STUDIA PRAWNICZE Prawo karne

W sprzedaży: L. Gardocki PRAWO KARNE, wyd. 18 Podręczniki Prawnicze A. Grześkowiak PRAWO KARNE, wyd. 4 Skrypty Becka

J. Zagrodnik, L. Wilk PRAWO I PROCES KARNY SKARBOWY, wyd. 2 Studia Prawnicze

M. Królikowski, R. Zawłocki (red.) KODEKS KARNY. CZĘŚĆ OGÓLNA, TOM I. KOMENTARZ, wyd. 3 Duże Komentarze Becka

M. Królikowski, R. Zawłocki (red.) KODEKS KARNY. CZĘŚĆ OGÓLNA, TOM II. KOMENTARZ, wyd. 2 Duże Komentarze Becka

M. Królikowski, R. Zawłocki KODEKS KARNY. CZĘŚĆ SZCZEGÓLNA, TOM II, KOMENTARZ DO ART. 222–316 Duże Komentarze Becka

M. Królikowski, K. Szczucki PRAWO KARNE – CZĘŚĆ OGÓLNA. ORZECZNICTWO Zbiory Orzecznictwa Becka

S. Lelental KODEKS KARNY WYKONAWCZY. KOMENTARZ, wyd. 5 Duże Komentarze Becka

www.ksiegarnia.beck.pl

Prawo karne Autorzy prof. UW dr hab. Michał Królikowski prof. UAM dr hab. Robert Zawłocki

WYDAWNICTWO C.H.BECK WARSZAWA 2015

Propozycja cytowania: M. Królikowski, R. Zawłocki, Prawo karne, wyd. 1, Nb. 88, Warszawa 2015

Wydawca: Aneta Flisek

© Wydawnictwo C.H.Beck 2015 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Skład i łamanie: Marta Świerk Druk i oprawa: Totem, Inowrocław

ISBN 978-83-255-6515-2 ISBN e-book 978-83-255-6516-9

Wprowadzenie Prezentowany Czytelnikowi podręcznik stanowi nowe opracowanie na rynku wydawniczym. Zdecydowaliśmy się zaprezentować naszą wizję tego, jak w perspektywie edukacyjnej należy ujmować najważniejsze zagadnienia z zakresu prawa karnego materialnego. Naszym celem było uwypuklenie tych tendencji, które współcześnie nabierają coraz większego znaczenia, a w aktualnie dominującej literaturze podręcznikowej nie znajdują dostatecznego uwzględnienia. Mamy tu na myśli przede wszystkim konstytucyjne i „europejskie” odniesienia w ustalaniu zasad i treści prawa karnego, czy też warsztat interpretacyjny, jaki rozwinął się w ostatnich latach w doktrynie i orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego i sądów powszechnych. Naszym zamiarem było również wyraźne wskazanie na polityczno-kryminalny aspekt prawa karnego, co jest ważne w dobie dominującej w rodzimej nauce prawa karnego tendencji ujmowania go przede wszystkim jako statycznego systemu norm prawnych. Wybierając koncepcję prezentacji treści z zakresu prawa karnego konieczne jest przyjęcie określonej istoty prawa karnego i struktury przestępstwa, które są centrum intensywnych i wciąż nieustających sporów między kilkoma dominującymi ośrodkami prawa karnego w Polsce. Zdecydowaliśmy się m.in.  na rozróżnienie normy sankcjonowanej i sankcjonującej w ustalaniu ostatecznego zakresu bezprawności karnej, ale nie podążyliśmy za najbardziej skomplikowanymi koncepcjami struktury przestępstwa. Ma to w naszym zamiarze pozwolić na lepsze zrozumienie współczesnego piśmiennictwa karnistycznego i orzecznictwa Sądu Najwyższego, gdzie wpływy tzw. krakowskiej szkoły prawa karnego są bardzo widoczne, ale z drugiej strony uprościć metody, jakie powinny stać się częścią warsztatu adepta nauki o przestępstwie. Podobne podejście przyjęliśmy w koncepcji redakcji dużego komentarza, wydawanego również przez C.H.Beck. W podręczniku omówiono całościowo naukę o przestępstwie i naukę o karze, z szerokim wykorzystaniem przykładów z części szczególnej Kodeksu karnego. Jednocześnie, obok tekstu wykładu, zwłaszcza tam, gdzie konieczne jest wsparcie, przy próbie wykorzystania pozyskiwanej wiedzy, zawarliśmy zadania warsztatowe, które można również wykorzystywać w trakcie zajęć kursowych.

