ması, tıpkı mimaride yapılan ayrıntılı bir planlama gibi, bilgi toplama, toplanan bilgileri organize etme, yorumlama ve ara tırma bulgularına ula ma gibi basamakları içeren sistematik desen türlerinden biridir (Merriam, 1988). Di er bir tanımlama ile örnek olay çalı ması; (1) güncel bir olguyu kendi gerçek ya am çerçevesi (içeri i) içinde çalı an, (2) olgu ve içinde bulundu u içerik arasındaki sınırların kesin hatlarıyla belirgin olmadı ı, ve (3) birden fazla kanıt veya veri kayna ının mevcut oldu u durumlarda kullanılan, görgül bir ara tırma yöntemidir (Yin, 1984:23; Akt. Yıldırım ve im ek, 1999:190). Örnek olay çalı maları, bir program, bir ki i, bir i lem, bir süreç, bir kurum ya da bir sosyal grup gibi spesifik bir olguyu derinlemesine ara tırmak için oldukça elveri li bir desendir. Bununla birlikte, tek bir vakanın seçilmesi, “gerçek” hakkında olabildi ince çok ve anlamlı bilgi de verebilmektedir. Adelman, Jenkins ve Kemmis (1983; Akt: Merriam, 1988) bunu “bir sınıftan yalnızca bir spesifik durumu çekip çıkarmak” eklinde tanımlamaktadırlar. Ele alınan sınırlı olgu hakkında derinlemesine bilgi verebilen örnek olay çalı maları, e itim ara tırmalarının do asına da oldukça uygundur. Cohen ve Manion (1994: 123), e itim ara tırmalarında örnek olay çalı malarının tercih edilme nedenlerini u ekilde sıralamaktadır; - Örnek olay çalı maları ile elde edilen veriler, “gerçeklik ba lamında çok güçlüdür” fakat organize edilmesi güçtür. Kar ıt olarak, di er ara tırma verileri gerçeklik açısından zayıflık gösterirler, fakat kolayca organize edilebilmektedirler. - Örnek olay çalı maları bir olaya ya da bir olaydan bir kategoriye genellemeye olanak tanımaktadır. - Örnek olay çalı maları, sosyal gerçekleri en küçük ayrıntılarına kadar i leyerek iyice özümsemeye olanak tanır. Sosyal durumların dikkatlice incelenmesi, katılımcıların bakı açıları arasındaki uyumsuzluk ve çeli kileri de ortaya çıkarabilir. En iyi örnek olay çalı maları, alternatif yorumların da sunulmasıyla gerçekle mektedir. - Örnek olay çalı maları, ürün olarak da dü ünülebilir. Ar iv belgeleri ya da betimleyici materyaller, sonradan ortaya çıkan yeniden yorumlamaların yapılabilmesine olanak tanır. Bu materyaller, özellikle e itim ara tırmaları için ara tırmacının temel amacı dı ında da birtakım yeni amaçları ve yeni ara tırma konularını ortaya çıkarabilir. - Örnek olay çalı maları ile elde edilen bulgular do rudan yorumlanmaya ve kullanıma hazırdır. Bir birey, bir akademik kadro ya da bir kurum için yapılan çalı malar bir “e itim ortamı” geli tirmeye kadar gidebilir. - Örnek olay çalı maları, anla ılması ve yorumlanması bakımından di er ara tırma raporlarına göre daha çok “kamuya açık olma” niteli i ta ırlar. Ara tırma formları ve ara tırma formunun dili, “belirli Burdur E itim Fakültesi Dergisi

127

Ruken Akar VURAL& Fulya CENKSEVEN

Örnek Olay Çalı maları

bir kesime hitap etme” özelli ini di er ara tırma raporlarına göre daha az ta ırlar ve bu nitelik halk tarafından anla ılırlı ı artırır. Örnek olay çalı maları, farklı sosyo-ekonomik düzeylerden gelen çok sayıda okuyucuya hizmet etmeyi temel alır. Bu nedenle örnek olay çalı malarının “demokratikle me” sürecine katkıda bulundu u söylenebilir. “Gerçek” hakkında derinlemesine bilgi vermek ve uygulamada pratik yararlar sa lamak amacıyla kullanılan örnek olay çalı masının birkaç türü bulunmaktadır. Bu türler, ara tırma sonunda beklenen hedef ürüne göre farklıla ma göstermektedir. Örne in, ara tırmadan elde edilmesi beklenen ürün betimleyici mi? Ara tırmanın oda ı elde edilen verilerin yorumları mı?, analizi mi? Bu çalı ma ile bir kuram mı olu turuluyor? Yoksa bir program mı de erlendiriliyor?... gibi sorulara verdi i yanıtlar çerçevesinde örnek olay çalı maları, “betimleyici”, “yorumlayıcı” ve “de erlendirici” olarak üçe ayrılmaktadır. Betimleyici örnek olay çalı ması, incelenen olgu hakkında ayrıntılı bilgi edinmek açısından oldukça i e vuruktur. Genellikle, daha sonra yapılacak kar ıla tırmalı çalı malar için veri tabanı olu turmaya ve kuram geli tirmeye yönelik olarak yapılmaktadır. E itim bilimleri açısından bakıldı ında, özellikle yeni programlar ve uygulamalar betimleyici örnek olay çalı malarının ara tırma oda ını olu turmaktadır. Yorumlayıcı örnek olay çalı maları ise, yo un ve zengin betimlemeleri kapsamaktadır. Ara tırmacı, mümkün oldu unca çok miktarda veri toplamaya çalı malıdır ki, toplanan veriler bir kuram geli tirmeye ya da kuramı test etmeye yeterli olsun. Özellikle bir kuram geli tirmeye yönelik çalı malar yapılıyorsa, de i kenler arasındaki ili kiler saptanırken, yüksek düzeyde soyutlama ve kavramsalla tırmaya gidilmesi için yorumlamaların yapılması gerekmektedir. De erlendirici örnek olay çalı maları ise, betimleme, açıklama ve yargılamayı içermektedir. Örnek olay çalı malarının en önemli özellikleri olan; yo un betimleme, bütüncül bakı , okuyuculara kolay okunabilme ve anla ılabilme olana ı verme ve algılama kolaylı ı sa lama (Guba ve Lincoln, 1981; Akt: Merriam, 1988) bu desenleme türünün, “yargıya varma amacıyla bilgi sunma” özelli ini beslemektedir. Yargıya varma ise, de erlendirmenin en son a amasını olu turmaktadır (Merriam, 1988). Bir örnek olay çalı ması, ara tırmanın ilk basama ı olan planlamadan raporla tırmaya kadar pek çok a amayı içermektedir. Bu a amalar a a ıda ayrıntılı bir ekilde tanımlanmaya ve örneklendirilmeye çalı ılmı bununla birlikte, bir örnek olay çalı ması raporla tırılırken ara tırmacının nasıl bir yol izlemesi ve nelere dikkat etmesi gerekti i üzerinde durulmu tur. 1.2. Örnek Olay Çalı masının A amaları Örnek olay çalı ması yapılırken belli basamakların izlenmesi gerekmektedir. Bu basamaklar u ekilde özetlenebilir: 1.2.1. Ara tırma Hedefinin ve Ara tırma Probleminin Belirlenip Sınırlandırılması Ara tırma hedefinin ve probleminin belirlenmesi, ara tırmayı desenlemeden önce verilmesi gereken en önemli karardır. Her ara tırma için önemli olan kim, ne, nerede, nasıl, niçin sorularından özellikle “nasıl” ve

