Edward Czerwinski

Z osteoporoza na Ty

Wydawca: Krakowskie Centrum Medyczne ul. Kopernika 32 31-501 Kraków www.kcm.pl tel. (12) 430 3156, 430 3194

Wydanie III, Maj 2003

Projekt okladki: Leszek Wojnar Ilustracje: Katarzyna Strzopa, Leszek Wojnar ISBN 83-919003-0-4

2

WSTEP Osteoporoza jest jedna z najczestszych chorób wspólczesnych spoleczenstw. Wystepuje u co 10 osoby w populacjach calego swiata, w tym u co 3 kobiety po 50 roku zycia. Osteoporoza jest choroba sp oleczna, obejmuje miliony ludzi na calym swiecie. W USA choruje na nia 25.000 000 osób, które doznaja 1.500 000 zlaman rocznie. Szacuje sie, ze w Polsce na osteoporoze choruje ok. 3.000.000 osób. Dokladne dane dla calego kraju nie sa znane, ale wiemy juz, ze w rejonie Krakowa na osteoporoze choruje 33,1% kobiet w wieku powyzej 50 lat. Czestosc wystepowania osteoporozy wzrasta z wiekiem, a zatem nastepujace zwiekszenie dlugosci zycia spowoduje, ze coraz wiecej osób bedzie nia zagrozone. Obecnie dysponujemy bardzo dobrymi metodami wykrywania osteoporozy jak i skutecznymi lekami. Niestety dostepnosc do kwalifikowanej pomocy lekarskiej jest w naszym kraju utrudniona. Wiele kobiet, które slyszalo o osteoporozie zadaje sobie pytania: Czy ja jestem zagrozona osteoporoza? Jak to sprawdzic? Czy powinnam sie leczyc? Celem tej ksiazki jest odpowiedz na te pytania, które zadaja sobie osoby nie posiadajace wiedzy medycznej a poszukujace praktycznych wskazówek. Ograniczylismy do minimum informacje teoretyczne, starajac sie naswietlic te problemy, które spotyka sie w codziennym zyciu. W zarysie przedstawilismy, czym jest osteoporoza i komu zagraza, jak jej zapobiegac i jak leczyc, kladac nacisk na mozliwosci pomocy przedlekarskiej. Chcielibysmy w ten sposób pomóc naszym pacjentom, czesto w podeszlym wieku, czesto samotnym i opuszczonym.

Dr hab. med. Edward Czerwinski

3

SPIS TRESCI Co warto wiedziec o Kosciach.........................................................6 Po co mamy kosci? ........................................................................6 Jak kosci sa zbudowane?................................................................6 Jak zyja nasze kosci?......................................................................7 Co to jest osteoporoza? ...................................................................8 Jak powstaje osteoporoza?.............................................................9 Komu zagraza osteoporoza?.........................................................11 Osteoporoza u matki ....................................................................11 Watla budowa ciala ......................................................................12 Zaprzestanie miesiaczkowania - (menopauza) u kobiet...................12 Zaawansowany wiek ....................................................................13 Niedobór wapnia w diecie ............................................................13 Brak wysilku fizycznego................................................................14 Palenie tytoniu i alkoholizm............................................................15 Bóle w osteoporozie.....................................................................15 Zlamania w osteoporozie ..............................................................16 Bóle krzyza ..................................................................................20 Jak rozpoznac osteoporoze ............................................................21 Czy grozi mi osteoporoza?............................................................22 Czy ja mam objawy osteoporozy? ................................................22 Co moge sama (sam) zbadac? ......................................................23 Badanie lekarskie .........................................................................24 Badanie densytometryczne............................................................25 Analizy krwi i moczu.....................................................................31 Badanie radiologiczne ...................................................................31 Jak zapobiec osteoporozie?...........................................................32 Odpowiednie spozycie wapnia......................................................33 Wlasciwe dawki witaminy D.........................................................35

4

Eliminacja czynników ryzyka.........................................................36 Cwiczenia fizyczne........................................................................36 Leczenie osteoporozy ....................................................................45 Bisfosfoniany................................................................................46 Hormonalna terapia zastepcza.......................................................47 SERM -selektywne modulatory receptorów estrogenowych..........47 Kalcytoniny..................................................................................47 Fluor............................................................................................48 Jak uniknac zlamania? ..................................................................48 Podsumowanie................................................................................50

5

CO WARTO WIEDZIEC O KOSCIACH Po co mamy kosci? Szkielet zbudowany z kosci zabezpiecza mechanicznie konstrukcje dla calego ciala. Jego centralna czescia jest kregoslup, do którego dolaczaja kosci konczyn górnych (rak) i dolnych (nóg). Kosci konczyn, jak na przyklad kosc udowa i piszczelowa, polaczone sa stawami. Stawy wraz z miesniami umozliwiaja nam ruch: chodzenie, bieganie, czynnosci dnia codziennego i wykonywanie pracy zawodowej. Kosci równiez chronia wazne dla zycia narzady. Czaszka chroni mózg, zbudowana z zeber klatka piersiowa chroni serce i umozliwia plucom oddychanie. Kosci to nie tylko mechaniczne rusztowanie, ale równiez magazyn mineralów (wapn, pierwiastki sladowe) oraz miejsce szpiku produkujacego komórki krwi.

Jak kosci sa zbudowane? Kosci sa dla nas niewidoczne, ale mozemy je wyczuc pod skóra, jak np. lokiec czy kostki u nogi. Panie domu na co dzien w swojej kuchni maja do czynienia z koscmi zwierzat. Na ich przykladzie mozemy wyobrazic sobie, jak wygladaja nasze kosci od srodka. Kiedy zmuszeni jestesmy przeciac taka kosc musimy uzyc bardzo twardej pily. Przeciecie kosci "na pól" – w srodkowym odcinku, jest szczególnie trudne. Okazuje sie, ze pilowalismy twarda rure, o scianach grubosci kilku milimetrów, pusta w srodku. Tak wyglada rodzaj kosci zwanej „koscia korowa”. Konce kosci (nasady), pokryte z zewnatrz chrzastka, sa mniej twarde. Na ich przekroju widzimy jakby gabke podobna do pumeksu. Jest to drugi rodzaj kosci – „kosc beleczkowa”. Kosci czlowieka wygladaja podobnie. Trzony kosci udowej czy piszczelowej zbudowane sa z kosci korowej, natomiast ich czesci tworzace staw kolanowy lub biodrowy zbudowane sa glównie z kosci beleczkowej. Z kosci beleczkowej zbudowany jest równiez kregoslup.

6

Kosc beleczkowa jest o wiele mniej twarda od kosci korowej. Zawiera 3-krotnie mniej mineralów, ale ma za to nieporównanie wiecej komórek. Dzieki temu kosc beleczkowa ma 8-krotnie szybszy metabolizm, czyli „zyje szybciej”. Skutkiem tego kosc beleczkowa i korowa odmiennie "choruja" na osteoporoze. Zmiany w kosci beleczkowej pojawia sie zawsze wczesniej i beda bardziej zaawansowane. Wracajac do kosci zwierzecej – wiemy, ze w celach kulinarnych mozna ja gotowac calymi godzinami. Wygotowuje sie z niej tluszcz, komórki i kolagen - substancje organiczna stanowiaca rodzaj elastycznej siatki, na której osadzaja sie mineraly kosci. Po zastygnieciu wygotowany kolagen tworzy "galarete". Wszyscy wiemy, ze nawet po bardzo dlugim gotowaniu pozostanie w garnku nienaruszona, twarda kosc. To, co nazywamy potocznie "koscia", to twarde mineraly, glównie zwiazki wapnia (fosforany). Jest to ten sam mineral, z którego zbudowane jest wzgórze Wawelskie czy skaly w Pieninach. Równiez kreda do pisania na tablicy jest z wapnia. Kosci zawieraja bardzo duzo mineralów: 75 % kosc korowa; 26 % kosc gabczasta.

Jak zyja nasze kosci? Od urodzenia kosci rosna na dlugosc i szerokosc. Od ok. 52 cm u noworodka wydluza sie ponad 3-krotnie osiagajac ok. 175 cm u doroslego czlowieka. W wieku ok. 16-18 lat przestajemy rosnac na wysokosc, ale kosci jeszcze powiekszaja swoja mase do ok. 30 roku zycia. Osiagamy wtedy tzw. mase szczytowa kosci. Jest to najwieksza masa szkieletu, jaka osiagamy w naszym zyciu. Kosci musza stale dostosowywac sie do zmieniajacych sie warunków i przebudowywac swoja strukture. Ale w jaki sposób mozna zmienic ksztalt twardej skaly, jaka jest kosc? Mozna ja rozpuscic lub zmielic i nastepnie wlac do nowej formy - az zastygnie. To wlasnie robia komórki kostne: jedne z nich – osteoklasty rozpuszczaja kosc, inne – osteoblasty buduja nowa tkanke kostna. Przez cale nasze zycie, w dzien

7

i w nocy tocza sie nieustannie dwa przeciwstawne procesy: niszczenia i równoczesnego budowania kosci. Przebudowa tkanki kostnej jest harmonijnie kontrolowana w organizmie przez hormony docierajace z krwia do komórek kosci. Budowanie nowej kosci nastepuje pod wplywem hormonów plciowych (kobiece-estrogeny; meskie-androgeny), hormonu wzrostu i kalcytoniny. Niszczenie kosci stymuluja hormony kory nadnercza (kortykosteroidy) i przytarczyc (parathormon).

