STUDIA PRAWNICZE

Prawo karne Andrzej Marek 10. wydanie

C.H .BECK

STUDIA PRAWNICZE Prawo karne

I

II

III

Prawo karne Andrzej Marek prof. zw. dr hab. nauk prawnych Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu

10. wydanie zmienione i uaktualnione

WYDAWNICTWO C.H. BECK WARSZAWA 2011

IV

Propozycja cytowania: A. Marek, Prawo karne, wyd. 10., Warszawa 2011, Nb. 88

Redakcja: Magdalena Cymerska

© Wydawnictwo C. H. Beck 2011 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Sk³ad i ³amanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: Bia³ostockie Zak³ady Graficzne

ISBN 978-83-255-2753-2 ISBN e-book 978-83-255-2754-9

V

Przedmowa Niniejsze dziesi¹te wydanie tego podrêcznika ró¿ni siê znacznie od poprzedniego. Od jesieni 2009 r. zosta³o bowiem uchwalone a¿ 13 wiêkszych lub mniejszych zmian nowelizuj¹cych Kodeks karny, wprowadzaj¹cych lub zmieniaj¹cych kary, œrodki karne i poszczególne typy przestêpstw, które wymaga³y uwzglêdnienia mimo braku stosownej literatury i orzecznictwa. D¹¿eniem moim bowiem jest, aby podrêcznik objaœnia³ w pe³ni aktualny stan prawny. Nale¿y dodaæ, ¿e tak wielka, niespotykana dawniej dynamika zmian nowelizacyjnych (obowi¹zuj¹cy Kodeks w okresie od 1.9.1998 r. zosta³ ju¿ znowelizowany 34 razy!), stawarza problemy nie tylko studiuj¹cym prawo, lecz tak¿e praktykom stosuj¹cym przepisy Kodeksu, wreszcie autorom podrêczników i komentarzy, które wymagaj¹ ci¹g³ej aktualizacji. Spotyka siê te¿ z krytyczn¹ ocen¹ nauki (zob. Nb. 346). W niniejszym wydaniu uaktualniono – oprócz stanu prawnego – tak¿e literaturê przedmiotu oraz dotycz¹ce prawa karnego orzecznictwo Trybuna³u Konstytucyjnego i S¹du Najwy¿szego; uwzglêdniono równie¿ ciekawsze orzeczenia s¹dów apelacyjnych. Podrêcznik ten jest adresowany do szerokiego krêgu odbiorców – zarówno teoretyków, jak i praktyków prawa karnego. Przede wszystkim jednak, z uwagi na kompletnoœæ i systematyczny charakter opracowania, powinien zapewniæ studiuj¹cym prawo karne podstawê do gruntownego opanowania wiedzy z tej dziedziny. Pragnê podkreœliæ, i¿ w wyk³adzie nie unika³em zagadnieñ spornych, dyskusyjnych; wrêcz przeciwnie – moim zamierzeniem jest, aby przez wskazywanie ró¿nicy zdañ w istotnych kwestiach uœwiadamiaæ Czytelnikowi z³o¿onoœæ problemów tej jak¿e interesuj¹cej, ale i trudnej dziedziny, jak¹ jest prawo karne, a zarazem zachêcaæ do w³asnej, twórczej pracy. Pog³êbianiu poszczególnych zagadnieñ s³u¿yæ powinien obszerny zestaw literatury specjalistycznej, wskazanej przy ka¿dym z paragrafów podrêcznika. Mo¿e on byæ szczególnie przydatny pisz¹cym prace magisterskie lub podejmuj¹cym innego typu opracowania z zakresu szeroko pojêtego prawa karnego.

VI

Przedmowa

Niniejsze wydanie podrêcznika zosta³o z jednej strony poszerzone przez uwzglêdnienie najnowszych zmian regulacji prawnej, literatury i orzecznictwa, z drugiej zaœ „uszczuplone” przez skrócenie lub pominiêcie nawi¹zañ porównawczych do prawa karnego PRL, które w miarê up³ywu czasu trac¹ na znaczeniu, a tak¿e ró¿nych szczegó³owych kwestii, które w zrozumieniu prawa karnego nie s¹ niezbêdne. Powinno to u³atwiæ studiuj¹cym prawo percepcjê tego podrêcznika i utrzymanie jego objêtoœci w rozs¹dnych rozmiarach. Toruñ, marzec 2011 r.

Andrzej Marek

VII

Przegl¹d treœci Str. Nb. Przedmowa ..................................................................................... V Literatura ogólna ............................................................................ XXV Wykaz skrótów ............................................................................ XXIX

Czêœæ ogólna Dzia³ I. Wiadomoœci wstêpne. Ustawa karna ....................

