Yapay Zeka Teknikleri ve Radyolojiye UygulanmasÕ Selami SerhatlÕo÷lu1, Ahmet Tevfik Ozan2, FÕrat Hardalaç3 1

2

3

[email protected], [email protected], [email protected] FÕrat Üniversitesi TÕp Fakültesi ve FÕrat Üniversitesi Mühendislik Fakültesi

Doùal Dilde Ara Birim

Kural Çözümleyici

Yapay zeka insanlar taraf×ndan yap×ld×ù×nda at×lm×ü, 1969 y×l×nda bulan×k küme teorisinin t×p zeka olarak adland×r×lan ak×ll× davran×ülar×n cihazlar alan×nda kullan×labilirliùinin aç×klanmas× ile pek çok taraf×ndan yap×lmas×d×r. Çoùunlukla insan×n çal×üma yap×lmaya baülanm×ü, 1975 y×l×nda düüünme yeteneùini ve beynin çal×üma özelliùini kardiovasküler sistemlerin klinik uygulamalarda modellemeye çal×üan yöntemlerden oluüur. Yapay kullan×lmas× önerilmiü, 1980’de kardiak zekan×n amac× insan×n zekas×n× bilgisayar arac×l×ù× ile fonksiyonlar×n×n deùerlendirilmesinde bulan×k küme taklit etmek ve bu anlamda belli bir ölçüde teorisinin kullan×lmas× ile ilgili çal×ümalar yap×lm×ü, bilgisayarlara öùrenme yeteneùi kazand×rabilmektir. 1989’da EKG verilerinin s×n×fland×r×lmas× ve tan×s× Bilim adamlar× y×llard×r yapt×klar× çal×ümalarla konusunda ilk çal×ümalar yap×lm×ü ve bu hayat×m×z× daha kolay hale getirmek için programlar çal×ümalarda elde edilen bilgiler, bulan×k küme geliütirmektedirler. Yapay zeka sistemleri bu formuna getirilerek istatistiksel yaklaü×mlarla s×n×fland×r×lm×üt×r (4-7). programlara iyi bir örnektir (1). 1990’l× y×llar×n ortalar×nda kalp Yapay zeka yöntemlerinin baül×calar×; uzman hastal×klar×nda bulan×k küme ve hibrit sistemlerle sistemler, bulan×k mant×k, yapay sinir aùlar× ve tan×s× ile ilgili çal×ümalar yap×lm×ü, 1994 y×l×nda genetik algoritmalardan oluüur. Uzman sistemler koroner arter hastal×ù× yapay sinirsel sistemle %89 k×saca bir kural tabanl× sistem olarak doùruluk oran×nda s×n×fland×r×lm×ü ve sonraki nitelendirilebilir. Burada kullan×lan kurallar bir y×llarda da yapay zeka teknikleri ile çeüitli kalp uzman×n görüüü veya deneyimine dayand×r×larak hastal×klar×nda tan× koymada, büyük baüar× oluüturulur. Oluüturulan bu kurallardan insan×n kaydedilmiütir. 1996 y×l×nda kalbin tomografik neden-sonuç iliükisine baùl× kalarak bir karara varmas× gibi mant×ksal iülemlerle bir ç×kar×m yap×l×r. görüntüleri bulan×k mant×k ile %94 doùruluk Bulan×k mant×k ise bir kural tabanl× sistem olarak oran×nda s×n×fland×r×lm×ü, 1998 y×l×nda koroner arter düüünülebilir. Fakat burada nitelendirmeler, uzman hastal×klar×n×n bulan×k mant×kla s×n×flanmas× sistemlerden farkl× olarak, insanlar×n günlük hayatta konusunda genetik bulan×k kural taban× kullan×larak yapt×ù× nitelemelerin büyük çoùunluùu gibi kesin % 96 oran×nda baüar× elde edilmiütir (8-13). deùildir. Bulan×k mant×k bu üekilde kural taban×n×n 1999 y×l×nda NEFCLASS sinirsel bulan×k mant×k sistemi günlük ile akciùer hayatta kanseri kullan×lan Uzman Kural Taban× bulgularlar×n×n kesin s×n×fland×r×lolamayan mas×nda % 95 hükümlerle oran×nda baüar× oluüturulmasaùlanm×üt×r s×na imkan saùlar. Yapay (14). Veri Taban× sinir aùlar× 2002 ve ad×ndan da ar×nda 2004 y×ll Kullan×c× anlaü×lacaù× bulan×k mant×k gibi beynin ve genetik çok basit bir tabanl× bulan×k nöron s×n×flay×c× ile ûekil 1. Bir Uzman Sisteminin ûematik Yap×s× modelinin kardiak benzetimidir. Doppler Beynin öùrenme kapasitesi nöronlar ve bunlar×n iüaretlerinin s×n×fland×r×lmas× baüar×l× bir üekilde birbiri ile olan baùlant×s×na baùl×d×r. Bu üekilde elde gerçekleütirilmiütir (15, 16). edilen yapay aù ile öùrenme olay× modellenir. 2005 y×l×nda yap×lan bir çal×ümada Doppler Günümüzde yapay zeka kontrol, tasar×m, biomedikal sonogramlar×ndan elde edilen parametrelerle sinir ve t×p alanlar× baüta olmak üzere araüt×rmac×lar×n aù× eùitilmiü ve orta serebral arter darl×ù×n×n büyük ilgisini çekmektedir (2, 3). dereceleri tahmin edilmeye çal×ü×lm×ü, sistemin Bu çal×ümada yapay zeka teknikleri performans×n×n veri boyutuna ve eùitim için seçilen tan×t×larak bu tekniklerin radyolojide kullan×mlar×na parametrelere son derece baù×ml× olduùu iliükin görüüler ortaya konulmas× amaçland×. saptanm×üt×r (17). Yapay zeka tekniklerine iliükin ilk görüüler günümüzden y×llarca önce, 1965 y×l×nda ortaya