8

CO TO JEST OSTEOPOROZA? Jak powstaje osteoporoza?

Rys. 1. Osteoporoza – cichy zlodziej kosci

Nazwa „osteoporoza” pochodzi z jezyka greckiego. Ostéon oznacza kosc, a póros - dziure, otwór. W osteoporozie kosc staje sie porowata, zrzeszotniala i krucha. Kosci zdrowego czlowieka sa bardzo wytrzymale mechanicznie i lamia sie dopiero pod wplywem duzych sil, jakie wystepuja np. podczas zderzenia samochodów. Kosci chorego z osteoporoza sa tak oslabione, ze lamia sie przy banalnym upadku w domu, a nawet bez urazu, podczas normalnego spaceru. Osteoporoze nazywamy "cichym zlodziejem" – osoba narazona nie wie, ze ta choroba "okrada" ja z mineralów. O stratach dowiaduje sie za pózno, kiedy ubytek kosci jest juz bardzo duzy. Niestety, dosc czesto pierwszym sygnalem choroby jest wlasnie zlamanie, które jest nieodlaczna cecha osteoporozy. Po osiagnieciu masy szczytowej w ok. 30 roku zycia nastepuje stabilizacja naszych kosci. Procesy tworzenia i niszczenia kosci sa w równowadze. Po 40 roku zycia slabnie tworzenie kosci i zaczyna

9

przewazac niszczenie. Zaczynamy nieuchronnie tracic mase kostna. Jest to normalny proces starzenia sie tak, jak przybywanie zmarszczek na twarzy, czy wypadanie wlosów. Tracimy w ten sposób ok. 0,5 - 1,0% mineralów rocznie. Natomiast w osteoporozie ubytek kosci jest znacznie wiekszy, osiaga 2 - 5% rocznie i wiecej.

Rys. Przekrój trzonów kregów: po lewej krag prawidlowy, po prawej krag z osteoporoza. Widoczny zanik beleczek kostnych, krag jest zrzesoztnialy. (Zdjecia: Birdwood, ......)

Zmniejszanie sie zawartosci mineralów w kosci nie powoduje zadnych dolegliwosci. Bóle pojawiaja sie dopiero na skutek deformacji lub zlamania kregoslupa. Nierzadko pierwszym objawem osteoporozy jest dopiero zlamanie. Wiadomo, ze w 80% wytrzymalosc kosci zalezy od zawartosci mineralów. Niewielki ubytek mineralów moze byc jeszcze bezpieczny, ale przekroczenie pewnego poziomu prowadzi do zlamania. Ten krytyczny poziom nazywamy progiem zlamania. Dlaczego zatem chociaz wszyscy tracimy mineraly lamia sie niektórzy? Przekroczenie progu zalezy przede wszystkim od stanu wyjsciowego – jakie kosci mielismy przed choroba. Jezeli byly to grube, zdrowe kosci, czyli mielismy wysoka mase szczytowa, to mamy duzy zapas masy kostnej i nawet jej znaczna utrata nie doprowadzi do zlamania. Przeciwnie, u osób z niska masa kosci margines bezpieczenstwa jest bardzo maly. Nawet po niewielkim ubytku moze dojsc do zlamania. Osteoporoza trwa zazwyczaj wiele lat zanim doprowadzi do zlamania.

10

Komu zagraza osteoporoza? Dlaczego jedni zapadaja na osteoporoze, a inni nie? Jak dowiedziec sie czy ja jestem narazona(y), czy tez jestem bezpieczna(y)? Decyduja o tym tak zwane czynniki ryzyka. Sa to okolicznosci wynikajace z cech dziedzicznych i fizjologii naszego organizmu, czyli czynniki wewnetrzne oraz czynniki zewnetrzne, jak odzywianie sie czy styl zycia. Wieloletnie badania wykazaly, ze najwazniejszymi z nich sa: • osteoporoza u matki • watla budowa ciala • zaprzestanie miesiaczkowania - (menopauza) u kobiet • zaawansowany wiek • niedobór wapnia w diecie • brak wysilku fizycznego • palenie papierosów i alkoholizm • choroby i leki powodujace osteoporoze

Osteoporoza u matki Ponad wszelka watpliwosc wykazano, ze sklonnosc do osteoporozy dziedziczymy po matce. Jezeli nasza mama czy babcia miala osteoporoze, to jestesmy równiez na nia narazeni i to bardziej od innych. Nie oznacza to, ze sprawa jest przesadzona, bowiem dziedziczenie cech przebiega niezwykle róznorodnie, a nigdy nie jednoznacznie. Cechy genetyczne decyduja w glównej mierze, jaka osiagniemy mase szczytowa kosci, czy bedziemy miec watla czy tez masywna budowe ciala. Zatem istotne jest pytanie: czy moja matka czy babcia miala osteoporoze? Przypomnijmy sobie, czy nie miala zlaman kosci, jak: kosci promieniowej (zlamanie w „nadgarstku”), szyjki kosci udowej (zlamanie w „biodrze”). Moze „kurczyla sie” i znacznie garbila na stare lata? Pamietaj z kolei, ze jezeli u Ciebie rozpoznano osteoporoze, Twoje dzieci sa nia bardziej narazone niz inne. Uswiadomienie im tego i wprowadzenie profilaktyki (patrz: rozdz.- Jak zapobiec osteoporozie?) uchroni je od choroby.

11

Watla budowa ciala Im bardziej masywna budowa ciala, tym mniejsze zagrozenie osteoporoza. Osoby o „drobnych kosciach” sa zatem bardziej narazone w przeciwienstwie do kobiet „puszystych”. Za niska wage ciala przyjmuje sie zakres ponizej 57.8 kg . Spadek masy kostnej dotyczy wszystkich, ale ten sam 5% ubytek masy kosci bedzie mial inne skutki u osób o drobnych kosciach w porównaniu do osoby o masywnych kosciach. Przy niskiej masie kosci 5% ubytek moze oznaczac przekroczenie tzw. progu zlamania, natomiast u osoby o masywnych kosciach mamy znaczny margines bezpieczenstwa (patrz: rozdz.- Jak powstaje osteoporoza; masa szczytowa).

Zaprzestanie miesiaczkowania - (menopauza) u kobiet Zarówno pierwsza jak i ostatnia miesiaczka sa zwiastunami nowego okresu zycia kazdej kobiety. Z ostatnia miesiaczka rozpoczyna sie okres menopauzy, czyli bez miesiaczki. Nastepuje to zwykle w wieku ok. 49 lat. Im wczesniej ten okres nastapi, tym wieksze moga byc skutku uboczne. Jajniki zaprzestaja produkowac zenski hormon – estrogen, co prowadzi do zaburzenia pracy wielu narzadów: ukladu krazenia, dróg rodnych oraz kosci. Najczestszymi dolegliwosciami okresu menopauzy sa: uderzenia goraca, bóle glowy, trudnosci w skupieniu uwagi, depresja, problemy seksualne, zaburzenia funkcjonowania dróg moczowych. W tym trudnym okresie az 80% kobiet cierpi na rózne dolegliwosci. Wiekszosc kobiet w naszym kraju nie ma swiadomosci, ze dolegliwosci te mozna leczyc! Zajmuja sie tym lekarze ginekolodzy. Osteoporoze wystepujaca wskutek obnizonego poziomu estrogenów nazywamy osteoporoza pomenopauzalna. Estrogeny wplywaja bezposrednio na komórki kostne i ich brak powoduje zanik kosci. W okresie menopauzy kobieta moze tracic nawet 4-7% masy kostnej rocznie. Szczególnie narazone sa kobiety, które wczesnie przestaly miesiaczkowac, to jest ponizej 50 roku zycia. Ubytek masy

12

kostnej moze byc szczególnie szybki po menopauzie operacyjnej u kobiet po zabiegach ginekologicznych, podczas których konieczne bylo usuniecie jajników.

