Dyskryminacja w sektorze pracy

W skali międzynarodowej pod hasłem „równość szans na rynku pracy“ z coraz większym nasileniem prowadzone są dyskusje i rozwijane nowe koncepty dotyczące środków zwalczających dyskryminację, a popierających równe traktowanie. Dzięki wspólnej inicjatywie europejskiej EQUAL temat ten podjęto również w Austrii: ma to na celu stworzenie instrumentów zwalczających dyskryminację na rynku pracy, uczulenie społeczeństwa na ten problem i wypracowanie specyficznych dla austriackiego rynku pracy rozwiązań. Prezentowane są nowe rozwiązania i rezultaty, mające na celu rozwinięcie efektownego mechanizmu obronnego przeciwko dyskryminacji.

By przedstawić przykłady dyskryminacji w miejscu pracy oraz w sytuacji, kiedy migrant/migrantka poszukuje pracy, przeprowadzono wywiady z migrantami na temat ich osobistych doświadczeń w Urzędzie Pracy w Wiedniu oraz w placówce opiekuńczej Poradni dla Migrantów zajmującej się polityką rynku pracy. Przykłady te mają na celu unaocznienie różnych form dyskryminacji i pogłębienie świadomości.

Co to jest dyskryminacja? Dyskryminacja to rozróżnianie, oddzielanie, pokrzywdzanie, nierówne traktowanie, nieszanowanie, wykluczanie pojedyńczej osoby lub grupy z powodu jej rasy albo etnicznego pochodzenia, jej religii czy światopoglądu, kalectwa, jej wieku lub jej orientacji seksualnej; dyskryminacja jest związana z konstelacjami władzy. W takiej sytuacji określonym, mniej wpływowym grupom społecznym nie przyznaje się tych samych praw, co pozostałym członkom społeczeństwa. Istniejące problemy, związane z moralnymi uprzedzeniami, przypisuje się dyskryminowanym grupom. Te osoby i grupy stawia się w roli kozła ofiarnego. Pojedyńczy człowiek nie jest już traktowany jako indywidualna osobowość, lecz jedynie jako członek danej grupy noszący przypisane jej cechy.

„… ludzie w Austrii są coraz bardziej rasistowscy i okrutni. Mnie to już męczy …“ (wypowiedź bezrobotnego migranta w dzielnicowym biurze Urzędu Pracy w Wiedniu). Również na austriackim rynku pracy zdarzają się przypadki dyskryminacji. Bogactwo rozmaitych kultur, tradycji, stylów życia i postaw oraz ich konfrontacja przynosi z sobą wiele pozytywnych efektów, ale także stwarza konflikty i nierówności. Powodem takich nierówności na rynku pracy są po części warunki prawne, stale rosnące bezrobocie, a co za tym idzie rywalizacja, często przypominająca walkę oraz ludzkie niezadowolenie.

1

Dyskryminacja jest formą nierównego traktowania pojedyńczych osób i grup na różnych płaszczyznach i jako taka sprzeczna jest w każdym względzie z podstawową zasadą Praw Człowieka.

polityka, media, wszelkie formy wizualne, żarty itd.) wyrażeniami typu „mafia turecka“ („Türkenmafia“) albo „Tschusch“ dla „przybyłych z Turcji“ implikuje niższy status tej grupy etnicznej. Język jest ważnym środkiem komunikacji; stosowanie określonych pojęć jest często obciążone negatywnymi konotacjami.

Jak i kiedy odbywa się dyskryminacja? Jak można ją rozpoznać? Dlaczego dzisiaj częściej prowadzone są dyskusje na temat dyskryminacji?

Dyskryminacja może zaistnieć w różnych formach i być przez różne osoby rozumiana w odmienny sposób. Pojęcie tego, co jest dyskryminacją, podlega subiektywnym odczuciom i jest zależne od osobistych granic danego człowieka. W rzeczywistości każdy z nas jest w jakiś sposób dotknięty dyskryminacją, ponieważ kultura składa się z różnych wzajemnie się uzupełniających systemów interpretacji i orientacji, wskutek czego dana osoba może się powoływać na wiele „kultur“.