Rozdzia³ Rozdzia³ Rozdzia³ Rozdzia³ Rozdzia³

3

I. Prawo karne, jego podzia³ i dotychczasowe reformy II. Nauka prawa karnego i nauki pokrewne ............... III. Podstawowe informacje o przestêpczoœci ............ IV. Ustawa karna, jej budowa i stosowanie ............... V. Zasady obowi¹zywania ustawy karnej ..................

5 25 39 54 68

1 35 52 62 92

Rozdzia³ I. Ogólne pojêcie przestêpstwa ................................... Rozdzia³ II. Przedmiot i strona przedmiotowa przestêpstwa ........... Rozdzia³ III. Strona podmiotowa przestêpstwa (wina i jej formy) Rozdzia³ IV. Okolicznoœci uchylaj¹ce (umniejszaj¹ce) winê ...... Rozdzia³ V. Okolicznoœci uchylaj¹ce karn¹ bezprawnoœæ czynu .. Rozdzia³ VI. Formy pope³nienia przestêpstwa .......................... Rozdzia³ VII. Zbieg przestêpstw i zbieg przepisów ustawy .......

87 108 125 145 162 187 209

111 144 174 204 229 265 298

Rozdzia³ I. Pojêcie i systematyka kar oraz innych œrodków karnych Rozdzia³ II. Kary ......................................................................... Rozdzia³ III. Œrodki karne ........................................................... Rozdzia³ IV. Œrodki probacyjne .................................................. Rozdzia³ V. Œrodki zwalczania recydywy oraz przestêpczoœci zawodowej, zorganizowanej, terrorystycznej i chuligañskiej Rozdzia³ VI. S¹dowy wymiar kary i œrodków karnych ............ Rozdzia³ VII. Œrodki zabezpieczaj¹ce ........................................

231 321 245 349 267 390 294 420

Dzia³ II. Nauka o przestêpstwie i zasadach odpowiedzialnoœci 85

Dzia³ III. Kary, œrodki karne i ich stosowanie ................ 229

313 449 331 473 359 514

VIII

Przegl¹d treœci

Str. Nb. Rozdzia³ VIII. Œrodki stosowane wobec nieletnich ................... 367 527 Rozdzia³ IX. Uchylenie karalnoœci i darowanie kary. Zatarcie skazania .................................................................................... 378 548

Czêœæ szczególna

Rozdzia³ I. Wiadomoœci wstêpne ............................................... Rozdzia³ II. Przestêpstwa przeciwko pokojowi, ludzkoœci i przestêpstwa wojenne ............................................................ Rozdzia³ III. Przestêpstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej i jej obronnoœci .......................................................... Rozdzia³ IV. Przestêpstwa przeciwko ¿yciu i zdrowiu ............. Rozdzia³ V. Przestêpstwa przeciwko bezpieczeñstwu powszechnemu i œrodowisku ................................................... Rozdzia³ VI. Przestêpstwa przeciwko bezpieczeñstwu w komunikacji ........................................................................ Rozdzia³ VII. Przestêpstwa przeciwko wolnoœci ....................... Rozdzia³ VIII. Przestêpstwa przeciwko wolnoœci i obyczajnoœci w dziedzinie stosunków seksualnych ..................................... Rozdzia³ IX. Przestêpstwa przeciwko rodzinie i opiece ........... Rozdzia³ X. Przestêpstwa przeciwko czci, nietykalnoœci i innym prawom jednostki ..................................................................... Rozdzia³ XI. Przestêpstwa przeciwko mieniu ............................ Rozdzia³ XII. Przestêpstwa gospodarcze .................................... Rozdzia³ XIII. Przestêpstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwoœci Rozdzia³ XIV. Przestêpstwa przeciwko dzia³alnoœci instytucji pañstwowych i samorz¹dowych .............................................. Rozdzia³ XV. Przestêpstwa przeciwko porz¹dkowi publicznemu Rozdzia³ XVI. Przestêpstwa przeciwko ochronie informacji i dokumentom ..........................................................................

391

569

395

578

403 596 421 643 452

689

464 704 475 716 488 734 508 762 518 777 530 798 556 841 589 888 609 921 630 968 647 1014

Indeks rzeczowy ......................................................................... 663

IX

Spis treœci Str. Nb. Przedmowa ................................................................................... V Literatura ogólna .......................................................................... XXV Wykaz skrótów ............................................................................ XXIX

Czêœæ ogólna Dzia³ I. Wiadomoœci wstêpne. Ustawa karna ....................

3

Rozdzia³ I. Prawo karne, jego podzia³ i dotychczasowe reformy ...............................................................................