128

Burdur E itim Fakültesi Dergisi

Örnek Olay Çalı maları

Ruken Akar VURAL& Fulya CENKSEVEN

“niçin” soruları örnek olay çalı maları için son derece önemlidir. Örne in, bir üniversitede ne tür ileti im sorunlari ya andı ını örnek olay çalı ması yoluyla ortaya koymak isteyen bir ara tırmacı, ara tırma sorularını “ne tür” eklinde olu turabilir. A üniversitesinin X, Y, Z bölümlerinde görev yapan ö retim elemanlarının ya adı ı en önemli ileti im sorunları “nedir” veya “nelerdir” eklinde hazırlanan ara tırma sorusu, ilgili bölümlerdeki ileti im durumunu ke fetmeye yönelik açık uçlu bir sorudur. Öte yandan, aynı soru “nasıl” yoluyla da ara tırılabilir. A üniversitesinin X, Y, Z bölümlerindeki ögretim elemanları bölümlerindeki ileti imi “nasıl” de erlendirmektedirler? Yine bu sorudan yola çıkarak ara tırmacı, ileti imle ilgili bir dizi sorun alanını ke fedebilecektir (Yin, 1984; Akt: Yıldırım ve im ek, 2000). 1.2.2.Ara tırma De i kenlerinin Belirlenmesi Ara tırma stratejisini geli tirmek ve ara tırmayı etkili biçimde yapılandırabilmek için ara tırıcının öncelikle, u üç de i keni belirlemesi gerekmektedir. *ba ımlı de i kenler hangileridir? *ba ımsız de i kenler hangileridir? *parametreler nelerdir? (Bennett ve George, 1997). 1.2.3. Örnek Olayın Seçimi “Örnek olayın seçimi”, ara tırmanın ilk a amasında ara tırıcıyı epeyce yoran bir konudur. Örnek olay seçiminin en önemli ölçütü, “ara tırma amacına en uygun vakanın seçilmesi” gerekti idir. Daha sonra vakanın ”ilginç”, “önemli” ve “ara tırılabilir” olmasına dikkat edilmelidir. Birden fazla vaka üzerinde çalı ılacaksa genel yakla ım, birbirine “en çok benzerlik gösteren” ya da “en az benzerlik gösteren” vakaların seçilmesidir (Benneth ve George, 1997). Ara tırmanın amacı açık olarak formüle edilemedi i zamanlarda örnek olayın seçimi oldukça güç olmaktadır. Ara tırmacı, hangi durumların ara tırma problemine uygun oldu u, hangilerinin olmadı ını, açık bir ekilde belirlemek durumundadır. Ara tırmacının örneklem seçerken de konu alanına ve ara tırma problemine en uygun örneklemi seçmesi gerekmektedir (Bennett ve George, 1997). Tüm bunlara ek olarak Jensen ve Rodgers da (2001) örneklem seçiminin temel konulardan biri oldu unu belirtmekte ve ara tırmanın belli bir kuramsal temele de dayandırılması zorunlulu una dikkat çekmektedir. 1.2.4. De i kenlerdeki Varyansın (Uyu mazlık) Belirlenmesi Ara tırmacı amacı ister bir kuramı test etmek olsun, isterse kuram geli tirmek olsun, en uygun de i kenleri belirlemek çok önemlidir. De i kenlerin belirlenmesinde, sıklıkla kar ıla ılan bir kavram önyargıdır. Önyargı hem yapıcı olmayan hem de riskli bir durumdur. Bu nedenle, ara tırmacının çok hassas davranması gerekmektedir. Di er taraftan, ara tırmacının dü ünmesi gereken en önemli soru, kaç de i ken kategorisini dikkate alaca ıdır. Örne in, dichotomous (ikili) de i kenler, ekonomiklik (Parsimony) ilkesine uygun olmakla beraber, zenginlik ve ayrıntıdan yoksundurlar. Oysa, tricotomous (üçlü) ve daha fazla kategoriden olu an de i kenler, ara tırmaya zenginlik katarken, ekonomiklik ilkesine ters dü mektedir (Bennett ve George, 1997). Bu nedenle ara tırmacının Burdur E itim Fakültesi Dergisi