P i V O L K A, YÖl: 4 SayÖ: 18, Sayfa: 3

Kural Taban×

Bulan×klaüt×r×c×

Ç×kar×m Ünitesi

Berraklaüt×r×c×

Bulan×k mant×k teorisi bugüne kadar kalite kontrol, ürün planlanmas×, taü×ma, ulaü×m, network, oyunlar kuram×, bankac×l×k, finans, ziraat ve t×p gibi birçok bilim dal×nda baüar× ile uygulanm×üt×r (21). 3. Yapay Sinir Aùlar× (Artificial Intelligence Networks)

Yapay sinir aùlar× örneklerle ilgili bilgiler toplamakta, genellemeler yapmakta ve daha sonra hiç görmediùi örnekler ile ûekil 2. Bulan×k Mant×k Program×n×n üematik yap×s× kar×ü×l×ü×nca öùrendiùi bilgileri kullanarak o örnekler hakk×nda karar verebilmektedir. Yapay sinir aùlar× bu Yapay Zeka Teknikleri öùrenebilme ve genelleme özellikleri nedeniyle günümüzde birçok bilim alan×nda geniü uygulama 1. Uzman Sistemler (Expert Systems) olanaù× bulmakta ve karmaü×k problemleri baüar× ile çözebilme yeteneùini ortaya koymaktad×r (3). Yapay zekan×n en önemli uygulama Sinir alanlar×ndan biri uzman sistemlerdir. Bu tip sistem aùlar× insan belli bir alanda uzman olan kiüilerin uzmanl×klar×na beynindeki dayanarak çözüm arar. Bunu bir tür bilgisayarda nöronlara düzenlenmiü dan×üma sistemi olarak düüünebiliriz. benzer olarak Uzman sistemlerin oluüturulmas×nda, s×ras×yla; bir araya tan×mlama, kavramsallaüt×rma, formüle etme getirilen yapay (yaz×l×m), test etme ve deùerlendirme aüamalar× nöronlar×n uygulan×r. T×p ve biomedikal en baüta gelen deùiüik uygulama alanlar×d×r (18, 19). baùlant× geometrisi ile Bir uzman sistem; kural taban×, veri taban× ve ûekil 3a. Biyolojik bir birbirlerine baùlanmas× kural çözümleyici olmak üzere üç bölümden oluüur. nöronun üematik yap×s× sonucu oluüan ûekil 1’de, bir uzman sistemin üematik yap×s× sistemlerdir. ûekil 3a,b’ de doùal bir nöronun ve görülmektedir. yapay bir sinir aù×n×n üematik yap×s× görülmektedir. Veri Taban×