5

§ 1. Pojêcie i rodzaje prawa karnego ................................. 1. Ogólne pojêcie ......................................................... 2. Prawo karne materialne, procesowe i wykonawcze 3. Wyspecjalizowane dziedziny prawa karnego ........ 4. Pozakodeksowe prawo karne .................................. § 2. Szczególne cechy i funkcje prawa karnego ................ 1. Szczególne cechy .................................................... 2. Funkcje ..................................................................... § 3. Polskie kodyfikacje karne XX w. .............................. 1. Dziedzictwo Kodeksu karnego z 1932 r. ............... 2. Kodeks karny PRL z 1969 r., jego krytyka i zmiany w latach 1989–1995 ................................................ 3. Kodeks karny z 1997 r. i jego nowelizacje .............

5 5 8 11 12 13 13 14 17 18

1 1 5 11 14 15 15 19 26 26

19 20

29 33

Rozdzia³ II. Nauka prawa karnego i nauki pokrewne .......

25

§ 4. G³ówne kierunki (szko³y) w nowo¿ytnej nauce prawa karnego ......................................................................... 1. Kierunek postêpowo-humanitarny Oœwiecenia ..... 2. Szko³a klasyczna ..................................................... 3. Szko³a pozytywna (antropologiczna) ..................... 4. Szko³a socjologiczna ...............................................

25 25 27 28 31

35 35 37 38 40

X

Spis treœci

5. Kierunek dogmatyczno-normatywny ...................... 6. Ruch obrony spo³ecznej i filozofia resocjalizacji . 7. Idea sprawiedliwego karania i inne nurty wspó³czesne § 5. Wspó³czesna nauka prawa karnego i nauki z ni¹ zwi¹zane 1. Nauka prawa karnego a kryminologia ................... 2. Polityka kryminalna i inne nauki kryminologiczne 3. Wiktymologia ........................................................... 4. Kryminalistyka i nauki pomocnicze .......................

Str. 32 32 34 34 35 36 37 38

Rozdzia³ III. Podstawowe informacje o przestêpczoœci .....

39

§ 6. ród³a wiedzy o przestêpczoœci .................................. 1. Miarodajnoœæ statystyk i problem „ciemnej liczby” 2. Badania wiktymizacyjne ......................................... § 7. Stan przestêpczoœci ...................................................... 1. Podstawowe dane statystyczne ............................... 2. Ocena ....................................................................... § 8. Etiologia przestêpczoœci w kryminologii polskiej ...... 1. Przegl¹d teorii .......................................................... 2. Zarys w³asnej koncepcji ..........................................

39 39 40 42 42 45 50 50 52

Rozdzia³ IV. Ustawa karna, jej budowa i stosowanie ........

54

§ 9. Ustawa jako Ÿród³o prawa karnego ............................. 1. Zasada nullum crimen sine lege i zakaz analogii .. 2. Rodzaje Ÿróde³ prawa karnego ............................... § 10. Struktura przepisów prawa karnego ............................ 1. Budowa przepisów .................................................. 2. Rodzaje dyspozycji i sankcji .................................. § 11. Wyk³adnia przepisów .................................................. 1. Wyk³adnia autentyczna, s¹dowa i naukowa .......... 2. Metody wyk³adni .....................................................

54 54 56 58 59 60 64 64 66

Rozdzia³ V. Zasady obowi¹zywania ustawy karnej ............

68

§ 12. Zasada lex retro non agit ............................................ § 13. Obowi¹zywanie ustawy karnej pod wzglêdem czasu 1. Czas pope³nienia przestêpstwa ............................... 2. Zagadnienia zmiany ustawodawstwa ..................... § 14. Obowi¹zywanie ustawy karnej co do miejsca i osób 1. Zasada terytorialnoœci ............................................. 2. Odpowiedzialnoœæ za przestêpstwa pope³nione za granic¹ ..................................................................... 3. Zasada represji wszechœwiatowej ...........................

Nb. 41 42 45 46 46 47 49 50 52 52 55 56 56 58 59 59 60 62 62 65 72 72 74 83 83 86

68 92 70 95 71 95 72 98 75 103 76 103 78 81

107 110

Spis treœci

XI

Dzia³ II. Nauka o przestêpstwie i zasadach odpowiedzialnoœci

Str. 85

Nb.

Rozdzia³ I. Ogólne pojêcie przestêpstwa ..............................