VI

Wprowadzenie

Podręcznik ten – jak niemal wszystkie inne dostępne na rynku – ma charakter dogmatyczny, ponieważ jego podstawą są obowiązujące normy prawne. Jest to w pełni zrozumiałe, uwzględniwszy charakter polskiego systemu prawa (stanowionego) i wynikający z niego „dogmatyczny” charakter rodzimej nauki prawa karnego. Podręcznik omawia stan normatywny z uwzględnieniem dużej nowelizacji Kodeksu karnego z 20.2.2015 r., jaka w trakcie opracowania podręcznika znajdowała się jeszcze na etapie prac w Sejmie. W naszym głębokim przekonaniu badanie i poznawanie prawa karnego jest nierozerwalnie połączone z dyskusją. W nauce prawa karnego niemal każda kwestia jest źródłem choćby niewielkich kontrowersji. Ważna jest tutaj wyłącznie siła argumentu i warsztat, który jest najbardziej pożądanym owocem procesu kształcenia uniwersyteckiego. W tym duchu należy zgłębiać również prawo karne i korzystać z tego podręcznika. Prosząc o życzliwe przyjęcie pierwszego wydania podręcznika zwracamy się z prośbą o przekazanie uwag i sugestii odnośnie do kształtu i treści opracowania. Michał Królikowski [email protected]

Robert Zawłocki [email protected]

Spis treści Wprowadzenie.............................................................................................. Wykaz skrótów..............................................................................................

V XV

Rozdział I. Podstawowe pojęcia prawa karnego......................................

1

§ 1. Sens karania za zło.............................................................................. § 2. Podstawowe pojęcia związane z prawem karnym.............................. I. Odpowiedzialność karna............................................................. II. Przepis karny............................................................................... III. Czyn zabroniony......................................................................... IV. Sprawca....................................................................................... V. Dobro chronione.......................................................................... VI. Pokrzywdzony............................................................................. VII. Przestępstwo................................................................................ VIII. Kary............................................................................................. IX. Środki karne................................................................................ X. Środki probacyjne....................................................................... XI. Środki zabezpieczające............................................................... XII. Przepadek i środki kompensacyjne............................................. § 3. Prawo karne materialne a prawo karne procesowe............................. § 4. Prawo karne materialne a prawo karne wykonawcze......................... § 5. Prawo karne a inne rodzaje prawa karania......................................... I. Prawo karne skarbowe................................................................ II. Prawo wykroczeń........................................................................ III. Odpowiedzialność nieletnich za czyny karalne.......................... IV. Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione................................................................................... V. Prawo dyscyplinarne................................................................... VI. Kary pieniężne w administracji................................................... § 6. Nauki penalne..................................................................................... I. Nauka prawa karnego.................................................................. II. Kryminologia.............................................................................. III. Wiktymologia.............................................................................. IV. Kryminalistyka............................................................................

1 6 6 7 8 10 12 14 15 17 20 21 23 24 24 26 27 28 30 31 34 38 39 40 40 42 43 44

VIII

Spis treści

Rozdział II. Istota prawa karnego.............................................................

46

§ 7. Definiowanie prawa karnego.............................................................. § 8. Internacjonalizacja prawa karnego..................................................... § 9. Koncepcje prawa karnego................................................................... § 10. Funkcje prawa karnego....................................................................... § 11. Zasady kryminalizacji......................................................................... § 12. Źródła prawa karnego......................................................................... I. Konstytucja.................................................................................. II. Ustawa......................................................................................... III. Prawo międzynarodowe.............................................................. IV. Prawo unijne................................................................................ V. Formalne źródła prawa karnego.................................................. § 13. Zasady prawa karnego........................................................................ I. Zasada indywidualnej odpowiedzialności karnej . ..................... II. Zasada winy................................................................................. III. Zasada pewności prawa karnego (nullum crimen sine lege)....... IV. Zasada określoności kary (nulla poena sine lege)......................

46 51 58 64 66 70 70 72 75 76 78 79 79 80 84 87

Rozdział III. Nauka o ustawie karnej.......................................................