2. Bulan×k Mant×k (Fuzzy Logic) Bulan×k mant×k program×n×n dayand×ù× temel nokta; uzman bir sistem operatörünün bilgi, deneyim, sezgi ve kontrol sonuçlar×n× bilgi taban× olarak oluüturmakt×r. úülemler bilgi ve deneyime dayanan kurallarla gerçekleütirilir. Bulan×k mant×kta deneyimler etkin bir üekilde kullan×l×r. Bilgisayar tabanl× uygulamalar×nda kural taban×, veri taban×, buland×r×c×, ç×kar×m ve berraklaüt×r×c× yaz×l×mlar kullan×larak iülem gerçekleütirilir. ûekil 2’de bir bulan×k mant×k program×n×n üematik yap×s× görülmektedir. Bulan×k mant×k, insan düüüncesinin esnek ve deùiüken yap×s×n× dikkate alan bir algoritmad×r. Bilgiler aras×nda sebep-sonuç iliükisi kurarak doùru ve mant×ksal bir sonuç üretir. Bu iülemin yap×labilmesi için ilk olarak verilerin belirlenmesi gerekmektedir. Bu veriler belirli s×n×rlar içerisinde grupland×r×larak bulan×k kümeler haline getirilir, tüm olas× durumlar dikkate al×narak kural taban× oluüturulur. Bu kurallar bir kontrol algoritmas× ile deùerlendirilerek ç×k×ü bilgisi elde edilir (20).

ûekil 3b. Bir yapay nöronun üematik yap×s×

Sinir aùlar× paralel hesaplama tekniùini kullanan bir metottur. Programlama yerine doùrudan mevcut örnekler üzerinden eùitilerek iülem yap×l×r. Baù×ms×z deùiükenler (giriü) ile bu deùiükenlere iliükin baù×ml× deùiükenler (ç×k×ü) aras×ndaki matematiksel iliüki “öùrenebilen” sistemlerdir. ûekil 4'de ileri beslemeli yapay sinir aùlar× üematik yap×s× görülmektedir.