87

111

90 92 92 93 96 98 100

116 120 120 122 125 128 130

§ 15. Ustawowa forma i spo³eczna treœæ przestêpstwa ....... 1. Rozwój nauki o istocie przestêpstwa ..................... 2. Zagadnienie spo³ecznej szkodliwoœci (niebezpieczeñstwa) czynu ....................................................... § 16. Definicja przestêpstwa i jej elementy ......................... 1. Definicja .................................................................. 2. Pojêcie czynu ........................................................... 3. Bezprawnoœæ karna i wina ...................................... 4. Ustawowe znamiona ............................................... § 17. Podmiot przestêpstwa .................................................. 1. Podmiot przestêpstwa wed³ug Kodeksu karnego a szczególna odpowiedzialnoœæ karna podmiotów zbiorowych ............................................................. 2. Nieletni i m³odociani .............................................. 3. Przestêpstwa powszechne i indywidualne ............. § 18. Ciê¿ar gatunkowy przestêpstwa. Pojêcia zbrodni, wystêpku i wykroczenia ...................................................

87 111 87 111

100 130 102 132 103 134 105

140

Rozdzia³ II. Przedmiot i strona przedmiotowa przestêpstwa .. 108 § 19. Przedmiot ochrony (zamachu) ..................................... 1. Uwagi ogólne .......................................................... 2. Przestêpstwa podobne ............................................. § 20. Znamiona strony przedmiotowej ................................. 1. Forma czynu. Warunki odpowiedzialnoœci za zaniechanie ...................................................................... 2. Przestêpstwa materialne, formalne i z nara¿enia na niebezpieczeñstwo .................................................. 3. Pozosta³e znamiona ................................................. § 21. Kwalifikowane i uprzywilejowane typy przestêpstw .. § 22. Zagadnienie zwi¹zku przyczynowego .........................

108 144 108 144 110 151 111 152 111

114 157 116 162 117 164 120 168

Rozdzia³ III. Strona podmiotowa przestêpstwa (wina i jej formy) ...................................................................................... 125 § 23. Wina jako podmiotowa podstawa odpowiedzialnoœci § 24. Teorie winy .................................................................. 1. Teoria psychologiczna ............................................ 2. Teorie normatywna i kompleksowa ....................... 3. Definicja ..................................................................

152

125 128 128 130 132

174 180 180 182 185

XII

Spis treœci

§ 25. Formy winy .................................................................. 1. Formy winy umyœlnej ............................................. 2. Wina nieumyœlna ..................................................... 3. Wina kombinowana ................................................. § 26. Kwestia stopniowania winy .........................................

Rozdzia³ IV. Okolicznoœci uchylaj¹ce (umniejszaj¹ce) winê

Str. 133 134 138 141 142 145

Nb. 187 187 195 199 201

§ 27. Problematyka b³êdu ..................................................... 1. B³¹d co do znamion ................................................ 2. Nieœwiadomoœæ bezprawnoœci ................................ 3. B³¹d co do okolicznoœci uchylaj¹cych odpowiedzialnoœæ ........................................................................... § 28. Niepoczytalnoœæ i poczytalnoœæ ograniczona ............. 1. Pojêcie niepoczytalnoœci i ograniczonej poczytalnoœci 2. Kwestia odpowiedzialnoœci za czyn pope³niony w stanie odurzenia .................................................. § 29. Anormalna sytuacja motywacyjna .............................. 1. Rozkaz prze³o¿onego .............................................. 2. Stan wy¿szej koniecznoœci .....................................

145 204 145 204 149 208

155 220 157 223 157 223 160 226

§ 30. Pojêcie okolicznoœci uchylaj¹cych karn¹ bezprawnoœæ czynu ............................................................................ § 31. Obrona konieczna ........................................................ 1. Pojêcie i warunki ..................................................... 2. Przekroczenie granic ............................................... § 32. Stan wy¿szej koniecznoœci jako kontratyp ................. § 33. Dopuszczalne ryzyko ................................................... 1. Ryzyko nowatorskie ................................................ 2. Ryzyko sportowe ..................................................... § 34. Szczególne uprawnienia i obowi¹zki .......................... 1. Ogólne warunki ....................................................... 2. Wychowawcze karcenie nieletnich ........................ 3. Samopomoc legalna ................................................ § 35. Znaczenie zgody pokrzywdzonego ............................. § 36. Zabiegi lecznicze i aborcja .......................................... 1. Pojêcie i warunki zabiegów leczniczych ............... 2. Warunki legalnoœci aborcji .....................................

162 165 166 170 172 174 174 176 176 177 178 178 179 181 181 183

151 152 153

212 214 214

Rozdzia³ V. Okolicznoœci uchylaj¹ce karn¹ bezprawnoœæ czynu 162

Rozdzia³ VI. Formy pope³nienia przestêpstwa .................... 187

229 233 233 240 243 247 247 250 251 251 253 255 256 258 258 262

§ 37. Stadia realizacji przestêpstwa ...................................... 187 265 1. Uwagi ogólne .......................................................... 187 265 2. Usi³owanie ............................................................... 189 268

XIII

Spis treœci

3. Usi³owanie nieudolne .............................................. 4. Karalnoœæ usi³owania .............................................. 5. Przygotowanie ......................................................... § 38. Odpowiedzialnoœæ za „udzia³” i wspó³dzia³anie w przestêpstwie ......................................................................... § 39. Pod¿eganie i pomocnictwo .......................................... 1. Pojêcie i ogólne warunki odpowiedzialnoœci ........ 2. Pod¿eganie i pomocnictwo do przestêpstw indywidualnych .................................................................. § 40. Sprawstwo i wspó³sprawstwo ..................................... 1. Formy sprawstwa .................................................... 2. Wspó³sprawstwo ......................................................

