Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek pod redakcją Zygmunta Kruczka

PROKSENIA Kraków 2010

4

Publikacja z serii „Monografie o tematyce turystycznej”

Publikacja dofinansowana przez Polską Organizację Turystyczną

Autorzy artykułów:

Stanisław J. Adamczyk, Anna Bogucka, Krzysztof Borkowski, Piotr Dąbrowski, Agnieszka Gaj, Hanna Janicka, Jarosław A. Janowski, Edward Jarosz, Małgorzata Karwat, Tomasz Koralewski, Andrzej Kremer, Zygmunt Kruczek, Jarosław Kucharski, Elżbieta Kusina, Patrycja Litwicka, Maciej Ostrowski, Andrzej Stasiak, Piotr Szymanowski, Robert Wiluś, Piotr Zubrzycki

Redakcja:

Zygmunt Kruczek

Recenzenci:

prof. zw. dr hab. Krzysztof Mazurski dr Armin Mikos von Rohrscheidt

Korekta tekstu:

Marek Chadziński

Zdjęcia na okładce:

Zygmunt Kruczek

„Publikacja przygotowana przez zespół autorów będących jednocześnie doświadczonymi praktykami i teoretykami pilotażu i przewodnictwa turystycznego, a także w znacznej części jego dydaktykami, wydaje się wypełniać widoczną lukę, która do niedawna istniała w polskiej literaturze fachowej na temat turystyki. Szczególnie potrzebne w tym kontekście są teksty poświęcone etyce obsługi turystów, zagadnieniu traktowanemu dotychczas po macoszemu, dla którego jak dotąd nie istniał spójny zbiór opracowań, co zmuszało wykładających na szkoleniach i na kierunkach turystycznych naszych uczelni do poszukiwania i zestawiania tej literatury na własną rękę. Bardzo cenne są także uwagi, zapisy dyskusji i propozycje odnoszące się do aktualnego i postulowanego trybu kształcenia kandydatów na pilotów i przewodników oraz do jego pożądanych treści. Pozostaje tylko mieć nadzieję, że publikacja trafi także na biurka tych, którzy w naszym kraju podejmują ostateczne decyzje i ustalają obowiązujące treści i procedury. Z pewnością jej lektura miałaby wówczas pozytywny wpływ na znaczącą poprawę w tej dziedzinie, w której od lat zmienia się i poprawia zgoła nie to, co tej poprawy i zmiany wymaga”. Z recenzji dr. Armina Mikosa von Rohrscheidt

Wydawca: Wydawnictwo PROKSENIA ul. Sarego 23/2, 31-047 Kraków, tel./fax: + 48 12 421 63 80 www.proksenia.pl, e-mail: [email protected]

Spis treści Wprowadzenie ....................................................................................................................................... 5 CZĘŚĆ I. ETYKA PRZEWODNIKÓW TURYSTYCZNYCH I PILOTÓW WYCIECZEK.......... 7 1. Kodeks Etyki w turystyce ogłoszony przez Światową Organizację Turystyki Maciej Ostrowski ............................................................................................................................... 9 2. Prawnomiędzynarodowe znaczenie Globalnego Kodeksu Etyki w turystyce Andrzej Kremer ................................................................................................................................ 19 3. Jakiego przewodnictwa potrzebują polskie góry? Od ochrony ludzi przed górami do ochrony gór przed człowiekiem Piotr Dąbrowski ............................................................................................................................... 27 4. Etyka pilota wycieczek Krzysztof Borkowski, Jarosław Kucharski....................................................................................... 35 5. Doskonalenie kadr oraz etyka zawodowa, czyli co robić po kursie pilotów wycieczek? Hanna Janicka ................................................................................................................................. 51 6. Uwagi o współpracy pilota wycieczek z biurem turystycznym Małgorzata Karwat .......................................................................................................................... 57 7. Ewolucja motywów uczestnictwa w kursach na pilotów wycieczek Zygmunt Kruczek ............................................................................................................................. 65 CZĘŚĆ II. KSZTAŁCENIE, EGZAMINOWANIE I DOSKONALENIE PRZEWODNIKÓW I PILOTÓW WYCIECZEK .......................................................... 79 8. Analiza form i programów kształcenia przewodników turystycznych i pilotów wycieczek Andrzej Stasiak, Robert Wiluś.......................................................................................................... 81 9. Kształcenie, egzaminowanie i doskonalenie pilotów i przewodników w nowym rozporządzeniu – wprowadzenie do dyskusji Piotr Szymanowski ......................................................................................................................... 103 10. Ścieżki rozwoju zawodowego przewodników turystycznych w województwie podlaskim Anna Bogucka ................................................................................................................................ 117 CZĘŚĆ III. WALORY I PRODUKTY TURYSTYCZNE ŁODZI, ZIEMI ŁÓDZKIEJ I ŚWIĘTOKRZYSKIEJ ................................................................................................. 123 11. Prezentacja produktów Łodzi i regionu łódzkiego Tomasz Koralewski ........................................................................................................................ 125 12. Od drzwi warsztatu po okno na świat Jarosław A. Janowski..................................................................................................................... 145 13. Trasy turystyczne w województwie świętokrzyskim nawiązujące do dziedzictwa Wiślan i przewodnik Tropami Wiślan po Ziemi Świętokrzyskiej Stanisław J. Adamczyk ................................................................................................................... 163