! Chociaż w Austrii – w porównaniu z innymi krajami europejskimi – panuje niższe i dużo wolniej rosnące bezrobocie, szuka się winnych temu zjawisku kozłów ofiarnych. ! Wielu migrantów nie dotyczą już silne dyskryminacje prawne, dlatego dopiero teraz w ogóle mogą zostać zauważone nieformalne formy dyskryminacji. ! W porównaniu z wcześniejszą sytuacją obecnie jest na rynku pracy o wiele więcej migrantów drugiej generacji, często wychowanych w represyjnych warunkach politycznych i rodzinnych. Dużo bardziej niż ich rodzice domagają się oni równego traktowania wobec prawa. ! Można przypuszczać, że druga generacja, jak również nowi migranci okresu ostatnich 10 lat mają lepsze wykształcenie niż migranci przybyli wcześniej. Dzięki temu lepiej potrafią zrozumieć abstrakcyjne pojęcie dyskryminacji oraz dostrzec w niej niesprawiedliwość.

Kilka przykładów: Pani Rosa pochodzi z byłej Jugosławii, ma 40 lat, w swojej ojczyźnie ma ukończone studia wyższe. Pani Rosa odnosiła sukcesy i zrobiła w ostatnich latach karierę w swoim przedsiębiorstwie. Jest matką dwojga małych dzieci, a obecnie jest na urlopie wychowawczym. Z powodu dwukrotnej ciąży znacznie przybrała na wadze. Do tego dochodzi jeszcze przesunięcie chrząstek kręgowych. Z powodu obciążenia stresem po wielu latach znów zaczęła palić.

Wymiary dyskryminacji ! Pokrzywdzenie socjalne i prawne

Chociaż pani Rosa ma ukończone studia wyższe i w swoim przedsiębiorstwie cieszy się bardo dobrą pozycją, istnieją jednak liczne bariery, jak: wiek, dzieci, przynależność etniczna, waga, stan cywilny, stan zdrowotny, palenie – utrudniające powrót na miejsce pracy i możliwe, że nawet narażające panią Rosę na dyskryminację.

Obywatelki i obywatele obcego pochodzenia mają ograniczone prawo do świadczeń socjalnych i nie mają wolnego dostępu do rynku pracy.

„… Jestem skazany na tę pracę. Obiecywali, że załatwią mi zezwolenie na pracę, a jednak nie składają wniosku … Po wypadku musiałem całymi tygodniami przebywać w szpitalu zagranicą, ponieważ nie byłem zarejestrowany i nie miałem ubezpieczenia. Nie miałem nawet pieniędzy na bilet powrotny.“ (kierowca ciężarówki)

Styl życia pracowników budowlanych z byłej Jugosławii, którzy od ponad 30 lat razem żyją w małym mieszkaniu służbowym w siedem osób na minimalnej powierzchni, i mają najniższe dochody, nie jest przez nich samych postrzegany jako dyskryminowany styl życia. Wyraźna jest jednak nierówność praw i warunków społecznych w porównaniu z sytuacją obywateli austriackich.

! Nierówność polityczna Migrantom nie przysługuje – niezależnie od tego, jak długo już są zasiedleni w Austrii – prawo wyborcze.

Posługiwanie się w sferach publicznych (dzień codzienny,

2

Rodzaje dyskryminacji

niezależnie od posiadanego przez nich wykształcenia i kwalifikacji. Związane z ustawą o zatrudnieniu obcokrajowców trudności natury społeczno-prawnej, idące za tym egzysetncjalne lęki (zezwolenie na pobyt) sprzyjają takim sytuacjom.

! Automatyczne wykluczenie z grupy pracy: Jeśli mniejszość etniczna danego społeczeństwa reprezentuje większość w obrębie pewnej grupy, to zdarza się, że osoby innego pochodzenia zostają wykluczone. Takie wykluczanie odbywa się po części w formie lobby, by wzmocnić i zachować własną pozycję. Z drugiej strony opiera się ono na akceptacji różnic, a co za tym idzie konfrontacji normy i odchylenia.

„… my musimy robić najgorszą robotę … takie są realia … dostajemy pracę, jak inni idą na urlop, a potem znów musimy pauzować …“ (pracownik budowlany)

„… Staramy się nie brać innych obcokrajowców do

„Tam, gdzie nikt mnie nie widzi, tam każą mi pracować, tzn. w magazynie, gdzie praca jest szczególnie ciężka …“

naszej grupy … Jeśli tam pracujesz, to automatycznie próbujesz załatwić coś swoim. Dla innych nie ma miejsca.“ (Obywatel austriacki pochodzący pierwotnie z innego kraju na temat stosunku mniejszość-większość na rynku pracy)

(pracownik pochodzący z Afryki)

! Ocena na podstawie wyglądu W takim przypadku określone grupy z góry padają ofiarą dyskryminacji, ponieważ wyklucza się je z procesu pracy. Pracodawcy i pracownicy jako uzasadnienie często podają, że firmie przyniosłoby to straty, tzn. starają się spełnić „rzekome” życzenia klientów.