P i V O L K A, YÖl: 4 SayÖ: 18, Sayfa: 4

4. Sinirsel Bulan×k Sistemler ve NEFCLASS Modelin Yap×s× Sinirsel bulan×k sistemler sinir aùlar× ile bulan×k sistemlerin birleüimidir. Bu iki model ilk etapta kendi aras×nda baù×ms×z bir alana sahiptir. Ancak ikisinin birleüimi çoùu problemin çözümü için yarar saùlamaktad×r. Bir sinirsel bulan×k sistem olan NEFCLASS,veriden bulan×k sistem oluüturan dilsel bir yaklaü×m metodu olup, yerel parametre deùiüimleri sezgisel (heuristic) veri sürme algoritmas× ile hesaplan×r. NEFCLASS modelinin ana amac× okunabilir bir s×n×flay×c× oluüturmak ve kabul edilebilir bir doùruluùu yakalamakt×r (30). ûekil 4. úleri beslemeli giriü, gizli ve ç×k×ü katmanlar×ndan oluüan sinir aù× mimarisi NEFCLASS sinirsel bulan×k sistem; özel üç katmanl× ileri beslemeli bir sinir aù× gibi ilk katman giriü deùiükenlerini, gizli katman Bu çal×ümalarda kullan×lan ileri beslemeli aù bulan×k kurallar×n×, üçüncü katman ise ç×k×ü mimarisinde nöronlar katmanlar halinde yerleütirilir. deùiükenlerini ifade eder ve her biri için bir ünite úleri beslemeli sinir aù× en az üç katmandan oluüur. vard×r. ûekil 5’de NEFCLASS modelin yap×s× Bu katmanl× yap×s×ndan dolay× çok katmanl× görülmektedir. alg×lay×c× (multilayer perceptron) olarak da NEFCLASS ve sinir aùlar×n×n literatürdeki isimlendirilmektedir. úleri beslemeli sinir aùlar× geniü örnek uygulamalar×nda Doppler h×z bir uygulama alan×na sahiptir. Radyolojik bulgular×n parametrelerinin beyin arterlerindeki darl×k deùerlendirilmesinde kendisini kan×tlam×ü olan ileri derecelerini belirleyebileceùi bildirilmektedir. Pratik beslemeli sinir aùlar× transcranial Doppler uygulamalarda ultrasonografik Doppler bulgular× parametrelerinin s×n×fland×r×lmas×nda da tan×da yeterli görülmediùi olgular, daha invaziv bir kullan×lm×üt×r (22, 23). yöntem olan anjiografiye tabi tutulmaktad×r. Doppler Hastal×klarda tan×ya varma iülemi yapay parametrelerinin yapay zeka teknikleri ile gerçek zeka ile bir “üekil tan×ma” görevi gibi ele al×nabilir. zamanl× olarak yorumlanmas× klinik çal×ümalarda Sinir aùlar× son 20 y×ld×r üekil tan×ma problemleri için transcranial Doppler tekniùini daha etkin k×lacakt×r. bir hesaplama arac× olarak birçok biçim ve öùrenme Bildirilen bu çal×ümalarda transcranial Doppler algoritmas× ile akademik araüt×rmalarda, endüstride parametreleri istatistiksel metoda dayal× bir yapay ve t×bbi uygulamalarda kullan×lmaktad×r. Literatürde zeka yöntemi olan sinir aù× modeline uygulanarak sinir aùlar×n×n kalp yetmezliùi, miyokard enfarktüsü s×n×fland×r×lmas×nda baüar×l× olunmuütur (31-34). ve anjina pektoris tan×s×nda birçok klinik Sinir aùlar× insan beynindeki uygulamalar× ve baüar×l× sonuçlar× bildirilmiütir (24nöronlara benzer olarak birleütirilen yapay 29). nöronlar×n baùlant× geometrisi ile birbirleriyle iliükilendirilmesi sonucu oluüan sistemlerdir. úleri beslemeli sinir Ç×k×ülar C2 C1 aùlar×, geniü bir uygulama alan×na sahiptir. úleri beslemeli sinir aù×, transcranial Doppler ve kardiak Doppler iüaretlerinin 1 1 1 1 1 s×n×fland×r×lmalar×nda baüar×l× bulunmuütur. Bu tip aù yap×s× t×p ve biomedikal dahil birçok alana baüar× ile Bulan×k Kurallar uygulanmaktad×r. (35-48). R2 R1 R3 R4 R5 Doppler ultrasonografi bulgular× bir çal×ümada ileri beslemeli geri yay×l×ml× A2(2) sinir aù× mimarisi ile, bir baüka benzer (2) çal×ümada ise diùer bir yapay zeka yöntemi (1) A A2 3 A1(1) olan genetik algoritma sistemi kullan×larak A1(2) (1) A baüar×l× bir üekilde s×n×fland×r×lm×üt×r (49, Giriü Deùiükenleri 3 X1 X2 50). ûekil 5. NEFCLASS modelin yap×s× [R kurallar×, A(X) aù×rl×klar× (W) ifade etmektedir]