Rozdzia³ VII. Zbieg przestêpstw i zbieg przepisów ustawy

§ 41. Prawna jednoœæ przestêpstwa ...................................... 1. Przestêpstwa z³o¿one i wieloczynowe ................... 2. Przestêpstwo ci¹g³e i przestêpstwo trwa³e ............. 3. Czyny wspó³ukarane ............................................... § 42. Zbieg przestêpstw i ci¹g przestêpstw ......................... 1. Pojêcie i warunki zbiegu przestêpstw .................... 2. Kara ³¹czna .............................................................. 3. Ci¹g przestêpstw ..................................................... § 43. Zbieg przepisów ustawy .............................................. 1. Zbieg pozorny (pomijalny) ..................................... 2. Rzeczywisty zbieg przepisów i problemy jego kwalifikacji prawnej ...............................................

Str. Nb. 192 273 193 274 195 276 196 281 198 284 199 284 201 288 203 291 204 291 205 293 209

209 210 211 215 216 216 217 220 220 221

298 298 300 304 306 306 308 311 312 312

224

316

Dzia³ III. Kary, œrodki karne i ich stosowanie ................. 229

Rozdzia³ I. Pojêcie i systematyka kar oraz innych œrodków karnych ................................................................................. 231 § 44. Pojêcie kary, jej cele i funkcje .................................... 1. Ogólne pojêcie kary ................................................ 2. Typy racjonalizacji kary ......................................... 3. Istota, cele i funkcje kary ....................................... § 45. Œrodki karne ................................................................. 1. Pojêcie œrodków karnych ........................................ 2. Systematyka kar i innych œrodków karnych .......... § 46. Zasada humanitaryzmu w stosowaniu kar i œrodków karnych ...........................................................................

231 231 233 235 238 239 240

321 321 325 331 340 340 342

242

347

Rozdzia³ II. Kary ..................................................................... 245

§ 47. Problem kary œmierci i jej abolicja ............................. 245

349

349

XIV

§ 48. § 49. § 50. § 51.

Spis treœci

1. Proces eliminacji kary œmierci ............................... 2. Argumenty „przeciw” i „za” ................................... 3. Moratorium na karê œmierci w Polsce i jej ostateczne uchylenie .................................................................. Kara pozbawienia wolnoœci ......................................... 1. Historia kary ............................................................ 2. Wspó³czesna i przysz³a rola kary pozbawienia wolnoœci Kara ograniczenia wolnoœci ........................................ Kara grzywny ............................................................... 1. Uwagi ogólne .......................................................... 2. System stawek dziennych ......................................... Modyfikacja kar orzeczonych i kary zastêpcze .........

Str. Nb. 245 349 247 352 249 250 251 252 256 260 260 262 264

Rozdzia³ III. Œrodki karne ..................................................... 267 § 52. Pozbawienie praw oraz zakazy i nakazy .................... 1. Uwagi ogólne .......................................................... 2. Pozbawienie praw publicznych .............................. 3. Zakaz zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia okreœlonej dzia³alnoœci gospodarczej 4. Zakaz prowadzenia dzia³alnoœci zwi¹zanej z wychowaniem, leczeniem, edukacj¹ ma³oletnich lub z opiek¹ nad nimi ................................................................ 5. Obowi¹zek powstrzymania siê od przebywania w okreœlonych œrodowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania siê lub zbli¿ania do okreœlonych osób, zakaz opuszczania okreœlonego miejsca pobytu oraz nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym ................................................... 6. Zakaz wstêpu na imprezê masow¹ ......................... 7. Zakaz wstêpu do oœrodków gier lub uczestnictwa w grach hazardowych ............................................. § 53. Zakaz prowadzenia pojazdów ..................................... § 54. Przepadek przedmiotów i korzyœci pochodz¹cych z przestêpstwa .............................................................. 1. Rodzaje przedmiotów podlegaj¹cych przepadkowi 2. Przepadek korzyœci lub jej równowartoœci ............ § 55. Naprawienie szkody, nawi¹zka i œwiadczenie pieniê¿ne 1. Obowi¹zek naprawienia szkody ............................. 2. Nawi¹zka i œwiadczenie pieniê¿ne ......................... § 56. Publikacja orzeczenia ..................................................