129

Ruken Akar VURAL& Fulya CENKSEVEN

Örnek Olay Çalı maları

ara tırmasını planlarken tüm bu de i kenleri de göz önünde bulundurması gerekmektedir. 1.2.5. Ara tırma Sorularının Formüle Edilmesi Ara tırma sorularının, ara tırmanın hedefine ve oda ına uygun olarak hazırlanması gerekmektedir. Fakat dikkat edilmesi gereken asıl nokta udur: Ara tırmacı, ara tırma ile elde edilecek verilerin kar ıla tırılması üzerine odaklanırsa i levsel sorular elde edemeyebilir ve zengin, derinlemesine yorumlar yapamayabilir. Hazırlanan soru türlerinin ayrıntılı yorumlar yapabilmeye olanak tanıması gerekti inden soruların seçilmesi çok önemlidir. A a ıda, ara tırma bulguları do rultusunda zengin yorumlar yapmaya olanak sa layaca ı dü ünülen üç farklı türde soru örne i bulunmaktadır. Bunlar; felsefi, araçsal ve teorik soru örnekleridir. Felsefi sorular: *Politik ya amın do ası nedir? *Politik gelecek tahmin edilebilir mi? *Politik liderlerin tarihi de i tirmek ve ekillendirmekteki rolü nedir? Araçsal sorular: *Politik hareket için amaçları ve hedefleri seçmedeki en iyi yakla ım nedir? *Politik hareketteki risk faktörleri en iyi nasıl hesaplanabilir ve kontrol edilebilir? (Bennett ve George, 1997). Teorik sorular: *Oyun oynamak, “okumaya hazır olma” ya nasıl etki eder? Bili sel ve duyu sal i lemler nelerdir? Belli rolleri alan çocuklar mı daha kalıcı ö renirler? Belli bir popülasyon üzerinde odaklanan sorular unlardır: *Cerrahlar, hastalarının hayatlarının ellerinde oldu u ve bir çok hastanın ölümü gerçe i ile ba etmeyi nasıl ö renmektedirler? *Uzun mesafeli yolculuklar yapan bir kamyon oförü ya amında nelerden ho lanır? (Marshall ve Rossman, 1995). 1.2.6.Verilerin Toplanması ve Toplanan Verilerin Önermelerle veya Alt Problemlerle li kilendirilmesi Örnek olay çalı malarında veri toplama a aması yürütülürken dikkat edilmesi gereken üç nokta bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, birden fazla veri kayna ı ve türünün kullanılabilmesidir. Gözlem, görü me ve doküman inceleme gibi nitel ara tırma yöntemlerinden birkaçı, ara tırmanın problemine, ara tırmacının beklentilerine göre tek ba ına ya da bile ik biçimde kullanılabilmektedir. kincisi, ara tırmacının veri toplama sırasında, çalı ılan duruma ili kin verilerin iyi düzenlendi i bir “veri tabanı” nın olu turulması gerekti idir. Yapılmı olan çalı maların ba kaları tarafından tekrar edilmesine olanak vermek için, iyi düzenlenmi bir veri tabanının olu turulması oldukça önemlidir. Üçüncüsü ise, ara tırmanın çe itli a amalarının birbiriyle nasıl ili kilendirildi ini gösteren bir “kanıt zinciri” olu turulmasının önemli oldu udur. Bu özelliklerden dolayı ara tırmacı, bulguları sunarken ve yorumlarken veriden alıntı yapabilmektedir (Yıldırım ve

130

Burdur E itim Fakültesi Dergisi

Örnek Olay Çalı maları

Ruken Akar VURAL& Fulya CENKSEVEN

im ek, 1999). Kısaca, bir örnek olay çalı masının veri toplama a aması planlanırken “Neyi bilmeye ihtiyaç var? Ortaya çıkarılması olası ili kiler nelerdir?” gibi temel sorular yanıtlandıktan sonra yapılacak i ler u ekilde özetlenebilir; ara tırma sorularının listesinin hazırlanması, yardımcıların, veri kaynaklarının, ayrılacak zaman miktarının, masrafların ve tasarlanan raporla tırma biçiminin belirlenmesi. Tablo-1’ de gözlem tekni i kullanılarak tasarlanmı bir örnek olay çalı masının planlanmasında dikkat edilmesi gereken ö eler ana hatlarıyla sunulmu tur. Tablo-1. Gözlem Tekni i Kullanılarak Yapılacak Örnek Olay Çalı ması için Ana Hatlar I. Hazırlık *Bir örnek olay çalı ması yönünde ba langıçta ne beklenildi ini (umuldu unu) belirleme. *Soruları, hipotezleri, konuları ayrıntılı biçimde tanımlama. *Hem yöntemsel hem de örnekli bazı örnek olay çalı maları literatürünü okuma. *Örnek olarak kullanılabilecek bir ya da daha fazla çalı ma ara tırma. *Örnek olayı tanımlama. *Örnek olayın sınırlarını tanımlama. *Anahtar problemleri, olayları, nitelikleri, yerleri, ki ileri, can alıcı i aretleri önceden belirleme. *Ba langıç ya da sonuç raporu için olası okuyucu kitlesini dü ünme. *Gözlemcinin rolünü tanımlama. II. lk Ziyaret * lk giri i planlama, hareket planını görü me, gözlem yapılacak mekanlara düzenli giri i planlama. *Ev sahibi ve gözlemci için yükümlülükleri içeren resmi bir anla ma hazırlama. *Ev sahipleri için gerçek ya da olası masrafı tartı ma ve maliyeti belirleme. *Verinin, kaynakların, raporların gizlili ini korumak için düzenlemeleri planlama. *Hareket planını, gözlemcinin rolünü, vakanın sınırlarını, sayılarını, ihtiyaç duyulanları gözden geçirme. III. Gözlem çin Hazırlanma *Planlanan çalı manın ilk gözlemini yapma (pilot çalı ma). *Kaynakları; yerler, ki iler, yöntemler, konular, a amalar vb. olarak ayırma. *Elde edilen verinin kaynaklarını ve bilgi veren ki ileri ayrıntılı olarak tanımlama *Verilerin nasıl toplanaca ını planlama *Verilerin nasıl depo edilece i/ saklanaca ını, kodlama sistemini, dosyalama ve kayıt sistemini belirleme. *Nitelikler, problemler, olaylar, okuyucular vb. için öncelikler yeniden gözden geçirme.