! Mobbing: wykluczenie danej osoby na zasadzie „czarnej owcy“. Mobbing stanowi jedną z najgorszych form dyskryminacji; przebiega w kolektywnym działaniu wobec danej osoby albo grupy.

Wpływ noszonej na głowie chustki: „… Inaczej nie znalazłabym żadnej pracy, no więc ściągam chustkę. Mój mąż się pogodził.“ (pracownica pochodzenia tureckiego)

„… Jugole znaleźli jakiś byle powód, by w wstrętny sposób zmusić mnie do odejścia. Oni stanowili większość, ja byłem na straconej pozycji …“ (stosunek obcokrajowca do obcokrajowca na rynku pracy)

Wpływ koloru skóry osoby szukającej pracy: „… Przez telefon nie mogą zauważyć, że wyglądam inaczej. Pół godziny później idę się przedstawić, i słyszę: Przykro mi, to stanowisko jest już zajęte … A jak znowu idę do Urzędu Pracy, dostaję te same oferty.“ (migrant pochodzenia afrykańskiego).

! Nierówne szanse w odniesieniu do awansu zawodowego, wyższych zarobków i dalszego kształcenia, względnie szkolenia pracowników. Na rynku pracy nie istnieje równość szans. Sprawiedliwa konkurencja umożliwiłaby, aby z góry pokrzywdzone grupy jak migranci i kobiety otrzymały szanse przyswojenia sobie określonej wiedzy i umiejętności (języka). Wyuczone umiejętności mogłyby być wykorzystane w miejscu pracy, co przedsiębiorstwu przyniosłoby długoterminowe korzyści. Niesprawiedliwa rywalizacja preferuje silne grupy oraz kandydatki i kandydatów o wysokich kwalifikacjach. W typowej dla dzisiejszej gospodarki walce i konkurencji dalsze kształcenie i zdobywanie kwalifikacji przez zatrudnionych staje się dla przedsiębiorstwa zadaniem gwarantującym przetrwanie.

Wpływ koloru skóry na stanowisku pracy: „… Wysyłają mnie tam, gdzie nas nikt nie widzi. Nic nie jesteś w stanie zrobić, ponieważ inaczej stracisz swoją pracę. To naprawdę boli …“ (inny migrant pochodzenia afrykańskiego) Oznacza to, że ludzie częstokroć są kategoryzowani i redukowani do ich pochodzenia, koloru skóry, płci i wyglądu. Egzystencjalny lęk i nieuznane kwalifikacje zmuszają do znoszenia takich sytuacji.

„… jak się ma dobre wykształcenie, to się znajdzie czystą pracę. A inaczej to dalej będzie ze mną tak samo …“ (migrant pochodzenia chorwackiego).

! Agresja słowna ! Dyskwalifikacja: Istnieje tendencja, że gorszą, brudniejszą „… Jesteście jak małpy i na dodatek zachowujecie

i bardziej niebezpieczną pracę przekazuje się migrantom,

3

się jak małpy. Ty czarnuchu …“ (Stosunek pomiędzy pracodawcą a pracownikiem)

„… czegobyśmy nie robili, i tak zawsze pozostaniemy obcokrajowcami. Nieważne, czy masz obywatelstwo, czy nie, już do końca będziesz codzoziemcem. U mnie nic się nie zmieniło …“ (pracownica)

Taka dyskryminacja była tolerowana przez pracowników i kierownictwo przez wiele miesięcy, do momentu, kiedy sam pokrzywdzony się temu sprzeciwił. Dyskryminacja słowna działa subtelnie, poprzez społeczne etykiety dotyczące ludzi; może dochodzić do jawnych działań dyskryminujących w formie wyzwisk i obelżywych słów.

Dyskryminacja może przyjmować różne formy, dlatego często jest stosunkowo trudno rozpoznać dyskryminację jako taką, tudzież ją zdefiniować. Bywa, że dyskrymiancja ze względu na określone cechy zostaje jawnie wymówiona albo nawet zapisana, jak np. w ogłoszeniach o pracę, w których z góry wyklucza się migrantów. Dyskryminacja może też przyjąć niewidoczne formy, jak na przykład: wypowiedzenie bądź też wypowiedzenie z nieprzekonywujących powodów, faworyzowanie w rozpatrywaniu podań o posadę obywatelek i obywateli austriackich, chociaż istnieją takie same kwalifikacje, wykluczanie określonych grup albo osób podczas rozmów albo przy podejmowaniu decyzji, nieinformowanie o możliwościach dalszego kształcenia i innych ulgach, niebezpośrednie rozpowszechnianie informacji, że korzystanie z chorobowego i innych prawnie przysługujących dni wolnych od pracy spowoduje rozwiązanie stosunku pracy.