Zaawansowany wiek Proces starzenia obejmuje caly organizm. Starzeja sie nasze komórki i narzady; starzeja sie tez nasze kosci. Traca one coraz wiecej mineralów. Ubytek mineralów wystepuje zarówno u kobiet jak i mezczyzn, ale u kobiet proces ten jest szybszy. Kosci kobiet traca 4550% swej masy kostnej, podczas gdy kosci mezczyzn ok. 30%. Sytuacje kobiet pogarsza jeszcze fakt, ze ich maksymalna, szczytowa masa kosci jest nizsza o 10-20% w stosunku do mezczyzn. Tak wiec nawet taka sama utrata masy kosci rocznie spowoduje u kobiety wczesniej niz u mezczyzny oslabienie struktury kosci, prowadzace do jej zlamania. Postepujace pogorszenie zdolnosci wchlaniania wapnia dodatkowo wplywa negatywnie na procesy odnawiania kosci. Zarówno produkcja witaminy D3 przez skóre, jak i jej przetwarzanie w nerkach i watrobie sa coraz slabsze. Pogorszenie ogólnej sprawnosci powoduje coraz rzadsze eksponowanie ciala na slonce i coraz mniej ruchu fizycznego. Tak wiec u osób starszych niezbedne jest wprowadzenie profilaktyki osteoporozy.

Niedobór wapnia w diecie Wapn jest podstawowym skladnikiem kosci. W organizmie znajduje sie 1000-1500g wapnia. Praktycznie caly wapn, bo az w 99%, zdeponowany jest w kosciach. Jednakze jeden procent (1%) jest niezwykle wazny dla organizmu, poniewaz zalezy od niego pobudliwosc komórek, m.in. miesnia sercowego. Zbyt wysoki lub zbyt niski poziom wapnia w surowicy grozi nawet smiercia. Nasz organizm jest przed tym doskonale zabezpieczony i jakiekolwiek zmiany w poziomie wapnia sa natychmiast regulowane. Jesli poziom wapnia we krwi zbytnio sie podnosi, komórki kostne blyskawicznie "zamurowuja" go w kosciach

13

pod wplywem kalcytoniny (produkowanej przez komórki C tarczycy). Natomiast zbyt niski poziom powoduje uwalnianie wapnia z kosci do krwi. Proces ten stymuluje parathormon, produkowany przez przytarczyce. W przemianach tych równiez istotna role odgrywa witamina D oraz hormony plciowe – estrogeny. Wapn spozywamy wraz z pokarmami, glównie z mlekiem. Dzienne zapotrzebowanie na wapn wynosi u kobiety w okresie menopauzy ok. 1500mg, co odpowiada ok. 1 litra mleka. Spozycie wapnia w Polsce nalezy niestety do najnizszych w swiecie i wynosi zaledwie 500mg. Odpowiednie spozycie wapnia jest wazne u dzieci, gdyz dzieki temu ich organizm moze zbudowac mocny szkielet i osiagnac wysoka szczytowa mase kosci. Dieta pozbawiona wapnia doprowadza do obnizania sie jego poziomu w surowicy krwi, a to z kolei zmusza organizm do uwalniania wapnia z kosci i zmniejszenia ich masy. Utrzymywanie sie tego procesu przez kilka lat jest jedna z przyczyn osteoporozy.

Brak wysilku fizycznego

Rys. 2. Obciazanie kosci wzmacnia je

Najsilniejszym regulatorem pracy komórek kostnych jest fizyczne, bezposrednie obciazanie szkieletu. Komórki kostne "sa wrazliwe" na obciazenia mechaniczne i pod wplywem naprezen buduja kosc, by im

14

sprostac. Natomiast brak obciazen, malo ruchu, jak np. dlugotrwale lezenie w lózku, powoduje niszczenie kosci. Kosc jest dostosowana do znoszenia obciazen mechanicznych. Im wiecej cwiczen, tym mocniejsze kosci. Brak ruchu powoduje nieodwolalnie ich zanik. Ruchu nie da sie zastapic zadnymi lekami natomiast ruch moze zastapic wiele z nich. Konieczny jest codzienny, co najmniej pólgodzinny spacer lub kwadrans intensywnych cwiczen fizycznych.

Palenie tytoniu i alkoholizm Zarówno palenie tytoniu jak i picie alkoholu dziala toksycznie na komórki tworzace kosc. Zatem nawet u zdrowej, ale palacej papierosy osoby ryzyko wystapienia osteoporozy jest bardzo wysokie; podobnie jak u osób naduzywajacych alkoholu. Niestety, w Polsce zbyt wiele kobiet pali papierosy, a spozycie alkoholu nalezy do najwyzszych w swiecie.

Choroby i leki powodujace osteoporoze Osteoporoza moze powstac w przebiegu innych chorób lub tez byc skutkiem ubocznego dzialania leków. Po pierwsze bedzie sie ona pojawiac przy schorzeniach gruczolów wydzielajacych hormony regulujace gospodarke wapniowa ustroju, to jest: przytarczyc i tarczycy. Róznego rodzaju mechanizmy powoduja powstawanie osteoporozy u chorych w przebiegu: niewydolnosci nerek, schorzen watroby, zaburzen przewodu pokarmowego, cukrzycy i reumatoidalnego zapalenia stawów. Wieloletnie podawanie leków steroidowych (Encorton, Prednisolon), jak to ma miejsce w leczeniu astmy, lub leków przeciwpadaczkowych moze powodowac osteoporoze.

Bóle w osteoporozie Ból jest sygnalem ostrzegawczym, ze cos w naszym organizmie zle funkcjonuje. Zmusza nas do szukania pomocy u lekarza. Wielu chorych, których „bola kosci” lub kregoslup martwi sie, ze ma osteoporoze. Niestety, w osteoporozie zwykle tak nie jest. Przez cale

15

lata ubywa nam mineralów, a my nic o tym nie wiemy, nic nie boli. Przez dlugi czas nasze kosci znosza zmniejszanie sie ilosci mineralów. Bóle pojawiaja sie zbyt pózno. Moga to byc bóle „kostne” kosci rak i nóg oraz bóle kregoslupa. Zazwyczaj „bóle kosci” nie sa objawem osteoporozy, ale zmian zwyrodnieniowych kregoslupa lub stawów.

Zlamania w osteoporozie Zlamania sa nieodlaczna i pewna cecha osteoporozy. Ubytek mineralów stopniowo oslabia kosci; staja sie one coraz slabsze. W pewnym momencie ubytek kosci jest juz tak duzy, ze przekracza tzw. próg zlamania (patrz rozd.- Jak powstaje osteoporoza). Najczesciej zlamaniom ulegaja: kregoslup, kosc promieniowa, zebra, kostki, miednica, kosc ramienna. Zlamania kregoslupa Postepujacy ubytek kosci powoduje, ze kregi staja sie "puste" w srodku i zapadaja sie (rys.3). Zmniejszanie sie wysokosci poszczególnych kregów prowadzi w sumie do obnizania wzrostu oraz powstania tzw. "wdowiego garbu" (rys.5). Nazwa wziela sie stad, ze wystepuje on najczesciej u kobiet w podeszlym wieku, które przewaznie zyja dluzej niz ich mezowie. Zlamania kregoslupa moga nastepowac powoli, niezauwazalnie lub tez nagle po minimalnym upadku np. na posladki. Czesto wystepuja bez zadnego urazu, nawet po kichnieciu. O wiekszosci zlaman kregoslupa chorzy dowiaduja sie przypadkiem po wykonaniu badania rentgenowskiego. Az 65% z nich dokonuje sie bez dolegliwosci bólowych. Zlamanie kregoslupa stwierdza sie u co 4 kobiety po 50 roku zycia i co 2 po 80 roku zycia. Osteoporotyczne zlamania kregoslupa nie sa grozne i nie groza kalectwem (rys.4). Zawsze zrastaja sie pozostawiajac, niestety, deformacje. Zlaman osteoporotycznych kregoslupa nie nalezy mylic ze zlamaniami urazowymi, do których dochodzi w wypadkach samochodowych lub

16

przy upadku z duzej wysokosci. Zlamania urazowe sa niebezpieczne, moga grozic uszkodzeniem rdzenia kregowego i porazeniem konczyn.

Rys. 4. Radiogram kregoslupa 68-letniej chorej. Widoczne zlamanie trzonów kregowych Th10 – Th11odcinka piersiowego. Obok radiogramu obrys trzonu prawidlowego oraz trzonów zlamanych.

Wprawdzie zlamania kregoslupa w osteoporozie nie sa tak grozne, ale moga powodowac przewlekle dolegliwosci bólowe, zmniejszenie pojemnosci oddechowej klatki piersiowej, a przez to pogorszenie oddychania i krazenia.

17

Rys. 5. Sylwetka osoby zdrowej (z lewej) oraz kobiety z osteoporoza (z prawej). Deformacje powoduja obnizenie wzrostu, powstawanie "wdowiego garbu", uwypuklenia brzucha.

Zlamania kosci promieniowej (popularnie: nadgarstka) Kolejnym miejscem zlaman jest nadgarstek (kosc promieniowa). Powtarza sie tu od dziesiatków lat ta sama historia o starszej pani, która zaskoczylo oblodzenie chodnika, najczesciej na poczatku grudnia. Wskutek poslizgniecia, upada podpierajac sie reka. Radiogram uwidacznia zlamanie kosci promieniowej zwane przez lekarzy "zlamaniem w miejscu typowym". Zwykle konieczne jest nastawienie zlamania i unieruchomienie w opatrunku gipsowym na ok. 4 tygodnie. Zlamania kosci promieniowej, podobnie jak kosci ramiennej (bark) sa bolesne, ale w praktyce zawsze sie zrastaja i koncza sie pomyslnie, chociaz dosc czesto pozostaje po nich deformacja, mogaca byc przyczyna dolegliwosci. Zlamanie blizszego konca kosci udowej (popularnie: zlamanie szyjki kosci udowej)

18

Rys. 6. Zlamanie szyjki kosci udowej u chorej 70-letniej. Potknela sie w domu o dywan. Takie zlamanie nie rokuje zrostu. U chorej wykonano calkowita alloplastyke stawu biodrowego. Obok radiogramu obrys kosci ilustrujacy zlamanie.