P i V O L K A, YÖl: 4 SayÖ: 18, Sayfa: 5

5. Çok Katmanl× Alg×lay×c×lar ve Öùrenme Algoritmalar× Çok katmanl× alg×lay×c× modeli bir giriü, bir veya daha fazla ara ve bir de ç×k×ü katman×ndan oluüur. Bir katmandaki iülem elemanlar× bir üst katmandaki iülem elemanlar×na baùl×d×r. Birçok öùretme algoritmas×n×n bu aù× eùitmede kullan×labilir olmas× bu modelin yayg×n kullan×m×n×n nedenidir. Çok katmanl× alg×lay×c× aùlar×nda örnekler “giriü katman×”na uygulan×r, “ara katmanlar” da iülenir ve “ç×k×ü katman×”ndan da ç×k×ülar elde edilir. Kullan×lan eùitme algoritmas×na göre aù×n ç×k×ü× ile arzu edilen ç×k×ü aras×ndaki “hata” tekrar geriye doùru yay×larak minimuma düüünceye kadar aù×rl×klar× deùiütirilir. Anlaü×lmas× kolay ve matematiksel olarak ispatlanabilir olmas×ndan dolay× en çok tercih edilen öùretme algoritmas×d×r. Bu algoritma hatalar× geriye doùru ç×k×ütan giriüe azaltmaya çal×ümas×ndan dolay× geri yay×l×m ismini alm×üt×r. Tipik çok katl× geri yay×l×m aù×, daima; bir giriü tabakas×, bir ç×k×ü tabakas× ve en az bir gizli tabakaya sahiptir. Sinir aù× yap×s×n×n bulgular×, daha baüar×l× bir üekilde s×n×fland×r×labilmesi için “Genetik Algoritma ve Sinir Aù×” yöntemi geliütirilmiü ve t×p dahil birçok alanda baüar×l× bir üekilde uygulanm×üt×r (51). 6. Genetik Algoritma (Genetic Algorithm) Genetik algoritma konusunda ilk çal×ümalarda canl×larda yaüanan genetik sürecin bilgisayar ortam×nda gerçekleütirilmesi düüünülmüütür (52, 53). Genetik algoritma parametre kümelerini kodlayarak çal×ü×r. Genetik algoritma amaç fonksiyonu bilgisini kullan×r. Genetik algoritma, doùal genetik ve doùal seçim mekaniùine dayanan olas×l×ksal bir arama metodudur. Doùada iyi olan×n hayatta kalmas× prensibine dayan×r. Sezgisel bir metot olan genetik algoritma, geleneksel çözüm teknikleri ile çözülemeyen veya çözümü zor olan problemlere baüar× ile uygulanm×üt×r (54-56). Yapay zeka yöntemlerinin klinik uygulamalarda ortaya koyduùu baüar×l× sonuçlar, radyolojik görüntülerinin yorumlamalar×na katk× saùlayacak ve radyologlara bu konuda da yard×mc× olacakt×r. Sonuç olarak yapay zeka yöntemleri ile yap×lan bu çal×ümalarla, tan×ya varmada gerçek zamanl× olarak uygulanabilir olmas×n×n yan×nda radyolojik incelemelerde elde edilen bulgulara ait parametrelerin h×zl× ve kesin bir üekilde deùerlendirilebileceùi görülmektedir. Kaynaklar 1. Moe MC, Westerlund U, Varghese M, Berg-Johnsen J, Svensson M, Langmoen IA. Development of neuronal networks from single stem cells harvested from the adult human brain. Neurosurgery 2005;56(6):1182-90.