Burdur E itim Fakültesi Dergisi

131

Ruken Akar VURAL& Fulya CENKSEVEN

Örnek Olay Çalı maları

Tablo-1.’in devamı IV. Kavramsalla tırmanın Daha Fazla Geli tirilmesi *Veri toplamaya rehberlik için konuların ya da di er teorik yapının yeniden incelenmesi. *Okuyucuların ne bildi ini ve neyi bilmek istediklerini ö renme. *Bulguların sunulması ve sonuç raporunun planının taslak haline getirilmesi. *Olası “çoklu gerçeklikler”i insanların birtakım eylerle ilgili farklı bakı açılarını tanımlama. *Farklı bakı açılarını, kavramsalla tırmaları dikkatle ayırma. V. Veri Toplama-Veri Geçerli i *Gözlem, görü me, anketler yoluyla elde edilen verilerin kayıtlarını saklama. *Ara tırma anla maları ve aktivitelerinin kayıtlarını koruma. *Gözlem ya da görü me yapılan bireylerden elde edilen özel ifadeleri ve kanıtları saklama, *Ham veriyi sınıflama; yorumlara ba lama. *Konuları, vaka sınırlılıklarını yeniden belirleme, ev sahipleriyle ilgili düzenlemeleri yeniden görü me. *Gözlemlerin geçerli i için bir miktar daha veri toplama, ikinci nüshayı çıkarma ya da üçgenleme yapma. VI. Veri Analizi *Ham veriyi çe itli olası yorumlar altında yeniden gözden geçirme *Veri ablonunu hazırlama. *Program düzenlemeleri, aktiviteleri ve sonuçları arasında ba lantılar arama. *Kesin olmayan sonuçları belirleme, konulara göre organize etme, sonuç raporlarını düzenleme. *Veriyi yeniden gözden geçirme, yeni veri toplama, kasten bulguların do rulanmamasına çabalama. VII. Okuyucuların Anlaması çin Uygun Ko ulları Sa lama *Ortamda hangi aktivitelerin gerçekle ti ini geni bir ekilde tanımlama. *Ara tırma raporunu bir hikaye olarak dü ünme. *Raporun tasla ını hazırlama ve okuyucuların kullanması için materyalleri yeniden biçimlendirme. *Okuyucu grubunun temsilci üyeleri üzerinde deneme yapma. *Rapor ve materyalleri gözden geçirip düzeltme ve yayınlama. (Stake, 1995). Örnek olay çalı malarında, veri toplama a aması açısından bakıldı ında ise, hem niteliksel hem de niceliksel yöntemlerin kullanılabildi ini görmekteyiz. Bu konudaki en yaygın yakla ım ise her iki veri toplama yönteminin tümle ik biçimde kullanılmasıdır ki bu yakla ım “üçgenleme” olarak tanımlanmaktadır (Stake, 1994). Örnek olay çalı malarında en sık kullanılan veri toplama teknikleri, gözlem, görü me, doküman inceleme ve ya am öyküleri (biyografi) olarak sıralanabilir. Üçgenleme ara tırma deseninde birden fazla yöntemin kullanılmasını ifade etmektedir. Üçgenleme zaman üçgenlemesi, alan üçgenlemesi, birle tirilmi düzeyler üçgenlemesi, kuram üçgenlemesi,