Tragicznymi w skutkach sa zlamania szyjki kosci udowej (blizszego konca kosci udowej) (rys.6). Statystyki na calym swiecie wykazuja, ze w skutek powiklan po takich zlamaniach umiera w ciagu roku co 5 osoba, a z tych, które przezyja, co druga staje sie niepelnosprawna i wymaga stalej pomocy osób drugich. Wykazano równiez z cala pewnoscia, ze w zlamaniach szyjki kosci udowej szansa przezycia chorych, niezaleznie od wieku, jest szybka operacja i "postawienie na nogi". Operowalismy z dobrym rezultatem nawet chore 100-letnie. Zaleznie od wieku chorej i rodzaju zlamania chirurg zaproponuje zespolenie zlamania odpowiednia blaszka lub pretami albo zasugeruje implantacje sztucznego stawu biodrowego. Alternatywa operacji jest leczenie wyciagiem przez okres 6 tyg. Trzeba byc jednakze bardzo zdrowym, zeby wytrzymac unieruchomienie w lózku przez tak dlugi okres, bez zapalenia pluc i odlezyn! Lekarze w Polsce i na calym

19

swiecie sa jednego zdania - najlepszym wyjsciem w zlamaniach szyjki kosci udowej jest leczenie operacyjne i szybka rehabilitacja ruchowa.

Bóle krzyza Ból krzyza jest najczestszym cierpieniem wspólczesnego czlowieka - wystepuje az u 40% - 80% populacji i czesto nie ma zwiazku z osteoporoza. Tak czeste wystepowanie tej dolegliwosci jest wynikiem szczególnej budowy mechanicznej kregoslupa. Zapoznanie sie z nia pozwala zrozumiec powstawanie bólów krzyza jak i dolegliwosci w osteoporozie. Poswiecimy jej zatem nieco uwagi. Pionowa postawa ciala powoduje, ze kregoslup czlowieka jest stale obciazany w osi ciala, od glowy w kierunku nóg. Natomiast u zwierzat kregoslup jest jakby przeslem mostu opartego na dwu filarach obreczy barkowej z konczynami przednimi i obreczy biodrowej z konczynami tylnymi. Natomiast u czlowieka kregoslup zmuszony jest pracowac w bardzo niestabilnym systemie i przypomina piramide talerzy ustawionych jeden na drugim. Poszczególne segmenty zbudowane sa z trzonów kregowych polaczonych dyskami miedzykregowymi, które zapewniaja elastycznosc systemu. Uklad ten jest stabilizowany praca miesni i przez caly dzien, kiedy jestesmy w pozycji pionowej jest on stale obciazany. Niestety, dyski miedzykregowe czesto ulegaja zwyrodnieniu i wysuwaja sie spomiedzy trzonów, naciskajac na korzenie nerwowe. Mówimy wtedy popularnie o "wypadnieciu dysku". Ucisk ten moga powodowac tez inne zmiany zwyrodnieniowe stawów miedzykregowych i mówimy wtedy o „artrozie” czy „spondyloartrozie”. Zmiany te wystepuja najczesciej w odcinku ledzwiowym kregoslupa, tzw. „bóle krzyza”. Wystepuja glównie na skutek zmian dyskopatycznych, a rzadziej na tle osteoporozy. Czy przyczyna bólów krzyza lub innych dolegliwosci jest osteoporoza moze rozstrzygnac lekarz na podstawie badania radiologicznego i innych badan.

20

Rys. 3. Zmiana sylwetki ciala w osteoporozie skutkiem obnizania sie wysokosci trzonów kregowych i postepujacych zlaman. Od lewej: sylwetka osoby zdrowej, chorej z osteoporoza, chorej z osteoporoza znacznego stopnia. U osoby z zaawansowana osteoporoza widoczny "wdowi garb", zebra opieraja sie na talerzach kosci biodrowej.

21

JAK ROZPOZNAC OSTEOPOROZE

Czy grozi mi osteoporoza? Proponujemy Ci odpowiedziec na ponizsze pytania, które opracowala Miedzynarodowa Fundacja Osteoporozy (IOF – International Osteoporosis Foundation). 1. Czy któres z Twoich rodziców doznalo zlamania kosci udowej po niewielkim upadku lub stluczeniu? 2. Czy doznalas zlamania kosci po niewielkim upadku lub stluczeniu? 3. Czy zazywalas leki kortykosteroidowe, np.: kortyzon, prednizon (Encorton) hydrokortyzon, itp. dluzej niz 3 miesiace? 4. Czy twój wzrost zmniejszyl sie o wiecej niz 3 cm? 5. Czy pijesz regularnie duze ilosci alkoholu (znacznie ponad norme)? 6. Czy wypalasz dziennie wiecej niz 20 papierosów? 7. Czy cierpisz na czeste biegunki (spowodowane takimi chorobami jak celiakia albo choroba Crohna)? 8. Czy przechodzilas menopauze przed 45 rokiem zycia? 9. Czy zaprzestalas miesiaczkowac 12 miesiecy lub wczesniej (z innych powodów niz ciaza)? Im wiecej pozytywnych odpowiedzi, tym bardziej jestes narazona na osteoporoze. Jezeli dotyczy Ciebie wiekszosc punktów, to osteoporoza jest prawie pewna. Powinnas wykonac badanie densytometryczne i zglosic sie do lekarza. Powyzszy test mozesz przeprowadzic online na stronie www.kcm.pl.

Czy ja mam objawy osteoporozy? Na pytanie: „Jakie sa objawy osteoporozy?” Odpowiadamy: „Niestety, przez cale lata nie ma zadnych objawów”. Osteoporoza dlugo nie boli, a jezeli wystepuja dolegliwosci bólowe ze strony kosci i stawów, to niekoniecznie wynikaja one z osteoporozy. Bóle krzyza lub

22

innych odcinków kregoslupa moga byc skutkiem zmian zwyrodnieniowych, a bóle stawów, jak: stawu biodrowego, kolanowego, czy barkowego nie maja zwykle zadnego zwiazku z osteoporoza. Bardzo waznym objawem jest obnizanie sie wzrostu. Przyjmuje sie, ze zlamanie jednego kregu daje zmniejszenie wzrostu o 2.1 cm. Obnizenie wzrostu o kilka, kilkanascie centymetrów jest z duzym prawdopodobienstwem skutkiem zlamania wielu kregów. Jesli zatem stwierdzisz, ze Twój wzrost obnizyl sie o kilka centymetrów, jest bardzo prawdopodobne, ze masz osteoporoze. Prawie pewnym objawem osteoporozy sa zlamania konczyn po malych urazach. Przypomnij sobie, czy mialas zlamana reke w nadgarstku (zlamanie kosci promieniowej) lub inne zlamanie po niewielkim upadku.

Co moge sama (sam) zbadac? Najpewniejszym badaniem, które mozesz a nawet powinnas sama wykonac jest pomiar wzrostu. Zmierz swój wzrost w nastepujacy sposób (ryc.9). Wykonaj to najlepiej rano ok. godzine po wstaniu, poniewaz wzrost czlowieka obniza sie Rys. 9. Pomiar wzrostu nieznacznie w ciagu dnia. Najdokladniej zrobi w warunkach domowych do pielegniarka w przychodni lekarskiej, ale mozesz to zrobic sama w domu. Potrzebujesz kogos do pomocy oraz ekierke lub twarda ksiazke, pisak i centymetr krawiecki. Stan boso, tak, by plecami przylegac do futryny

23

drzwi. Dosun ekierke lub ksiazke do futryny i zaznacz, na jakiej wysokosci opiera sie o twoja glowe, kiedy patrzysz prosto przed siebie i zmierz te odleglosc do podlogi. Z wiekiem nastepuje wolne obnizanie wzrostu ok. 0,5 cm rocznie. W osteoporozie moze to byc nawet kilkanascie centymetrów. Jezeli nie wiesz, ile mialas wzrostu przed kilku laty, to sprawdz, czy twój plaszcz kupiony gdy bylas znacznie mlodsza nie jest na tobie dluzszy i siega nizej na nogach niz poprzednio. Ogladnij swoja sylwetke w lustrze. Dla osteoporozy typowe jest pojawienie sie "garbu" oraz uwypuklenie brzucha. Czy twoje otoczenie nie zauwazylo, ze jestes zgarbiona(y), pochylona(y) do ziemi?