2. Baxt WG. Application of artificial neural networks to clinical medicine. Lancet 1995;346:1135-8. 3. Ergezer H, Dikmen M, Özdemir E. Yapay sinir aùlar× ve tan×ma sistemleri. PiVOLKA 2003;2(6):14-17. 4. Zadeh, LA. Biological application of the theory of fuzzy sets and systems on Biocybernetics of the Central Nervous System, Proc Int Sym 1969;199-212. 5. Mobley BA, Schechter E, Moore WE, McKee PA, Eichner JE. Neural network predictions of significant coronary artery stenosis in men. Artif Intell Med 2005;34(2):151-61. 6. Rafiee A, Moradi MH, Farzaneh MR. Novel genetic-neuro-fuzzy filter for speckle reduction from sonography images. J Digit Imaging 2004;17(4):292-300. 7. Kalmanson D, Stegall HF. Cardiovasculer investigations and fuzzy set theory. American Journal of Cardiology 1975 35:80-84. 8. Guo Z, Durand LG, Allard L, Cloutier G, Lee HC, Langlois YE. Cardiac Doppler blood flow signal analysis. Part II:The timefrequency distribution by using autoregressive modeling. Med Biol Eng Comput 1993;31:242–248. 9. Degani R. Bortolan G. Fuzzy decision-making in electrocardiography. Artificial Intelligence in Medicine 1898;87-91. 10. Kere EE. Outline of an expert system for ECG diagnosis using fuzzy sets. Artificial Intelligence in Medicine 1989;3:139-144. 11. Hudson DL, Cohen, ME, Deedwania PC. A hybrid system for diagnosis and treatment of heart disease. Medicine Biology Society 1994;1368-1369. 12. Baxt WG. Use of an artificial neural network for data analysis in clinical decision making: The diagnosis of acute coronary occlusion. Neural Computation 1990;2,480–489. 11. Akay YM, Akay M, Welkowitz W, Kostis J. Noninvasive detection of coronary artery disease. Eng in Medicine and Biology Mag 1994;9(5):761-764. 12. Cios KJ, Goodenday LS, Shah KK, Serpen G. A novel algorithm for classification of SPECT images of a human heart. Proc. 9th IEEE Symp. on computer-based medical systems, IEEE Comput. Soc. Press, Los Alamitos 1996;1-5. 13. Jain R, Mazumdar J, Moran W. Application of fuzzy classifier system to coronary artery disease and breast cancer. Australasian Physical Engineering Sciences in Medicine 1998;21(3):141-147. 14. Nauck D, Kruse R. Obtaining interpretable fuzzy classification rules from medical data. Artificial Intelligence in Medicine 1999;16:149-169. 15. Güler ú, Hardalaç F, Bar×üç×, N. Application of FFT analyzed Cardiac Doppler Signals To Fuzzy Algorithm. Computers in Biology and Medicine 2002;32:435–444. 16. Güler ú, Hardalaç F, Ergu, U, Bar×üç× N. Classification of Aorta Doppler signals using variable coded-hierarchical genetic fuzzy system. Expert Systems with Applications 2004;26:321-333. 17. Uçman E. Transcranial Doppler úüaretlerinin Yapay Zeka Ortam×nda S×n×fland×r×lmas×. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi 2005;69. 18. Leung SC, Fulcher J. Classification of user expertise level by neural networks. Int J Neural Syst 1997;8(2):155-71. 19. Heiss JE, Held CM, Estevez PA, Perez CA, Holzmann CA, Perez JP.Classification of sleep stages in infants: a neuro fuzzy approach. Eng Med Biol Mag 2002;21(5):147-51. 20. Atacak ú. Genel Amaçl× Bir Bulan×k Mant×k Denetleyicinin Tasar×m×. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi 1998;71. 21. Nauck D, Klawonn F, Kruse R. Foundations of neuro- fuzzy systems. Wiley Chichester 1997;187-221. 22. Williams R, Neural Network Learning and Application. Addison-Wesley 1989; 1-212. 23. Ergün U, Hardalaç F, Güler ú. Geri yay×l×m sinir aùlar×n× kullanarak transcranial Doppler iüaretlerinin s×n×fland×r×lmas×. Biyomedikal Mühendisliùi Ulusal Toplant×s× Biyomut 2002;111– 114. 24. Basheer IA, Hajmeer M. Artificial neural networks: Fundamentals, computing, design, and application. Journal of Microbiological Methods 2000;43:3–31. 25. Baxt WG. Use of an artificial neural network for data analysis in clinical decision making:The diagnosis of acute coronary occlusion. Neural Computation 1990;2;480–489.

P i V O L K A, YÖl: 4 SayÖ: 18, Sayfa: 6

26. Baxt WG. Use of an artificial neural network for the diagnosis of myocardial infarction. Ann Intern Med 1991; 1;115(11):843-8. 27. Baxt WG. A neural network trained to identify the presence of myocardial infarction bases some decisions on clinical associations that differ from accepted clinical teaching. Med Decis Making 1994;14(3):217-22. 28. Baxt WG, Shofer FS, Sites FD, Hollander JE. A neural computational aid to the diagnosis of acute myocardial infarction. Ann Emerg Med 2002;39(4):366-73. 29. Hollander JE, Sease KL, Sparano DM, Sites FD, Shofer FS, Baxt WG. Effects of neural network feedback to physicians on admit/discharge decision for emergency department patients with chest pain. Ann Emerg Med 2004;44(3):199-205. 30. Nauck D, Kruse R. NEFCLASS-X: A soft computing tool to build readable fuzzy classifiers. BT Technology Journal 1998;6(3):180-190. 31. Kaps M, Damian MS, Teschendorf U, Dorndorf W. Transcranial Doppler ultrasound findings in middle cerebral artery occlusion. Stroke1990;21: 532-537. 32. Demchuk AM, Christo I, Wein T, Felberg RA, Malkoff M, Grotta JC, Alexandrov AV. Specific transcranial Doppler flow findings related to the presence and site of arterial occlusion. Stroke 2000;31: 140-146. 33. Lupetin AR, Davis DA, Beckman I, Dash N. Transcranial Doppler sonography part 1. principles technique and normal appearances. Radiographics 1995;15: 179-191. 34. Bishop CCR, Powell S, Rutt D, Browse NL. Transcranial Doppler measurement of middle cerebral artery blood flow velocity: a validation study. Stroke 1986;17:913-915. 35. Haykin S. Neural Networks:A Comprehensive Foundation. Macmillan College Publishing Company 1994;1-60. 36. Basheer IA, Hajmeer M. Artificial neural networks: fundamentals, computing, design, and application. Journal of Microbiological Methods 2000;43:3-31. 37. Tafeit E, Reibnegger G. Artificial neural networks in laboratory medicine and medical outcome prediction. Clinical Chemistry and Laboratory Medicine 1999;37(9):845-853. 38. Lim CP, Harrison RF, Kennedy RL. Application of autonomous neural network systems to medical pattern classification tasks. Artificial Intelligence in Medicine1997;11:215-239. 39. Baxt WG. Use of an artificial neural network for data analysis in clinical decision making:the diagnosis of acute coronary occlusion. Neural Computation 1990;2:480-489. 40. Allen J, Murray A. Development of a neural network screening aid fordiagnosing tower limb peripheral vascular disease from photoelectric plethysrnography pulse waveforms. Physiological Measurement 1993;14:13-22. 41. Alien J, Murray A. Prospective assessment of an artificial neural network for the detection of peripheral vascular disease