132

Burdur E itim Fakültesi Dergisi

Örnek Olay Çalı maları

Ruken Akar VURAL& Fulya CENKSEVEN

ara tırmacı üçgenlemesi ve yöntem üçgenlemesi olarak altı türden olu maktadır. Cohen ve Manion (1994), üçgenlemenin örnek olay çalı malarının yanı sıra u durumlarda da kullanılabilece ini vurgulamı tır; 1. E itsel sonuçların bütünsel bir yapı göstermesi durumunda. 2. Ölçülmek istenen olgunun karma ık olması durumunda. 3. Farklı ö retme yöntemlerinin geli tirildi i durumlarda. Kısaca, ara tırmacının her yöntemin güçlü ve güçsüz yönlerini, avantajlarını ve sınırlılıklarını de erlendirerek, hangi ortamda hangi ara tırma sorununun, hangi yöntemle en iyi çalı ılabilece ine karar vermekle yükümlü oldu u dü ünülebilir. Bu nedenle de sa lıklı olan, bir yöntemin sınırlılı ının di er yöntemin güçlü yönüyle kapatılarak birlikte kullanılmasıdır (Marshall ve Rossman, 1995). 1.2.7. Verilerin Analiz Edilmesi ve Yorumlanması Veri analizi, toplanan birçok verinin anlamlandırılması, bir yapıya, sıraya konulması sürecidir. Bu süreç, karma ık, zaman alıcı, yaratıcı ve heyecanlı bir süreçtir (Cohen ve Manion, 1994). Alt problemler, veri analizinde de önemli bir i leve sahiptir. Veriler, ara tırmanın ba ında olu turulmu olan alt problemler temel alınarak düzenlenip, yorumlanabilmektedir. Ara tırma sürecinde bir ekilde toplanmı , fakat herhangi bir alt problemle ili kisi olmayan gereksiz veriler, verilerin analizi ve yorumlanması a amasında böylece dı arıda bırakılmı olurlar. Bunların yanısıra, verinin analiz edilmesi ve yorumlanmasında, ara tırmacının çalı tı ı problemle ilgili literatürü etkili bir ekilde kullanması beklenmektedir. lgili literatürden alıntılar yapmak, yorumların ba ka ara tırma sonuçlarıyla ne derece uyu tu u veya çeli ti i konusunda tartı malar açmak, veri analizini ve yorumlamayı zenginle tirecektir (Yıldırım ve im ek, 1999). Bogdan ve Biklen (1982), toplanan verilerin analizi için ara tırmacılara dokuz öneri sunmaktadırlar; 1-Kendinizi çalı mayı sınırlamaya zorlamanız ve her eyin pe inden ko mamak için disipline etmeniz gerekmektedir. Ara tırdı ınız konu üzerine çok miktarda veri toplamak derin analizler yapabilmeniz için oldukça yapıcı bir yakla ımdır fakat, odaktan uzakla mamanız oldukça önemlidir. 2- Yapmakta oldu unuz çalı ma tüm ayrıntılarıyla birlikte, zihninizde açık ve net olmalıdır. Örne in, varolan bir durumun tam bir betimlemesini mi yapmak istiyorsunuz yoksa, bir kuramın yalnızca bir ögesi hakkında genelleme yapmakla mı ilgilisiniz? 3- Analitik sorular geli tirmelisiniz. Bu, veri toplamada ve verileri organize etmede oldukça önemlidir. Geli tirdi iniz soruları, çalı manızla do rudan ilgili olarak odaklı biçimde formüle etmelisiniz. 4- Veri toplama oturumlarını, bir önceki oturumda ne buldu unuzu dü ünerek planlamalısınız. Periyodik olarak, alan notlarınıza bakarak, bir sonraki veri toplama oturumunu ara tırma hedefinize göre spesifikle tirmelisiniz. 5- Yaptı ınız gözlemlerin yorumlarını not almalısınız. Bu size, hem gördü ünüzden hem de kayıt cihazının kaydetti inden fazla nelerin oldu unu yakalama fırsatı verebilir.

Burdur E itim Fakültesi Dergisi

133

Ruken Akar VURAL& Fulya CENKSEVEN

Örnek Olay Çalı maları

6- Ne ö rendi iniz hakkında kısa notlar tutmalısınız. Bu notlar, çalı tı ınız ortamda ortaya çıkan bazı durumlar üzerinde dü ünmeniz için zaman sa lar. 7- Çalı manız üzerine görü ler ve temalar ortaya çıkarmalısınız. Henüz örneklemin tamamıyla görü emedi inizde ya da topladı ınız veriler size çok yardımcı olmadı ında, bazı anahtar kimseler (uzman, konu ile ilgili örneklem dı ından biri vs.), uygun ko ullar altında analizinizi geli tirmeniz için, özellikle de tanımlamaları yaparken bazı bo lukları doldurmada size yardımcı olabilir. 8- Ara tırmaya ba ladı ınızda ilgili literatürü çok titiz bir biçimde tekrar tekrar incelemelisiniz. Unutmamalısınız ki siz ara tırmanızı yaparken bir taraftan da literatür yeni ara tırmalar ile zenginle mektedir. 9- Mecazlar (metaforlar), benzetmeler (analojiler) ve kavramlarla oynamalısınız. Bu, yorumlarınızı zenginle tirmenize katkı sa layacaktır. Veri toplama a aması sonucunda elde edilen nitel ve nicel verileri i lemenin farklı yolları bulunmaktadır. Bogdan ve Biklen (1982) elde edilen nitel verilerin organizasyonu ve analizini u sözleriyle özetlemektedirler; Binlerce oyunca ın saçıldı ı büyük bir spor salonu hayal edin. Belli bir amaçla, geli tirdi iniz bir emaya göre, bu oyuncakları sınıflamanız gerekiyor. Bütün salonu dola arak oyuncaklara bakıp, toplayıp analiz edebilirsiniz. Yı ın halinde bulunan bu oyuncakları sınıflamanın birçok yolu vardır, büyüklüklerine göre, renklerine göre, yapım yerlerine göre, yapım tarihine göre, yapımcısına göre, yapı malzemelerinin geli yerine göre vs. Bazı yakla ımlar, niteliksel ara tırmalarda, verileri organize etmek için kategori olu turma ve kodlama sisteminin geli tirilmesini öngörmektedir. Kategori geli tirmek için içerik çok önemlidir. Holsti, (1969; Akt: Merriam, 1988) içerik analizi için kategori geli tirme amacıyla rehberlik edebilecek be ana hat sunmaktadır. 1. Kategoriler, ara tırmanın hedeflerini ve amaçlarını yansıtmalıdır. 2. Dökümanlardaki her bir veri ili kili oldu u maddelerle gruplanıp kategoriler olu turmalıdır. Her bir veri bir kategori içinde yer almalıdır. 3. Kategoriler kar ılıklı kapalılık ilkesine uymalıdır. Her bir madde yalnızca bir kategori altında yer almalıdır. 4. Kategoriler birbirinden ba ımsız olmalıdır ki, bir kategori altındaki verinin de erlendirilmesi, bir ba ka verinin sınıflanmasını ve de erlendirilmesini etkilemesin 5. Her kategori tek bir sınıflama ilkesiyle ayrılmalıdır. Marshall ve Rossman (1995)’a göre ise ara tırmacı, veri organizasyonu sırasında elindeki ham verileri bir çok kez okumalı ve a inalık kazanmalıdır. Kategori olu turma insanlar ya da ortamla ilgili düzenlili i içerir. Kategoriler anlamlı olmaya ba layınca dı sal ayırma ve içsel yakınla maya ula ılır. Özetle, kategoriler içte tutarlı ama birbirinden ba ımsız olmalıdır. Ara tırmacı ya kendi olu turdu u kategorileri ya da deneklerin kullandı ı kategorileri temel alır. Bunlar olu turulurken çapraz sınıflandırma yöntemi kullanılır. Böylece, verilerin daha derin ve yo un bir ekilde incelenmesi ve kategorile tirme ile ilgili yeni iç görülerin kazanımı sa lanabilir. Kategoriler