Badanie lekarskie Przygotuj sobie odpowiedzi na pytania lekarskie, które zapewne padna. Od ilu lat nie masz miesiaczki, czy rodzilas i ile razy? Ile wazysz, jaki masz wzrost obecnie, czy wzrost u Ciebie sie obnizyl i o ile? Czy mialas zlamania? Jakie? Kiedy? Czy wystepuja u Ciebie czynniki ryzyka wymienione w poprzednich rozdzialach? Czy twoja matka lub siostra doznala zlamania szyjki kosci udowej? Jak duzo pijesz mleka i spozywasz jego przetworów? Czy palisz papierosy? Przygotuj sobie na kartce odpowiedzi na pytania ze (str. 1 ). Nie zapomnij zabrac z soba posiadanych radiogramów, badania gestosci kosci (densytometrycznego), wyników analiz krwi i moczu, kart informacyjnych z ewentualnego leczenia. Mozesz spodziewac sie, ze lekarz po zbadaniu Ciebie i potwierdzeniu podejrzenia osteoporozy zapewne zleci dodatkowe badania, jak: - badanie densytometryczne - oznaczanie gestosci mineralnej kosci - badania krwi i moczu - badanie radiologiczne.

1 (str wstawic strone pytan)

24

Badanie densytometryczne

Rys. 10. Badanie densytometryczne przedramienia (aparat DTX200).

Badanie densytometryczne - oznaczenie gestosci mineralnej, pozwala bardzo precyzyjnie, bo az z dokladnoscia do 1% zmierzyc mase kosci. Metody densytometryczne opieraja sie na wynikajacej z praw fizyki zaleznosci, ze kosc tym wiecej pochlania promieniowania rentgenowskiego, im wiecej zawiera mineralów. Zasada pomiaru polega na tym, ze z jednej strony przedramienia lub calego ciala umieszczamy mikro-lampe rentgenowska wysylajaca promieniowanie, podczas gdy po drugiej stronie znajduje sie specjalny czujnik, który mierzy jak duza dawke wyslanego promieniowania pochlonely kosci. Na tej podstawie komputer oblicza zawartosc mineralów w badanej kosci. Istnieja aparaty do pomiarów obwodowych zwane popularnie jako "male" oraz do pomiaru calego ciala tzw. "duze" pozwalajace na pomiar w dowolnym miejscu ciala. Wspólczesnie za „zloty standard” przyjmuje sie pomiar metoda DXA w kregoslupie i szyjce kosci udowej. Pomiary w

25

obrebie przedramienia sa zgodne z badaniami szyjki kosci udowej i

kregoslupa w 80-90%. Rys. 11. Przykladowy wynik badania densytometrycznego przedramienia: po lewej: obraz kosci promieniowej (szersza) i lokciowej z zaznaczonymi obszarami analizy zawartosci mineralów. Kreskami pionowymi wyrózniono pole tzw. „radius ultradistal, poziomymi „radius distal”. po prawej: zacieniona wstega oznacza zawartosc mineralów w grupie kontrolnej. Wynik badanego symbolizuje kwadracik. BMD (Bone Mineral Density) oznacza zawartosc mineralów.

Tabela - wyniki pomiarów przedramienia

BMD Z-score T-score Rozpoznanie

Distal Ultradistal 0,224 0,149 -2,5 -2,8 -4,6 -4,8 osteoporoza

Aparat na wydruku podaje bezwzgledne wartosci gestosci mineralnej kosci w g/cm2 (BMD- Bone Mineral Density). By umozliwic lekarzowi interpretacje wyniku, wartosci te sa porównane do grupy kontrolnej w formie procentu oraz wskazników „T” i „Z-score”. Odpowiedni program komputerowy porównuje wyniki badanego

26

chorego do grupy kontrolnej w tym samym wieku, co badany (wskaznik Z-score) oraz do grupy kontrolnej w wieku 30-40 lat (T-score). To ostatnie porównanie jest szczególnie cenne, bowiem mówi nam, ile badany stracil kosci w stosunku do masy szczytowej kosci, jaka mial w wieku 30-40 lat. Swiatowa Organizacja Zdrowia opracowala zasady rozpoznawania osteoporozy na podstawie wskazników „T” i „Z-score”. Na tej podstawie rozpoznajemy nastepujace kategorie diagnostyczne : Rozpoznanie wartosc wskaznika T-score Norma do -1 Osteopenia -1 do -2,5 Osteoporoza ponizej -2,5 Ciezka osteoporoza ponizej - 2,5 oraz zlamania Termin „osteopenia” oznacza obnizenie masy kostnej stanowiacej zagrozenie osteoporoza. Osteoporoza stwierdzona w badaniu densytometrycznym wymaga natomiast uzupelnienia badaniami biochemicznymi i rentgenowskimi. Przyklad badania densytometrycznego przedramienia z zastosowaniem aparatu „obwodowego - malego” ilustruje rys. 10a uzyskany wydruk wraz z wynikami rys. 10a. Badanie densytometryczne szyjki kosci udowej aparatem „calego ciala” przedstawia rys.11.

27

Rys. badanie densytometryczne aparatem typu „calego ciala” GE Lunar

Rys. Badanie densytometryczne aparatem „calego ciala” Hologic Delphi W

28

Rys. Przykladowy wynik badania szyjki kosci udowej. Po lewej: obraz szyjki z zaznaczonymi obszarami pomiaru, po prawej: wynik badania

Tabela – Wyniki pomiaru densytometrycznegoszyjki kosci udowej BMD T-score Z-score szyjka 0,436 -3,7 -2,0 total 0,493 -3,7 -2,2 rozpoznanie osteoporoza

29

Rys. Badanie densytometryczne kregoslupa aparatem typu „calego ciala”. Po lewej: obraz kregoslupa z zaznaczonym obszarem pomiaru, po prawej: wynik badania

Tabela – wyniki pomiarów kregoslupa

TOTAL (L1-4) Rozpoznanie

BMD 0,680

T-score Z-score -3.3 -1,4 osteoporoza

Nalezy podkreslic, ze jedynym wiarygodnym badaniem w rozpoznawaniu i leczeniu osteoporozy jest pomiar w kregoslupie lub szyjce kosci udowej. W kregoslupie zmiany pojawiaja sie najwczesniej i najszybciej reaguja na leczenie. Niestety po 65 roku zycia, ze wzgledu na pojawianie sie rozleglych zmian zwyrodnieniowych, pomiar ten staje sie mniej wiarygodny.

30

Pomiary w szyjce kosci udowej sa najbardziej wartosciowe, bowiem najdokladniej okreslaja ryzyko zlamania w tym miejscu. Zmiany jednakze wystepuja znacznie pózniej niz w kregoslupie. Salomonowym rozwiazaniem jest zatem wykonanie badania równoczesnie w kregoslupie i szyjce kosci udowej. Badanie densytometryczne w przypadku osteoporozy powtarzamy raz w roku.

Analizy krwi i moczu Analizy krwi i moczu pozwalaja na wykluczenie innych chorób, które moga byc przyczyna osteoporozy oraz okreslic metabolizm naszych kosci. W krwi oznaczamy najczesciej: OB, poziom hemoglobiny, liczbe czerwonych i bialych cialek wraz z ich analiza. Ponadto oznaczamy skladniki biochemiczne, jak: poziom wapnia, fosforu, fosfatazy kwasniej i alkalicznej oraz poziom kreatyniny. W moczu, obok badan podstawowych, oznaczamy poziom wapnia, fosforu i kreatyniny. Ostatnie lata przyniosly mozliwosc oznaczania tzw. markerów kostnych. Sa to produkty biochemiczne powstajace w krwi i moczu podczas tworzenia lub niszczenia kosci. Ich oznaczenie pozwala bardzo precyzyjnie okreslic, czy metabolizm kosci jest w równowadze, czy tez przewaza niszczenie kosci. Na ich podstawie mozemy dokladnie okreslic, czy stosowane przez nas leczenie jest skuteczne, czy tez nie. Niestety oznaczenia te sa dosc drogie.

Badanie radiologiczne Historia badania radiologicznego liczy sobie ponad 108 lat od odkrycia tego zjawiska przez Roentgena w 1895 roku. Promienie rentgenowskie przenikaja przez nasze cialo, a ich oslabienie jest tym wieksze, im wieksza mase mineralów napotyka na swojej drodze. Efekt ten uwidacznia klisza fotograficzna umieszczona pod cialem badanego w swiatloszczelnej kasecie. Im wieksze oslabienie promieniowania, tym slabsza reakcja fotograficzna, czyli mniejsze zaczernienie filmu. Stad kosci beda na kliszy biale, a tkanki miekkie - jak miesnie - czarne. Te ostanie pochlaniaja promieniowanie w minimalnym stopniu.