89

§ 14. Kodeksowe pojęcie ustawy karnej...................................................... § 15. Odpowiednie stosowanie Części ogólnej Kodeksu karnego.............. § 16. Obowiązywanie ustawy karnej w czasie............................................ § 17. Obowiązywanie ustawy karnej w miejscu i względem osób.............. § 18. Mechanizmy egzekucji odpowiedzialności karnej w przypadku konkurencji ustaw karnych.................................................................

89 90 91 98 103

Rozdział IV. Wykładnia prawa karnego...................................................

109

§ 19. Metody, rodzaje i reguły wykładni karnistycznej............................... § 20. Wykładnia przepisu prawa karnego.................................................... § 21. Koncepcja normy prawnokarnej......................................................... § 22. Wykładnia normy a dobro prawne...................................................... § 23. Wykładnia normy sankcjonowanej..................................................... § 24. Wykładnia normy sankcjonującej (zespołu znamion zakazu)............ § 25. Granice treściowe wykładni prawa karnego....................................... § 26. Granice czasowe wykładni prawa karnego.........................................

110 112 114 115 117 123 128 132

Rozdział V. Pojęcie przestępstwa...............................................................

134

§ 27. Filozofia i dogmatyka przestępstwa................................................... § 28. Pojmowanie przestępstwa w ujęciu historyczno-prawnym................ § 29. Pojmowanie przestępstwa w ujęciu komparatystycznym................... § 30. Powszechne i normatywne pojmowanie przestępstwa....................... § 31. Definiowanie pojęcia przestępstwa.................................................... § 32. Struktura przestępstwa........................................................................ § 33. Formalne i materialne ujęcie przestępstwa.........................................

134 137 139 140 143 146 150

Spis treści

IX

§ 34. Przestępstwo jako zbrodnia albo występek........................................ § 35. Klasyfikacje przestępstw....................................................................

152 154

Rozdział VI. Czyn zabroniony...................................................................

157

§ 36. Czyn jako podstawa odpowiedzialności karnej.................................. I. Czyn w strukturze przestępstwa.................................................. II. Czyn jako określone zachowanie człowieka............................... III. Karnoprawne koncepcje czynu człowieka.................................. IV. Czyn człowieka jako zachowanie sprzeczne z prawem.............. § 37. Struktura czynu zabronionego............................................................ § 38. Typizacja czynów zabronionych......................................................... I. Przesłanki typizacji czynów zabronionych................................. II. Zasady typizacji czynów zabronionych...................................... III. Sposoby typizacji czynów zabronionych.................................... IV. Typy czynów zabronionych........................................................ 1. Typ podstawowy..................................................................... 2. Typ kwalifikowany................................................................. 3. Typ uprzywilejowany.............................................................. § 39. Podmiot typu czynu zabronionego..................................................... I. Pojęcie podmiotu . ...................................................................... II. Przestępstwa powszechne........................................................... III. Przestępstwa indywidualne ........................................................ § 40. Strona przedmiotowa typu czynu zabronionego................................. I. Istota strony przedmiotowej........................................................ II. Znamiona czynności wykonawczej............................................. III. Znamiona przedmiotu czynności wykonawczej......................... IV. Znamiona okoliczności czynności wykonawczej....................... V. Znamiona skutku ........................................................................ § 41. Strona podmiotowa typu czynu zabronionego.................................... I. Istota strony podmiotowej . ........................................................ II. Umyślne popełnienie czynu zabronionego................................. III. Nieumyślne popełnienie czynu zabronionego............................. IV. Strona podmiotowa kombinowana.............................................. V. Motywy i pobudki.......................................................................

158 158 158 159 163 163 166 166 167 168 170 170 170 171 172 172 174 174 175 175 176 178 179 180 182 182 186 195 199 199

Rozdział VII. Kwalifikacja karnoprawna czynu zabronionego.............

202

§ 42. Popełnienie czynu zabronionego........................................................ § 43. Formy czynu zabronionego................................................................ I. Działanie...................................................................................... II. Zaniechanie................................................................................. § 44. Czas i miejsce popełnienia czynu zabronionego................................ I. Czas czynu................................................................................... II. Miejsce czynu.............................................................................. § 45. Redukcja wielości ocen w kwalifikacji czynu zabronionego............. I. Zasada tożsamości i jedności czynu i przestępstwa....................

203 204 204 204 206 206 207 208 208