134

Burdur E itim Fakültesi Dergisi

Örnek Olay Çalı maları

Ruken Akar VURAL& Fulya CENKSEVEN

netle tirildikten sonra ikinci a ama kodlamaları olu turmaktır. Metinde, düzenli olarak tekrar edilen konu, olay ve durumlara bakıldıktan sonra bu durum, konu ve olayları ifade eden sözcük ve sözcük grupları saptanmalıdır. Bu sözcük ve sözcük grupları ara tırmacının kodlarını olu turmaktadır (Bogdan ve Biklen, 1998). Elde edilen verileri i lemenin mekanik yolları da bulunmaktadır. Görü me transkriptleri, alan notları, gazete makaleleri, resmi veriler gibi ham verileri i lemek amacıyla hazırlanmı pek çok bilgisayar programı (Hyper research, etnograph, HyperQual ve Qualpro) da bulunmaktadır (Merriam, 1988). Bunların dı ında, NUD*IST (Non-numerical Unstructured Data Indexing, Searching, and Theorising) adlı program da nitel ara tırma yöntemleri ile elde edilen verilerin i lenmesinde yaygın olarak kullanılan etkili yazılımlardan biridir (Offredy, 2002). Miles and Huberman (1984) ise veri analizi için, kodlamalar ve kategoriler olu turmayıdaha organize biçimde yapabilmek için verileri gösteren akı emalatrı ve kategori matriksleri olu turmayı, di er taraftan, farklı olayların sıklı ını ifade etmek için frekans analizi ve aritmetik ortalamaları da kullanmayı önermektedir. 1.2.8. Örnek Olay Çalı masının Raporla tırılması Ara tırma yönteminin do asından kaynaklanan gerekçelerle, örnek olay çalı ması raporları, genellikle geni açıklama ve betimlemelerden olu maktadır. Bu anlamda, ara tırmacının u ra ması gereken konu, “do ru bir betimleme ve analiz dozu”nu tutturmasıdır. Di er bir deyi le, örnek olay çalı ması raporu hem ara tırmanın ba langıcında olu turulmu olan problem ve alt problemlere doyurucu yanıtlar vermeli, hem de bunu yaparken gereksiz bilgi ve betimlemelerden kaçınmalıdır (Yıldırım ve im ek, 1999). Örnek olay çalı maları raporu basit bir hikayelemeden ibaret olmamalıdır. Etkili bir hikayeleme için göz önünde bulundurulması gereken unsurlar unlardır: a. Örnek olayın kronolojik veya biyografik geli imi. b. Ara tırmacının vakalara a ina olu süreci. c. Örnek olayın temel bile enlerinin bir bir tanımlanması (Stake, 1995). Di er taraftan, ara tırma sonuçlarının okunabilir olması önemli bir boyut olarak kar ımıza çıkmaktadır. Ara tırmanın bulguları raporla tırılırken, “okunabilir olma” ö esi göz önünde bulundurulmalıdır. Bu nedenle, üretilen raporların ba kalarının yararlanabilece i ölçüde öz ve aynı zamanda, içerikten ödün vermeyecek tarzda betimsel olması gereklidir (Yıldırım ve im ek, 1999). Tablo-2’de, örnek olay çalı malarını zenginle tirecek, sunumu ve ara tırmanın ba kaları tarafından okunmasını cazip hale getirecek bazı öneriler yer almaktadır. Tablo-2. Ara tırma Raporu için Yazım Önerileri * Ara tırma raporunun belirli bir düzende olu masına olanak sa lamak için, ara tırmanın ba ında verilen problem ve alt problemler, verinin analizi ve sunumunda birer ba lık olarak kullanılabilir. Bu yolla okuyucu, her alt probleme ili kin bulgu ve yorumları nerede bulabilece ini rapor içinde kolay bir biçimde saptayabilir.