31

Na radiogramie mozemy dokladnie okreslic ksztalt kosci i jej wewnetrzna strukture. Szczególnie wazne sa radiogramy odcinka piersiowego i ledzwiowego kregoslupa, bowiem w tych miejscach najczesciej wystepuja zlamania. Na podstawie radiogramu mozna z cala pewnoscia powiedziec, czy nastapilo zlamanie kregoslupa. Nierzadko stwierdzenie zlamania jest zaskoczeniem dla badanej osoby, która dotad nic o nim nie wiedziala. Dodatkowo wykonujemy radiogramy szyjki kosci udowej i kosci promieniowej, by stwierdzic, czy wystepuja w nich zaburzenia struktury. Badanie radiologiczne jest zatem niezbedne w rozpoznawaniu osteoporozy. Stwierdzenie zlamania dowodzi ciezkosci osteoporozy, natomiast wykazanie braku zlamania, np. po leczeniu lub w trakcie leczenia, dowodzi jego skutecznosci. Celem leczenia osteoporozy jest unikniecie zlamania, a nie tylko zwiekszenie gestosci mineralnej kosci, jakkolwiek jej zwiekszenie zmniejsza ryzyko zlaman. Jesli badanie radiologiczne nie wykrylo zlamania, nie upowaznia do rozpoznania osteoporozy. Radiogram uwidacznia dopiero 40 % ubytku mineralów, natomiast nawet przy braku zlamania dostarcza lekarzowi cennych informacji do odróznienia innych schorzen powodujacych zmniejszenie gestosci mineralnej kosci.

32

JAK ZAPOBIEC OSTEOPOROZIE?

W zapobieganiu osteoporozy najistotniejszymi zagadnieniami sa: - odpowiednie spozycie wapnia - wlasciwe dawki witaminy D - eliminacja czynników ryzyka - cwiczenia fizyczne

Odpowiednie spozycie wapnia Dostarczenie organizmowi odpowiedniej ilosci wapnia z pokarmem jest kluczowym zagadnieniem zapobiegania osteoporozie. Wapn spozywamy z pokarmami, w tym az w 75% z mlekiem. Wapn zawarty w pokarmach w ok. 30 % jest wchlaniany z jelit. U osób starszych, jak i w wielu schorzeniach dochodzi do oslabienia wchlaniania wapnia z jelit. Jezeli brakuje wapnia w pokarmach, organizm utrzymuje wlasciwy poziom tego pierwiastka we krwi przez resorpcje kosci (dzialanie parathormonu). Wzmozona resorpcja kosci prowadzi wlasnie do osteoporozy.

Rys. 7. Spozywanie pokarmów bogatych w wapn jest niezwykle wazne w profilaktyce osteoporozy

33

Dzienne zapotrzebowanie na wapn w okresie menopauzy i u osób starszych wynosi ok. 1500mg. Najwiecej wapnia znajduje sie w mleku i jego przetworach, a zwlaszcza w serach zóltych. Ponizsza tabela informuje, ile wapnia mozemy spozyc z róznymi pokarmami. Tabela - zawartosci wapnia w produktach spozywczych. Produkt mleko jogurt ementaler gouda tylzycki bialy ser sardynki (z osciami) chleb mieso ziemniaki

Miara szklanka - 250 ml kubek - 150g plasterek - 30g plasterek - 30g plasterek - 30g porcja - 100g puszka - 150g kromka - 50g kotlet - 100g porcja - 300g

Zawartosc wapnia 300 mg 255 mg 260 mg 210 mg 145 mg 65 mg 630 mg 11 mg 13 mg 24 mg

Jak wynika z tabeli, w przeciwienstwie do mleka i jego przetworów, znikoma ilosc wapnia zawieraja: chleb, ziemniaki i mieso. Natomiast w plasterku sera zóltego jest prawie tyle wapnia co w szklance mleka. Mozna powiedziec, ze dla osoby z osteoporoza dzien bez sera to dzien stracony. Natomiast kubek jogurtu, szklanka mleka i kanapka z dwoma plasterkami zóltego sera zabezpieczaja dzienne zapotrzebowanie na wapn. U chorych nie tolerujacych mleka (nietolerancja laktozy) zalecane sa jogurty. Sposobem na unikniecie dosc znacznej ilosci tluszczu i cholesterolu zawartego w zóltym serze jest picie odtluszczonego mleka. Jezeli nasza dieta nie pokrywa zapotrzebowania na wapn - niezbedne jest uzupelnienie go odpowiednimi preparatami. Obecnie istnieje ogromna róznorodnosc preparatów wapniowych i praktycznie wszystkie dostepne sa bez recepty.

34

Wlasciwe dawki witaminy D Witamina D jest absolutnie niezbedna do wchlaniania z jelit wapnia spozytego z pokarmami. Mówi sie, ze witamina D jest „kluczem do spizarni z wapniem”. Przy jej braku spozywanie nawet znacznych ilosci wapnia jest nieskuteczne. Organizm czlowieka produkuje witamine D w skórze pod wplywem promieniowania slonecznego. Szacuje sie, ze niezbedne jest ok. 15 minut pelnego naslonecznienia codziennie, by poziom witaminy D byl wystarczajacy. Niestety, klimat Polski nie nalezy do najlepszych równiez w tym wzgledzie. W okresie zimowo jesiennym przewazaja dni bez slonca. Nic tez dziwnego, ze przeprowadzane badania wykazaly bardzo niski poziom witaminy D u mieszkanców Polski w tym okresie. U osób starszych spada zdolnosc wytwarzania witaminy D przez skóre, a na domiar zlego wlasnie te osoby z róznych przyczyn coraz rzadziej przebywaja na sloncu.

Rys. 15. Ruch na sloncu i wapn w pokarmach stanowia podstawe profilaktyki osteoporozy

35

Podawanie witaminy D jest zatem obowiazkowe w leczeniu osteoporozy. Jest to szczególnie wazne u osób starszych, które maja oslabione wchlanianie wapnia i obnizony poziom witaminy D. Minimalna dawka dobowa witaminy D zalecana u takich osób wynosi 800 jednostek. W wielu krajach swiata stosuje sie wzbogacone witamina D maslo i margaryne. Apteki zaopatrzone sa w bardzo róznorodne preparaty witaminy D zarówno w kroplach jak i w tabletkach. U osób starszych zalecane sa zaawansowane formy witaminy D - tzw. metabolity (alfacalcidol), które dzialaja u nich skuteczniej niz ”zwykla” witamina D. Dlugotrwale podawanie znacznych dawek witaminy D musi odbywac sie pod kontrola lekarska, istnieje bowiem niewielkie ryzyko jej przedawkowania.

Eliminacja czynników ryzyka Zapobieganie chorobom polega przede wszystkim na usunieciu przyczyn, które je powoduja. W osteoporozie sa nimi wspomniane czynniki ryzyka (str.). Niestety wielu z nich, jak cechy genetyczne po naszej matce, nie jestesmy w stanie z wyeliminowac z komórek naszego ciala, jednak zawsze mozemy wlasciwym postepowaniem ograniczyc ich skutki. Mozemy wyeliminowac z naszego zycia czynniki zewnetrzne, jak: brak ruchu, niewlasciwa dieta, palenie tytoniu, nadmierne spozycie alkoholu. Jestesmy w stanie zapobiegac upadkom, które sa najczestsza przyczyna zlaman.

Cwiczenia fizyczne Jak juz wspomnielismy w poprzednim rozdziale (str.), cwiczenia fizyczne zwiekszaja mase kosci i zapobiegaja osteoporozie, a przede wszystkim przez poprawe ogólnej sprawnosci zapobiegaja upadkom. Badania densytometryczne wykazaly, ze po roku cwiczen masa kosci moze sie zwiekszyc o ponad 3%!! Cwiczenia sa zdecydowanie najlepsza forma leczenia obok leczenia farmakologicznego; wplywaja

36

ponadto korzystnie na uklad krazenia, oddychania. Wymagaja natomiast wysilku i czasu. Wiemy, ze masz bardzo malo czasu i ze zajmuja cie bardzo wazne sprawy. Ale nikt nie zrobi cwiczen za Ciebie. Cwiczen nie da sie kupic, ani zazyc w tabletce. Za to nic nie kosztuja i nie maja zadnych dzialan ubocznych. Czy wiec nie warto dla zdrowia poswiecic 20 minut dziennie?!

Ruch zastepuje wiele leków, ale zaden lek nie zastapi ruchu!