354 356 356 361 368 374 374 380 386

267 267 268

390 390 391

270

396

271

397

272 398 274 398a 276 398b 276 399 281 405 281 405 284 411 287 414 288 414 290 417 292 419

Rozdzia³ IV. Œrodki probacyjne ............................................ 294 § 57. Pojêcie i formy probacji .............................................. 294

420

XV

Spis treœci

§ 58. Warunkowe umorzenie postêpowania ........................ 1. Pojêcie, przes³anki stosowania i problem kompetencji 2. Obowi¹zki próby i skutki jej przebiegu ................. § 59. Warunkowe zawieszenie wykonania kary .................. 1. Przes³anki stosowania ............................................. 2. Obowi¹zki próby i dozór kuratorski ...................... 3. Skutki przebiegu okresu próby ............................... § 60. Warunkowe przedterminowe zwolnienie .................... 1. Przes³anki stosowania ............................................. 2. Obowi¹zki próby i skutki jej przebiegu .................

Str. 296 296 298 300 301 303 307 308 309 311

Rozdzia³ V. Œrodki zwalczania recydywy oraz przestêpczoœci zawodowej, zorganizowanej, terrorystycznej i chuligañskiej ........................................................................................ 313 § 61. Zagadnienie recydywy ................................................. 1. Pojêcie recydywy i jej kryminogennoœæ ................ 2. Zmiany modelu walki z recydyw¹ w latach 1932–1995 ............................................................... 3. Odpowiedzialnoœæ recydywistów w œwietle obowi¹zuj¹cego Kodeksu karnego ..................................... § 62. Przestêpczoœæ zawodowa, zorganizowana i terrorystyczna 1. Pojêcie oraz g³ówne cechy ..................................... 2. Œrodki przeciwdzia³ania .......................................... § 63. Przestêpczoœæ o charakterze chuligañskim ................. 1. Pojêcie chuligañskiego charakteru czynu .............. 2. Zaostrzenie odpowiedzialnoœci ...............................

Nb. 424 424 428 431 431 435 440 441 441 446

313 313

449 449

315

452

318 321 321 323 326 326 329

460 466 466 469 472b 472b 472c

Rozdzia³ VI. S¹dowy wymiar kary i œrodków karnych ..... 331 § 64. Ogólne zasady s¹dowego wymiaru kary (œrodków karnych) ....................................................................... 1. Uwagi ogólne .......................................................... 2. Zasada swobody s¹du w ramach ustawy ............... 3. Zasady humanitaryzmu i indywidualizacji ............ 4. Zasada zaliczania faktycznego pozbawienia wolnoœci na poczet kary ......................................... 5. Zasada preferencji kar i œrodków nieizolacyjnych § 65. Dyrektywy wymiaru kary i œrodków karnych ............ 1. Uwagi wstêpne ........................................................ 2. Dyrektywy sprawiedliwoœci kary ........................... 3. Dyrektywy prewencji indywidualnej i ogólnej ...... 4. Problem wzajemnego stosunku dyrektyw .............. 5. Dyrektywy szczególne ............................................

331 473 331 473 333 478 334 480 334 336 338 338 339 341 342 343

482 483 486 486 488 490 492 494

XVI

Spis treœci

6. Okolicznoœci wp³ywaj¹ce na wymiar kary (œrodka karnego) ................................................................... § 66. Nadzwyczajne z³agodznie kary i odst¹pienie od jej wymierzenia ...................................................................... 1. Pojêcie, zakres i przes³anki nadzwyczajnego z³agodzenia kary ...................................................... 2. Odst¹pienie od ukarania ......................................... § 67. Praktyka orzekania kar i œrodków karnych ................

Str. 346

498

348

502

348 502 353 508 354 510

Rozdzia³ VII. Œrodki zabezpieczaj¹ce ................................... 359 § 68. Geneza i ewolucja œrodków zabezpieczaj¹cych ......... 1. Historyczne uwarunkowania ................................... 2. Regulacje Kodeksu karnego z 1969 r. ................... § 69. Œrodki zabezpieczaj¹ce w obowi¹zuj¹cym Kodeksie karnym .......................................................................... 1. Œrodki o charakterze leczniczo-izolacyjnym i rehabilitacyjnym .................................................... 2. Nielecznicze œrodki zabezpieczaj¹ce ......................

Nb.

359 359 360

514 514 518

361

522

362 522 365 526

Rozdzia³ VIII. Œrodki stosowane wobec nieletnich ............. 367 § 70. Zasady postêpowania w sprawach nieletnich ............. 1. Ewolucja prawa karnego dotycz¹cego nieletnich .. 2. Czyn karalny i demoralizacja jako przes³anki interwencji s¹du rodzinnego .................................. § 71. Œrodki stosowane wobec nieletnich ............................ 1. Œrodki wychowawcze .............................................. 2. Œrodki poprawcze .................................................... 3. Wyj¹tkowa odpowiedzialnoœæ karna nieletnich .....