Burdur E itim Fakültesi Dergisi

135

Ruken Akar VURAL& Fulya CENKSEVEN

Örnek Olay Çalı maları

Tablo-2. ‘nin devamı * Raporun içinde her bölümün veya alt bölümün ba langıcında, takip eden bölüm veya alt bölümde nelerin kapsandı ına ili kin bir özet verilebilir. Bu ekilde okuyucu, aradı ı veya istedi i bilgiyi ilgili bölümün neresinde bulabilece ini daha rahat ke fedebilir. * Raporda kullanılan ba lıklar ba lık altında sözü edilen konuları en iyi ekilde tanımlamalıdır. Bir ba lı a bakan okuyucu, bu ba lık altında hangi tür konulardan söz edilebilece ini kestirebilmelidir. * Raporu yazarken -özellikle verinin ve sonuçların sunumunda- tablo ve grafiklere yaygın olarak yer verilmelidir. (Stake, 1995). Yine Stake (1995) tarafından, bir örnek olay çalı ması sonucunda ara tırmacı tarafından geli tirilen raporun i e vuruk olup olmadı ını de erlendirmeyi kolayla tıran ayrıntılı bir form geli tirmi tir. Tablo-3’te yer alan form ara tırmacılara rehberlik edici nitelik ta ımaktadır. Tablo-3. Bir Örnek olay çalı ması Raporu çin De erlendirme Formu 1. Rapor kolay okunuyor mu? Evet Biraz Hayır 2.Metin birbirini destekliyor mu, her cümle bütüne Biraz Evet Hayır katkıda bulunuyor mu? 3. Rapor kavramsal bir yapıya sahip mi? (örne in Biraz Evet Hayır temalar ya da konular) 4. Konu ciddi ve bilimsel bir yol ile geli tirilmi mi? Evet Biraz Hayır 5. Vaka yeterli bir biçimde tanımlanmı mı? Evet Biraz Hayır 6. Okuyucuya ba kasının ya antısına katıldı ını hayal Biraz Evet Hayır etme deneyimini kazandırıyor mu? 7. Alıntılar etkili bir biçimde kullanılmı mı? Evet Biraz Hayır 8. Ba lıklar, ekiller, ekler, dizinler etkili bir biçimde Evet Hayır kullanılmı mı? Biraz 9. Dil ve anlatım, tekrar gözden geçirilerek düzenlenmi Evet Biraz Hayır mi? 10. Yazarın yorumlarının mantıksal dayanakları var mı? Evet Biraz Hayır 11. Ham verinin sunumu yeterli mi? Evet Biraz Hayır 12.Veri kaynakları iyi seçilmi mi, Evet Biraz Hayır 13. Veri kaynakları, yeterli sayıda mı? Evet Biraz Hayır 14. Gözlem ve görü meler üçgenleme olu turacak ekilde yapılmı mı? Evet Biraz Hayır 15. Ara tırmacının bakı açısı ve rolü açık mı? Evet Biraz Hayır 16. Tüm açılardan empati gösterilmi mi? Evet Biraz Hayır 17. Ki isel niyetler gözden geçirilmi mi? Evet Biraz Hayır 18. Örnek olay çalı masına katılan ki iler (örneklem grubu) etik açıdan riske atılmı mı? Evet Biraz Hayır (Stake, 1995).

136

Burdur E itim Fakültesi Dergisi

Örnek Olay Çalı maları

Ruken Akar VURAL& Fulya CENKSEVEN

Çalı manın bu kısmına kadar, örnek olay deseninin kullanılma nedenleri incelenmi , bu desen kullanılarak yapılan çalı maların a amaları ve raporla tırılmasına ili kin bilgiler sunulmu tur. Bu kısımda ise, örnek olay deseni hakkında somut fikirler sunulmaya çalı ılmı tır. Bu amaçla da biri, Hupp, Boat ve Alpert (1992; Akt, Kırcaali, Tekin, 1997) tarafından, di eri ise Boulton tarafından (1992; Akt, Cohen ve Manion, 1994) gerçekle tirilmi iki örnek olay çalı masına yer verilmi tir. Örnek I Ara tırmanın Ba lı ı “Yeti kin etkile iminin, geli imsel gerili i olan okulöncesi dönem çocuklarının duygusal tepkileri ve oyun davranı ları üzerindeki etkileri” biçimindedir. Amaç, Denek, Ortam: Bu çalı manın amacı, oyun sırasında yeti kinlerin kullandı ı farklı sosyal etkile im biçimlerinin çocukların oyun davranı ları üzerindeki etkilerini ara tırmaktır. Çalı maya orta derecede geli imsel gerili i olan ve okulöncesi özel e itim programına devam eden dört çocuk katılmı tır. Çocukların üçü dört ya ında, biri ise üç ya ındadır. Ba ımlı De i ken: Ara tırmanın ba ımlı de i keni, okulçncesi dönem çocuklarının oyun davranı larıdır. Ba ımsız De i ken: Ara tırmanın ba ımsız de i keni, oyun sırasında yeti kinlerin gösterdi i sosyal etkile im biçimleridir. Ba ımsız de i kenin iki düzeyi vardır: yeti kin merkezli etkile im ve çocuk merkezli etkile im. Uygulama Süreci: Oyun oturumları her çocukla bireysel olarak düzenlenmi tir. Oyun oturumlarında uygulamacı ve çocuk küçük bi masanın bir kenarına yanyana oturmu lardır. Çocu a, önce ortama alı abilmesi için bir oyuncak verilmi ve daha sonra üç tane deneysel amaçlı oyuncak arka arkaya verilmi tir. Uygulamacı her bir oyunca ın i levini göstermi tir. Ardından çocuk oyuncakla iki dakika süreyle oynamı tır. Uygulamacı, çocuk oyuncakla oynarken her bir oyuncakla toplam üç kez 15, 40 ve 75 saniyelik sürelerle oyuna katılmı tır. Oyuncaklar, 12-18 aylar arasındaki zihinsel geli im dönemine uygun olarak seçilmi tir. Çocukla oyun oynarken uygulamacı iki farklı sosyal etkile im biçimi kullanmı tır. Çocuk merkezli uygulamada, yeti kin çocu un oyun davranı larını belirlenen sürelerle (15, 40 ve 75 sn) tekrarlamı tır. Yeti kin merkezli uygulamada ise, yeti kin çocu un oyun davranı larından farklı bir davranı sergilemi tir. Uygulamacının, yeti kin merkezli etkile im sırasında uygun davranı ları seçip seçmedi i, ba ımsız bir gözlemci tarafından de erlendirilmi tir. Her iki oturum, iki video kamera ile kaydedilmi tir. Kameralardan biri ile çocu un oyun davranı ları, di eri ile de çocu un yüz ifadeleri kaydedilmi tir. Uygun Oyun Davranı larının Kodlanması: Uygun oyun davranı ı sergileme süresive ba arılı davranı sıklı ı kodlanmı tır. Uygun oyun davranı ı süresi, çocu un oyunca ı ne kadar süreyle, uygulamacı tarafından kendisine tanıtılan i lev do rultusunda kullandı ı süredir.