Rys. 8. Ruch zwieksza twoje szanse



Ruch dla kazdego Kazda forma ruchu jest lepsza od bezczynnosci. Najprostsza forma cwiczenia ruchowego jest spacer. Zalecamy go osobom starszym, niepelnosprawnym. Widoczny efekt leczniczy daje spacer trwajacy nie mniej niz godzine dziennie. Osoby sprawniejsze moga zaczac jazde na rowerze na wolnym powietrzu lub kupic sobie rower treningowy do cwiczen w domu. Ale nie radzimy siadac na rower starszym paniom, które dotad tego nie robily. Na pewno na rower nie powinny siadac

37

osoby, które cierpia na zaburzenia równowagi. Upadek moze miec fatalne skutki. Doskonala forma cwiczen jest plywanie, ale zdajemy sobie sprawe z tego, ze dostep do basenów kapielowych jest utrudniony. Leczenie niekoniecznie musi byc swoista kara za grzechy. Mozna polaczyc je z przyjemnoscia, wykonujac cwiczenia fizyczne np. w formie tanca towarzyskiego. Taniec znakomicie stymuluje tworzenie kosci i poprawia ogólna sprawnosc poprzez rytmiczne obciazanie konczyny. Muzyka i taniec nie mniejsze znaczenie maja dla samopoczucia, dajac ukojenie i przelamujac bariere osamotnienia. •

Cwiczenia Najlepsze efekty uzyskamy stosujac specjalistyczne cwiczenia przez co najmniej 20 minut dziennie. Zadaniem cwiczen w osteoporozie jest stymulowanie tworzenia kosci przez jej obciazanie mechaniczne. Mozna to osiagnac obciazajac kosciec ciezarem wlasnego ciala (spacer, biegi, taniec) lub tez sila napinania miesni (cwiczenia na przyrzadach). Poprawa zakresu ruchów w stawach i kregoslupie jest w tym przypadku drugorzedna, chociaz niewatpliwie równie korzystna. Cwiczenia gimnastyczne najlepiej pokaze instruktor w osrodku rehabilitacyjnym. Mozemy uczestniczyc w zajeciach grupowych albo nauczyc sie wykonywac cwiczenia w domu (tzw. instruktaz). Zdajac sobie sprawe z niedostatków sluzby zdrowia i trudnosci dnia codziennego, z jakimi boryka sie chory na osteoporoze, podajemy ponizej przyklady najprostszych cwiczen. Jest to tymczasowe minimum, które mozna realizowac od zaraz w swoim domu, bez zadnego przygotowania. Zestaw ten jednak nie wyczerpuje calego arsenalu cwiczen, które najlepiej zademonstruje magister rehabilitacji. Ponizej przedstawimy kolejno cwiczenia: • prawidlowej postawy ciala • cwiczenia czynne • miesni grzbietu • miesni brzucha

38



obreczy biodrowej

Zapadanie sie kregów w osteoporozie powoduje deformacje sylwetki ciala. W odcinku piersiowym kregoslupa plecy zaokraglaja sie, pojawia sie "wdowi garb" (zwiekszona kyfoza). W odcinku ledzwiowym poglebia sie wygiecie ku przodowi (zwiekszona lordoza). Nasz szkielet niejako "sklada sie", powodujac skrócenie dlugosci ciala. Klatka piersiowa zbliza sie do miednicy i czasami zebra moga opierac sie na talerzach kosci biodrowej. Brzuch sie uwypukla. Te deformacje powoduja przeciazenia mechaniczne kregoslupa. (patrz str.). Zasadnicze znaczenie dla kregoslupa ma prawidlowa postawa ciala.

Trzymaj sie prosto! Nie garb sie! Zatem jednym z zadan cwiczen jest zachowanie wlasciwej postawy ciala, zachowanie "prostych" pleców. Wiadomo, ze nie da sie myslec o osteoporozie przez caly dzien, ale mozna wyrobic sobie odruch prawidlowej postawy. Uczymy tego dzieci, kiedy rosna, a teraz pora sobie te cwiczenia przypomniec, kiedy zaczynamy "malec" z powodu osteoporozy. Spróbujmy nauczyc sie korygowac nasza sylwetke. Mozemy to robic stojac przed lustrem, opierajac sie o sciane, siedzac na krzesle, w pozycji lezacej. Cwiczenia prawidlowej postawy ciala Przed lustrem Stan przed lustrem i spójrz na swoja sylwetke. Czy tak wygladalas, kiedy mialas 18 lat? Co sie zmienilo? Wyprostuj sie, nabierz gleboko powietrza w pluca. Uwypuklij klatke piersiowa. Odciagnij barki ku tylowi. Nabierz duzo powietrza. Wolno wydychaj. Czy nie poczulas sie juz lepiej?

39

Przy scianie Stan tylem do sciany. Odsun piety od muru na szerokosc dloni. Oprzyj sie plecami o sciane. Postaraj sie dotknac obiema lopatkami muru. Na krzesle Usiadz gleboko na krzesle. Oprzyj sie calymi plecami o oparcie. Zalóz rece za glowe. Odchyl lokcie ku tylowi - gleboki wdech. Zatrzymaj chwile, wolno wydychaj. Powtórz 10 - 20 razy.

Rys. 16. Nieprawidlowa (z lewej) i prawidlowa (z prawej) pozycja przy siedzeniu na krzesle

W lózku W pozycji lezacej kregoslup odpoczywa. Sprawdz, czy Twoje stare juz lózko nie jest wygiete w srodku jak hamak i Tobie sie tak dobrze spi. A moze wlasnie bola Cie krzyze? To nie jest zdrowe lózko. Zdrowe lózko to loze spartanskie. Twarde i proste. Jesli Cie nie stac na nowe loze, wlóz deske pod materac. Bedziesz sie "prostowala" w nocy, a Twoje dyski kregowe zapomna o Tobie.

40

Pamietaj o prawidlowej postawie ciala: Kiedy jestes na zakupach i niesiesz siatke w rece. Kiedy stoisz w kolejce, ogladasz wystawe. Kiedy siedzisz w krzesle w domu, w pracy, przed komputerem, w samochodzie. Cwiczenia miesni grzbietu – zasady Musimy pamietac o tym, ze nasz kregoslup utrzymuja w pozycji pionowej miesnie grzbietu i brzucha. Miesnie grzbietu chronia utrzymuja wlasciwa kyfoze kregoslupa piersiowego, a ich oslabienie bedzie prowadzilo do jej poglebiania. Podobnie miesnie brzucha pomagaja utrzymac odpowiednia lordoze kregoslupa ledzwiowego. Nalezy zatem przede wszystkim cwiczyc wymienione grupy miesniowe. Przyjmij zasade, ze kazde cwiczenie trwa 5 - 10 sekund, co mierzysz liczac powoli "w myslach" od 1 do 5-10. Cwiczenie powtarzasz 10 - 20 razy. Zaleznie od Twojej ogólnej kondycji, zacznij od krótkiego czasu i malej liczby cwiczen, a nastepnie zwiekszaj ja stopniowo.

Rys. 17. Cwiczenia miesni grzbietu



Cwiczenia miesni grzbietu (rys.14) a) Polóz sie na podlodze, na brzuchu. Rozluznij sie, Ulóz rece pod broda. Unies barki i brode nad podloga. Wdech. Trzymaj tak 5-10 sek. Opusc brode i rozluznij sie. Powtórz cwiczenie.

41

b) Zrób "koci" grzbiet. Zmien pozycje na kleczaca z podparciem oboma rekami. Oderwij kolana od ziemi, wyprostuj nogi i wygnij kregoslup ku górze. Powtórz.

Rys. 18. Cwiczenie "koci grzbiet"

• Cwiczenia miesni obreczy biodrowej (rys. 16) a) Polóz sie na brzuchu. Rece pod broda. Unies wyprostowana prawa noge. Odczekaj. Powtórz. Unies lewa noge. Odczekaj. Powtórz.

42

Rys. 19. Cwiczenie obreczy biodrowej



Cwiczenia miesni brzucha (rys.17) a) Polóz sie na plecach. Wyprostuj nogi. Unies je nieznacznie nad ziemie (45o) i utrzymaj tak 5-10 sek. Nastepnie powoli opuszczaj. Powtórz.

Rys. 20. Cwiczenia miesni brzucha

b) Zrób "rowerek" (rys. 18). Lezenie na brzuchu. Rece obok ciala. Unies do góry nogi z kolanami zgietymi pod katem prostym. Poruszaj nogami nasladujac jazde na rowerze.

43

Rys. 21. Cwiczenie "rowerek"

Czynnosci dnia codziennego Jezeli stwierdzono u Ciebie osteoporoze, musisz unikac upadków oraz ruchów, które moga powodowac zlamanie. • Podnoszenie ciezarów z ziemi (rys. 19)

Rys. 22. Nieprawidlowe (z lewej) i prawidlowe (z prawej) podnoszenie przedmiotów

Zauwaz, ze osoby mlode i sprawne fizycznie robia to szybko w nastepujacy sposób: schylajac sie wprzód zginaja kregoslup, a nastepnie szybko prostuja kregoslup i przenosza ciezar na wyciagnietych do

44

przodu rekach (rys.) . Taka czynnosc powoduje olbrzymie obciazenie kregoslupa i u osoby z osteoporoza moze spowodowac zlamanie trzonu. Osoby starsze (ale tez mlode z dyskopatia) powinny "zyc na zgietych kolanach". Bezpieczne dzwiganie z ziemi przedmiotów jest nastepujace: stan na wprost blisko podnoszonego przedmiotu (siatki z zakupami); trzymajac prosty kregoslup zegnij nogi w biodrach i kolanach, jakbys miala wykonac przysiad (rys.); wstan z tej pozycji prostujac nogi. W ten sposób sily beda oddzialywac wzdluz osi ciala. Pamietaj o prostym kregoslupie. Unikaj dzwigania ze skretem tulowia, jak to ma miejsce, kiedy siegasz po wiadro ze smieciami umieszczone z boku. Pamietaj - zawsze stawaj na wprost przedmiotu, który masz dzwigac.