from lower limb pulse waveforms. Physiological Measurement 1995; 16:39-42. 42. Ergün U, Hardalaç F, Güler ú. Geri yay×l×m sinir aùlar×n× kullanarak transcranial Doppler iüaretlerinin s×n×fland×r×lmas×. Biyomedikal Mühendisliùi Ulusal Toplant×s× Biyomut 2002;111– 114. 43. Bar×üç× N, Ergün U, úlkay E, Serhatlioùlu S, Hardalaç F, Güler ú. Classification of mitral insufficiency and stenosis using MLP neural network and neuro - fuzzy system”, Journal of Medical Systems 2004;28(5) 423-436. 44. Akay M. Non-invasive diagnosis of coronary artery disease using a neural network algorithm. Biological Cybernetics 1992;67:361-367. 45. Mobley BA, Schechter E, Moore WE, McKee PA, Eichner JE. Predictions of coronary artery stenosis by artificial neural network. Artificial Intelligence in Medicine 2000;18: 187-203. 46. Ergün U, Serhatlioglu S, Hardalaç F, Güler I. Classification of carotid artery stenosis of the patients with diabetes by neural network and logistic regression. Computers in Biology and Medicine 2004;34:389-405. 47. Wright IA, Gough NAJ. Artificial neural network analysis of common femoral artery Doppler shift signals:Classification of proximal disease. Ultrasound in Medical Biology 1999;24(5):735743. 48. Baxt WG. Application of artificial neural networks to clinical medicine. Lancet 1995;346:1135–1138. 49. Ergün U, Serhatlioglu S, Hardalaç F, Güler I. Classification of carotid artery stenosis of the patients with diabetes by neural network and logistic regression. Computers in Biology and Medicine 2004;34:389-405. 50. Güler I, Hardalaç F, Ergun U, Bar×üç× N. Classification of aorta Doppler signals using variable coded-hierarchical genetic fuzzy system. Expert Systems with Applications 2004;26:321-333. 51. Heckerling PS, Gerber BS, Tape TG, Wigton RS. Selection of predictor variables for pneumonia using neural networks and genetic algorithms. Methods Inf Med 2005;44(1):89-97. 52. Gosling RG, King DH. Arterial assessment by Doppler shift ultrasound. Proceeding of the Royal Society of Medicine 1974;67:447-449. 53. Goldberg DE, Samanti MP. Engineering optimization via genetic algorithm. Proceedings of the Ninth Conference on Electronic Computation 1986;471-482. 54. Goldberg DE. Genetic Algorithms in Search, Optimization Machine Learning. Addison-Wesley 1989;1-411. 55. Booker LB, Goldberg DE, Holland JH. Classifier systems and genetic algorithms. Artificial Intelligence 1989;40:235-282. 56. Rafiee A, Moradi MH, Farzaneh MR. Novel genetic-neurofuzzy filter for speckle reduction from sonography images. J Digit Imaging 2004;17(4):292-300.

P i V O L K A, YÖl: 4 SayÖ: 18, Sayfa: 7