Burdur E itim Fakültesi Dergisi

137

Ruken Akar VURAL& Fulya CENKSEVEN

Örnek Olay Çalı maları

Örnek I’in devamı Ba arılı davranı ise, oyunca ı kullanarak çocu un parçaları yeti tirmeye çalı ırken harcadı ı süre, uygun oyun davranı ı süresi olarak belirlenirken; çocu un bir ekli yerine takması, ba arılı oyun davranı ı olarak kodlanmı tır. Bulgular ve Yorum: Deneklerin uygun oyun davranı ı süreleri ve ba arılı oyun davranı ları yeti kinin oyun sırasında kullandı ı sosyal etkile im biçimine göre (çocuk merkezli ya da yeti kin merkezli) farklıla mamı tır. Örnek II Boulton (1992; Akt, Cohen ve Manion, 1994) tarafından yapılan ara tırmanın amacı ise, okulların oyun bahçelerinde oynanan oyun türlerini belirlemektir. Ara tırma, toplam sekiz okulda gerçekle tirilmi tir. Ara tırmada veri toplama aracı olarak, katılımsız gözlem tekni i kullanılmı tır. Ara tırmacı oyun bahçesinde, her bir çocu u sıra ile ortalama 35 dakika gözlemlemi ve gözlem verilerini gözlemden hemen sonra, ses kayıt cihazına anlatarak kaydetmi tir. Bu ekilde her bir çocu un ne tür oyun davranı ları sergiledi ini, oyun arkada larının sayısını, cinsiyetini ve ya larını da kaydetmi tir. Gözlem oturumları, her bir çocu un oyun alanına girmesi ile ba lamı ve oyun alanını terk etmesine kadar devam etmi tir. Gözlem kayıtları analiz edilirken, oyunlar farklı kategorilere ayrılarak kodlanmı ve bu kodlardan yola çıkılarak içerik analizi yapılmı tır. çerik analizinde kullanılan oyun kodları u ekildedir; toplumsal oyunlar, mutlak kurallara dayalı oyunlar, fantazi oyunları, kavga, atlama ve dü me oyunları, bireysel oyunlar. çerik analizine ek olarak, çocukların oynadıkları oyun türlerinin, cinsiyet ve ya de i kenlerine göre farklıla ıp farklıla madı ını belirlemek için de varyans analizi yapılmı tır. Sonuç olarak, Cronbach’ ın (1975; Akt, Merriam, 1988) da belirtti i gibi, ayrıntılı bir olguyu içinde bulundu u ba lamla birlikte foto raflayan, daha sonra bu olguyu tek ba ına ayrıntılı biçimde inceleyen ve yine ba lamla birlike yorumlamaya olanak veren örnek olay çalı maları “insan” ı konu alan ara tırma soruları için en etkili ve anlamlı ara tırma desenlerinden biridir. Bu nedenle de, örnek olay çalı malarının e itimsel olayları ve kavramları anlamak ve yorumlamak için oldukça uygun bir ara tırma deseni oldu unu ve sıklıkla ya ama geçirilmesinin, ilgili literatürün geli mesine önemli oranda katkı sa layaca ı dü ünülmektedir.

138

Burdur E itim Fakültesi Dergisi

Örnek Olay Çalı maları

Ruken Akar VURAL& Fulya CENKSEVEN

KAYNAKLAR Bennett, A.& George, A.L. (1997) Research Design Tasks in Case Study Methods, http://www.georgetown.edu/bennett/RESDES.htm. Bogdan, R.C.& Biklen, S.K. (1998) Qualitative Research in Education an Introduction to Theory and Methods, Third Edition, Allyn and Bacon, USA. Cohen, L.& Manion, L. (1994) Research Methods in Education, London: Routledge. Jensen, J. L. & Rodgers, R. (2001) “Cumulating the Intellectual Gold of Case Study Research”, Public Administration Review 61 (2) : 236-246. Kırcaali, G. & Tekin. E. (1997). Tek Denekli Ara tırma Yöntemleri, Türk Psikologlar Derne i Yayınları, Ankara. Marshall, C.& Rossman, G.B. (1995) Designing Qualitive Research, Second Edition, Sage Publications, USA. Merriam, S.B. (1988) Case Study Research in Education A Qualitative Approach, Jossey-Bass Publishers, USA. Miles, M., & Huberman, M. (1984). Qualitative data analysis: A source book for new methods. Thousand Oaks, CA: Sage Publications. Offredy, M. (2002). Issues and innovations in nursing practice decision making in primary care: Outcomes from a study using patient scenarios, Journal of Advanced Nursing, vol 40, issue 5, p 532-541. Stake, R. E. (1994) “Case Studies”, Handbook of Qualitative Research, Ed.: N.K. Denzin, Y.S. Lincoln, Sage Publications, USA. Stake, R. E. (1995) The Art of Case Study Research, Sage Publications, USA. Yıldırım, A. ve im ek, H. (1999) Sosyal Bilimlerde Nitel Ara tırma Yöntemleri, Seçkin Yayınevi, Ankara.

Burdur E itim Fakültesi Dergisi

139