367 527 367 527 369 372 372 374 375

531 538 538 542 544

§ 72. Okolicznoœci uchylaj¹ce karalnoœæ ............................. 1. Immunitety ............................................................... 2. Przedawnienie .......................................................... 3. Ustawowe klauzule niekaralnoœci .......................... § 73. Abolicja, amnestia i u³askawienie ............................... § 74. Zatarcie skazania ..........................................................

378 378 380 383 384 386

548 548 552 560 562 566

Rozdzia³ IX. Uchylenie karalnoœci i darowanie kary. Zatarcie skazania ................................................................................. 378

Czêœæ szczególna

Rozdzia³ I. Wiadomoœci wstêpne ........................................... 391 § 75. Systematyka czêœci szczególnej Kodeksu karnego .... 391

569

XVII

Spis treœci

Str. Rozdzia³ II. Przestêpstwa przeciwko pokojowi, ludzkoœci i przestêpstwa wojenne ....................................................... 395 § 76. Regulacje prawa karnego miêdzynarodowego ........... 395 § 77. Przestêpstwa przeciwko pokojowi, ludzkoœci i przestêpstwa wojenne w polskim prawie karnym ................... 397

Nb. 578 583

Rozdzia³ III. Przestêpstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej i jej obronnoœci ..................................................... 403 § 78. Zagadnienia ogólne ...................................................... 1. Ewolucja przestêpstw przeciwko pañstwu .............. 2. Za³o¿enia Kodeksu karnego z 1997 r. .................... § 79. Zamach na niepodleg³oœæ, integralnoœæ i bezpieczeñstwo pañstwa ......................................................................... 1. Zamach stanu .......................................................... 2. Zamach na Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej .. 3. Zamach na konstytucyjny organ pañstwa .............. § 80. Szpiegostwo i inne przestêpstwa na szkodê Rzeczypospolitej Polskiej ............................................................ 1. Szpiegostwo ............................................................ 2. Dezinformacja wywiadowcza ................................. 3. Nadu¿ycie zaufania w stosunkach z zagranic¹ ..... 4. Klauzule czynnego ¿alu .......................................... 5. Ochrona przedstawicieli innych pañstw i ich symboli § 81. Przestêpstwa przeciwko obronnoœci ........................... 1. Zamach na jednostkê Si³ Zbrojnych ...................... 2. S³u¿ba w obcym wojsku ......................................... 3. Uchylanie siê od s³u¿by wojskowej lub s³u¿by zastêpczej ....................................................................

403 596 403 596 404 600 405 603 406 603 407 607 408 610

410 410 412 413 414 415 416 416 418

613 613 622 624 625 626 629 629 635

419

637

Rozdzia³ IV. Przestêpstwa przeciwko ¿yciu i zdrowiu ....... 421 § 82. Zbrodnia zabójstwa ...................................................... 1. Zabójstwo w typie podstawowym .......................... 2. Zabójstwo kwalifikowane ....................................... § 83. Uprzywilejowane typy zabójstwa ............................... 1. Zabójstwo z afektu .................................................. 2. Zabójstwo eutanatyczne .......................................... 3. Zabójstwo noworodka ............................................. § 84. Inne przestêpstwa przeciwko ¿yciu ............................ 1. Nak³anianie i pomoc do samobójstwa .................... 2. Nieumyœlne spowodowanie œmierci ....................... § 85. Karalne przerwanie ci¹¿y (aborcja) ............................ § 86. Spowodowanie uszczerbku na zdrowiu ......................

421 421 424 428 428 430 432 434 434 436 437 440

643 643 647 651 651 656 658 660 660 663 665 671

XVIII

Spis treœci

§ 87. Przestêpstwa polegaj¹ce na nara¿eniu ¿ycia lub zdrowia na niebezpieczeñstwo ........................................... 1. Bójka i pobicie ........................................................ 2. Nara¿enie na bezpoœrednie niebezpieczeñstwo ..... 3. Nieudzielenie pomocy ............................................ 4. Nara¿enie na zara¿enie wirusem HIV, chorob¹ weneryczn¹ lub zakaŸn¹ .............................................. 5. Szerzenie narkomanii .............................................. Rozdzia³ V. Przestêpstwa przeciwko bezpieczeñstwu powszechnemu i œrodowisku .............................................. § 88. Spowodowanie powszechnego zagro¿enia ................. 1. Uwagi ogólne .......................................................... 2. Zdarzenie powszechnie niebezpieczne i bezpoœrednie niebezpieczeñstwo takiego zdarzenia ..................... 3. Sprowadzenie stanu powszechnego zagro¿enia .... § 89. Terroryzm lotniczy lub morski .................................... § 90. Przestêpstwa przeciwko œrodowisku ........................... 1. Uwagi ogólne .......................................................... 2. Spowodowanie zniszczeñ w œwiecie roœlinnym lub zwierzêcym .............................................................. 3. Zanieczyszczenie œrodowiska ................................. 4. Inne zagro¿enia .......................................................