45

LECZENIE OSTEOPOROZY Na podstawie badania lekarskiego, densytometrycznego i badan analitycznych lekarz moze z wykluczyc lub stwierdzic u Ciebie osteoporoze. Moze nawet okreslic, na ile groza Ci zlamania kosci. Sytuacja taka wymaga wdrozenie leczenia. Wspólczesna medycyna dysponuje bardzo dobrymi, skutecznymi lekami. Niezaleznie od zastosowanego leku u kazdego chorego obowiazuje uzupelnianie spozycia wapnia i witaminy D, jak przedstawiono to w rozdziale poswieconym profilaktyce. Wspólczesnie w leczeniu osteoporozy stosowane sa nastepujace grupy leków: - bisfosfoniany - hormonalna terapia zastepcza - leki SERM - kalcytoniny - fluor

Bisfosfoniany Bisfosfoniany stosowane sa w osteoporozie od wielu lat. Preparaty te zmniejszaja rozpuszczalnosc kosci, utrudniajac komórkom kostnym jej niszczenie. W ten sposób przewage uzyskuja komórki tworzace kosc. Wykazano, ze bisfosfoniany zmniejszaja ryzyko zlamania kregoslupa o 48% oraz zlamania szyjki kosci udowej o 51%. Poniewaz preparaty te bardzo trudno wchlaniaja sie z przewodu pokarmowego, musza byc spozywane na czczo i popijane czysta, najlepiej przegotowana woda. Przez okres 30 minut po spozyciu nie nalezy sie klasc, by uniknac drazniacego dzialania na przelyk. Leków tych nie powinny zazywac osoby ze schorzeniami zoladka. Najnowsze leki z tej grupy cechuja sie mniejszym ryzykiem dzialan ubocznych. Dostepne sa juz formy leków do przyjmowania raz w tygodniu, a w najblizszym czasie pojawia sie formy dozylne.

46

Hormonalna terapia zastepcza U kazdej kobiety w okresie menopauzy wystepuje niedobór estrogenów. Ma to ujemny wplyw na funkcjonowanie wielu narzadów, równiez tkanki kostnej. Co 3 kobieta w okresie menopauzy jest zagrozona osteoporoza. Mówi sie o tym bardzo malo w przeciwienstwie do raka piersi, który zagraza co 10 kobiecie. Podawanie odpowiednich zenskich hormonów nazywamy hormonalna terapia zastepcza (HTZ). Udowodniono, ze hormonalna terapia zastepcza HTZ, stosowana we wczesnym okresie zmniejsza uciazliwe objawy wypadowe, jak: uderzenia goraca, zaburzenie ze strony dróg rodnych, zmniejsza ryzyko choroby wiencowej, zmniejsza równiez czestosc zlaman kosci. Niestety wplywa równiez na gruczoly piersiowe oraz blone sluzowa macicy i stosowana zbyt dlugo oraz w pózniejszym wieku moze byc przyczyna powaznych powiklan. Zatem leczenie moze prowadzic ginekolog po wykonaniu odpowiednich testów diagnostycznych.

SERM -selektywne modulatory receptorów estrogenowych Jest to stosukowo najnowsza grupa leków skutecznych w osteoporozie. W badaniach wykazano, ze leki te nie tylko zmniejszaja ryzyko zlamania, ale równiez: wplywaja korzystnie na uklad sercowo – naczyniowy, zmniejszaja ryzyko wylewów, a przede wszystkim redukuja ryzyko nowotworów piersi. Dzieki temu zyskuja coraz wieksza popularnosc.

Kalcytoniny Kalcytonina jest naturalnym hormonem wystepujacym w organizmie czlowieka. Do leczenia stosuje sie wspólczesnie kalcytoniny lososiowe. Nie powoduja one praktycznie zadnych powiklan. Mozna je podawac w postaci iniekcji lub lepiej w postaci aerozolu. Udowodniono, ze podawanie kalcytoniny zmniejsza ryzyko zlamania

47

kregoslupa o 40%. Nie wykazano wplywu kalcytoniny na zlamanie szyjki kosci udowej.

Fluor Fluor jest jednym z najstarszych leków w leczeniu osteoporozy. Specyficznie odklada sie w kosci zmniejszajac jej rozpuszczalnosc i pobudzajac tworzenie kosci. Podajac fluor mozna uzyskac bardzo duzy wzrost gestosci mineralnej kosci. Niestety jego wplyw na zmniejszenie ryzyka zlamania jest niewielki. Mozliwe jest jednak, ze odpowiednie preparaty fluoru i niewielkie dawki moga byc skuteczne równiez w profilaktyce zlaman.

48

JAK UNIKNAC ZLAMANIA? Bezposrednia przyczyna zlamania w osteoporozie jest najczesciej upadek. Mozna bardzo dlugo zyc z osteoporoza i nawet duzym ryzykiem zlamania i uniknac tragedii zapobiegajac upadkowi. Przeciwnie, przy upadku osoba nawet z niewielka osteoporoza moze doznac zlamania.

Unikaj upadków Na wystapienie upadku skladaja sie czynniki zewnetrzne – otocznie i wewnetrzne – sprawnosc danej osoby. Miejsce wypadku: najczesciej wlasny dom. Do upadku dochodzi najczesciej w lazience, przy wychodzeniu z wanny, w toalecie, w kuchni. Przyczyna wypadku moga byc sliskie dywany, wycieraczki, kable od lampki nocnej. Zamocuj przy wannie uchwyty, które ulatwia Ci wchodzenie i wychodzenie z wody, kup maty przeciwposlizgowe. Sprawdz, czy dywany nie slizgaja sie po podlodze, czy nie maja sterczacych rogów. Czy nie ma niepotrzebnych przedmiotów na podlodze, o które mozna sie potknac Upadek nastepuje najczesciej skutkiem obnizenia sprawnosci chorej. Szczególnie istotny jest dobry wzrok, poczucie równowagi i ogólna sprawnosc fizyczna. Duze znaczenie maja tutaj zazywane leki np. uspokajajace. Miej zawsze wolne rece Wychodzac z domu unikaj nierównych chodników. Patrz uwaznie pod nogi. Kiedy juz zdarzy sie upadek, to koniecznie trzeba "miekko" wyladowac. Do „miekkiego ladowania”, które moze uchronic Cie od dramatu zyciowego, musisz miec dwie wolne rece. W miare

49

mozliwosci unikaj noszenia zakupów w rekach, zamiast tego bierz na zakupy torbe przewieszona przez ramie lub plecak.

Wez laske na zakupy Jezeli jestes juz starsza osoba i z oslabionym wzrokiem, czujesz sie niepewnie, nie wstydz sie wziac ze soba laski. Jest to twoja "trzecia noga". Takich osób jak Ty jest wiele w Polsce ibedzie ich jeszcze wiecej!!! Niestety, zlamanie Jesli spotkalo Cie nieszczescie i zlamalas sobie reke w nadgarstku czy noge w biodrze, nie poddawaj sie osteoporozie. Pamietaj, ze Twoim wrogiem jest brak ruchu, który nasila osteoporoze! Jesli lekarz zalozyl Ci gips na przedramie, koniecznie ruszaj palcami, lokciem i barkiem. Jezeli nosisz gorset ortopedyczny, popros instruktora, by nauczyl Cie napinac miesnie grzbietu i brzucha, czyli tzw. cwiczen izometrycznych. Jesli masz zespolone zlamanie szyjki kosci udowej lub zalozono Ci endoproteze, staraj sie jak najwiecej przebywac poza lózkiem, na ile tylko pozwoli Ci ból. Staraj sie cwiczyc miesnie obu konczyn dolnych.

50

PODSUMOWANIE Osteoporoza jest choroba uleczalna. Mozna i nalezy jej zapobiegac. Podstawa zapobiegania jest dostarczanie organizmowi wapnia (mleko i przetwory), witaminy D oraz cwiczenia fizyczne. Te zasady realizujemy od dziecka, uzyskujac w ten sposób duza mase kosci. Kiedy zbudujemy sobie masywny szkielet w okresie mlodosci, na pewno nie zabraknie nam kosci na starosc, kiedy nieuchronnie bedziemy je tracic. Pamietaj o tym wychowujac swoje dzieci i wnuki. Szczególnie narazone na osteoporoze sa osoby z wywiadem rodzinnym i o watlej budowie ciala. Znacza grupe stanowia kobiety po zakonczeniu okresu miesiaczkowania oraz osoby cierpiace na niektóre schorzenia. Jezeli po przeczytaniu tej broszury uwazasz, ze jestes szczególnie narazona(y) na osteoporoze, wykonaj badanie densytometryczne i zglos sie z nim do lekarza.

51