! Przemoc psychiczna Wykorzystywanie niższego statusu migranta:

„… Nawet jeśli czas jest zapełniony … szybko dostaję jeszcze nowe polecenie, choć praca jest już dawno skończona. Jestem traktowany jak zwierzę …“ (pracownik pochodzenia tureckiego) Znajomość języka niemieckiego stanowi dla wielu migrantów barierę. W rzeczywistości zarzut słabej znajomości języka w licznych wypadkach to jedynie wymówka, nie mająca najmniejszego znaczenia dla faktycznej pracy.

„… Koleżanki i koledzy stale mi wypominają, że za

Rynek pracy bez dyskryminacji

słabo znam niemiecki. A jak trzeba im coś wyjaśnić, to przychodzą do mnie.“ (pracownica pochodzenia chorwackiego)

Dyskryminacja jest spotykana zarówno na rynku pracy, jak i w sektorze socjalnym, nierówne traktowanie ma miejsce w społeczeństwie na wielu płaszczyznach. Dyskryminacja stanowi jednakże zarówno dla migrantów, jak i pracodawców przeszkodę w osiągnięciu ich interesów przedsiębiorczo-gospodarczych oraz społecznych. Przedsiębiorstwo, w którym dyskryminacja nie jest obecna, wzmacnia składniki zadowolenia z pracy, jak motywacja do pracy, koleżeńskość i identyfikacja z przedsiębiorstwem. Prowadzi to do wzrostu produktywności, efektywności i zysków przedsiębiorstwa. Oprócz tego przedsiębiorstwo, w którym dyskryminacja i rasizm nie istnieją, stwarza pewną stabilność i dobry wizerunek. Dlatego zakłady i przedsiębiorstwa są świadome, że w ich interesie gospodarczym leży stosowanie różnych instrumentów i środków zaradczych przeciwko dyskryminacji – na ogół wychodzą one dobrowolnie od kierownictwa – takich jak: Codes of Conduct, Diversity Management, Gender Mainstreaming –, co ma na celu podjęcie przeciwko temu działań prewencyjnych i zapewnienie równego traktowania obywateli (patrz: Strategie i instrumenty przeciwko dyskryminacji). Obok wymienionych powyżej wybranych instrumentów ważny

! Stygmatyzacja danej osoby ze względu na jej pochodzenie etniczne, narodowość lub kolor skóry

„… Współpracownik wpakował mi przed nos ,Kronenzeitung’ z nagłówkiem: ‚3 000 afrykańskich handlarzy narkotyków w Austrii’ …“ (pracownik pochodzący z Afryki) Istniejące stereotypy i uprzedzenia prowadzą na rynku pracy do pokrzywdzenia i dyskryminacji określonych grup.

! dyskryminacja widoczna ! dyskryminacja niewidoczna „… Obojętne, czy pracujesz dobrze, jako pierwszy zwolnienie dostaje zawsze obcokrajowiec. Zauważysz to po ich zachowaniu w stosunku do ciebie. Niektórzy mówią to otwarcie bez najmniejszych skrupułów. A inni … rozpoznasz to po ich mimice i zachowaniu …“ (migrant)

4

środek działający zarówno przeciwko dyskryminacji, jak też w obronie równego traktowania stanowią funkcjonujące na arenie narodowej i międzynarodowej ramowe warunki prawne, jak ustawy antydyskryminacyjne, ustawy o równym traktowaniu obywateli oraz umowy zbiorowe. Ratyfikacja międzynarodowych ustaw antydyskryminacyjnych oraz ustaw dotyczących równego traktowania obywateli powoduje, że również Austria jest zobowiązana do ich wprowadzenia i przestrzegania. Postępująca internacjonalizacja i globalizacja rozwijają wspólne wartości, sprzeciwiające się dyskryminacji i propagujące ideę równego traktowania obywateli. Przyznanym w ramach EQUAL subwencjom należy zawdzięczać, że tą tematyką zaczęto się również efektywnie zajmować w Austrii. Dzięki temu specjalnie dla austriackiego rynku pracy można było wypracować wiele założeń dotyczących dyskryminacji i równego traktowania.

5