Str.

443 674 444 674 446 679 448 681 449 684 449 686 452 452 689 452 689 454 456 457 459 459

691 695 697 699 699

460 700 461 701 462 702

Rozdzia³ VI. Przestêpstwa przeciwko bezpieczeñstwu w komunikacji ...................................................................... 464 § 91. Katastrofa i wypadek komunikacyjny ........................ 1. Katastrofa i wypadek komunikacyjny – kryteria rozró¿nienia .................................................................. 2. Znamiona wypadku komunikacyjnego .................. § 92. Warunki karalnoœci przestêpstw przeciwko bezpieczeñstwu w komunikacji ..................................................... 1. „Lekki” wypadek w komunikacji – wystêpek czy wykroczenie? ........................................................... 2. NietrzeŸwoœæ kieruj¹cego pojazdem i ucieczka z miejsca zdarzenia jako przes³anki karalnoœci ............... 3. Inne przestêpstwa przeciwko bezpieczeñstwu w komunikacji .................................................................

Nb.

464

704

464 704 466 706 469

709

469

709

470

711

473

713

Rozdzia³ VII. Przestêpstwa przeciwko wolnoœci ................. 475

§ 93. Zagadnienia ogólne ...................................................... 475 716 § 94. Bezprawne pozbawienie wolnoœci .............................. 476 718 1. Pozbawienie wolnoœci w typie podstawowym ...... 477 718

XIX

Spis treœci

2. Kwalifikowane typy przestêpstwa ......................... 3. Handel ludŸmi ......................................................... § 95. GroŸba karalna i zmuszanie ........................................ 1. GroŸba karalna ........................................................ 2. Zmuszanie do okreœlonego zachowania siê ........... § 96. Naruszenie miru domowego i sfery prywatnoœci ....... 1. Naruszenie miru domowego ................................... 2. Utrwalanie lub rozpowszechnianie wizerunku nagiej osoby ............................................................

Str. 479 480 480 481 482 484 484

Nb. 721 722 723 723 726 731 731

487 733a

Rozdzia³ VIII. Przestêpstwa przeciwko wolnoœci i obyczajnoœci w dziedzinie stosunków seksualnych ................................ 488 § 97. Zgwa³cenie i inne przestêpstwa przeciwko wolnoœci seksualnej ...................................................................... 1. Zgwa³cenie i wymuszenie czynnoœci seksualnej .. 2. Kwalifikowane typy przestêpstwa ......................... 3. Wykorzystanie seksualne osoby w stanie nienormalnym, osoby zale¿nej lub ma³oletniego ................... § 98. Kazirodztwo i deprawacja seksualna ma³oletnich ..... 1. Kazirodztwo ............................................................ 2. Wykorzystanie seksualne ma³oletniego ................. 3. Zakazany kontakt z ma³oletnim i zakaz propagowania pedofilii ........................................... § 99. Rozpowszechnianie pornografii .................................. 1. Spór o pojêcie pornografii ...................................... 2. Przes³anki karalnoœci i jej zakres ........................... § 100. Przestêpstwa zwi¹zane z prostytucj¹ .......................... 1. Sytuacja prawna prostytucji ................................... 2. Przestêpstwa eksploatacji prostytucji ....................

488 488 492

734 734 739

493 495 496 497

742 745 745 747

498 748a 500 749 500 749 502 752 504 756 504 756 506 759

Rozdzia³ IX. Przestêpstwa przeciwko rodzinie i opiece ..... 508 § 101. Prawnokarna ochrona rodziny ..................................... 1. Uwagi ogólne .......................................................... 2. Bigamia .................................................................... § 102. Przestêpstwo znêcania siê ........................................... 1. Typ podstawowy znêcania siê ............................... 2. Typy kwalifikowane ............................................... § 103. Uchylanie siê od obowi¹zku alimentacyjnego ........... § 104. Przestêpstwa przeciwko opiece ................................... 1. Rozpijanie ma³oletniego ......................................... 2. Porzucenie i uprowadzenie ma³oletniego .............. 3. Organizowanie nielegalnej adopcji ........................

508 762 508 762 509 763 510 765 510 765 512 767 513 768 514 771 515 771 515 774 517 776a