CZĘŚĆ IV. FORUM EKSPERTÓW TURYSTYKI KULTUROWEJ ............................................ 169 14. Forum Ekspertów Turystyki Kulturowej ....................................................................................... 171 CZĘŚĆ V. RELACJE Z PRACY PILOTÓW, REZYDENTÓW I ANIMATORÓW .................... 185 15. Uwagi o pracy rezydenta i animatora na Krecie Patrycja Litwicka ........................................................................................................................... 187 16. Praca w Turcji w charakterze przewodnika polskich grup na wycieczkach lokalnych turystycznych Agnieszka Gaj ................................................................................................................................ 195 DYSKUSJA............................................................................................................................................ 205 Głos w dyskusji Piotr Zubrzycki .............................................................................................................................. 207 Uwagi odnośnie do programów szkolenia pilotów i przewodników Edward Jarosz................................................................................................................................ 209 Zawodowe przewodnictwo turystyczne Elżbieta Kusina .............................................................................................................................. 216 WNIOSKI Z V FORUM PILOTAŻU I PRZEWODNICTWA W ŁODZI...................................... 221 Etyka i zasady pilotów wycieczek Edward Jarosz – opracowanie z dostosowaniem do uwag IATM.................................................. 223 Kodeks Etyczny Przewodnika PTTK ................................................................................................ 226 Program szkolenia dla kandydatów na pilotów wycieczek Propozycja Polskiej Federacji Pilotażu i Przewodnictwa ............................................................. 227 ANEKS ................................................................................................................................................... 231 Globalny Turystyczny Kodeks Etyczny ............................................................................................ 233 IATM Ethics and principles ............................................................................................................... 237 Polska Federacja Pilotażu i Przewodnictwa ...................................................................................... 239

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

WPROWADZENIE Organizowane co roku Forum Pilotażu i Przewodnictwa jest największym spotkaniem przewodników turystycznych i pilotów wycieczek. Ostatnie V Forum miało miejsce w Łodzi, poprzednie odbyły się w Gdyni, Warszawie, Poznaniu i Krakowie. Spotkania te mają na celu integrację środowiska pilotów i przewodników, wymianę poglądów i dyskusję nad ważnymi dla tej społeczności problemami. Organizatorem V Forum (podobnie jak i poprzednich) była Polska Federacja Pilotażu i Przewodnictwa wraz z lokalnym Stowarzyszeniem Pilotów – w tym roku Stowarzyszeniem Pilotów w Łodzi. Patronat nad obradami Forum objęła Polska Organizacja Turystyczna, Marszałek Województwa Łódzkiego i Prezydent Miasta Łodzi. Współorganizatorem Forum była Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Łódzkiego oraz Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Łodzi. Każde Forum miało swoja swoją tematykę wiodącą1. W tym roku obrady Forum koncentrowały się wokół zasad etyki. Ocena jakości pracy przewodników i pilotów, postrzeganie ich przez turystów i pozycja wśród innych zawodów w dużej mierze zależy od ich postawy etycznej. Zamiarem organizatorów Forum było wypracowanie podstaw do stworzenia, na wzór innych zawodów, kodeksu etycznego przewodników turystycznych i pilotów wycieczek. Propozycje zapisu takiego kodeksu sformułowane dla potrzeb dalszej dyskusji i konsultacji po raz pierwszy publikowane są w tej monografii. Materiały z V Forum Pilotażu i Przewodnictwa podzielone są na kilka części. W pierwszej zawarto wystąpienia związane z etyką. Otwiera je ks. prof. Maciej Ostrowski (Rektor Uniwersytetu Papieskiego im. Jana Pawła II w Krakowie), który mówił o kodeksach etycznych w turystyce. Wątek ten uzupełnia artykuł dr. Andrzeja Kremera o prawnomiędzynarodowym znaczeniu tego kodeksu dla turystyki. Etyce w pracy przewodników górskich poświęcone jest wystąpienie dr. Krzysztofa Kuleszy (Centrum Przewodnictwa Tatrzańskiego). O doskonaleniu kadr oraz etyce zawodowej pilotów wycieczek pisze Hanna Janicka, Wiceprezes Zarządu Polskiej Federacji Pilotażu i Przewodnictwa. Tę część monografii zamykają artykuły o etyce pilotów wycieczek dr. Krzysztofa Borkowskiego z AWF w Krakowie i dr. Jarosława Kucharskiego z Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz o ewolucji motywów uczestnictwa w kursach na pilotów wycieczek dr. Zygmunta Kruczka (AWF Kraków i Prezes Zarządu Polskiej Federacji Pilotażu i Przewodnictwa).

1

II Forum w Warszawie w 2005 r. odbyło się pod hasłem „Pilotaż i przewodnictwo – nowe wyzwania”, III Forum zorganizowane w Poznaniu w 2006 r. – „Pilotaż i przewodnictwo w krajach Unii Europejskiej”, IV Forum w Krakowie w 2009 r. – „Jakość usług w pilotażu i przewodnictwie”. —5—

Zygmunt Kruczek – Wprowadzenie

Druga część materiałów z łódzkiego Forum poświęcona jest żywotnym problemom przewodników i pilotów, a mianowicie doskonaleniu form kształcenia i tworzeniu warunków do wykonywania zawodu od strony formalnej. Na początku zamieszczono analizę form i programów kształcenia przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, którą przedstawili dr Andrzej Stasiak (Rektor WSHiT w Łodzi) i dr Robert Wiluś (Uniwersytet Łódzki). Kształcenie, egzaminowanie i doskonalenie pilotów i przewodników w projektowanej nowej ustawie o usługach turystycznych było przedmiotem wystąpienia Piotra Szymanowskiego z Wielkopolskiego Urzędu Marszałkowskiego. W tej części monografii zamieszczono również tekst dr Anny Boguckiej (Politechnika w Białymstoku) o ścieżkach rozwojowych przewodnictwa na Podlasiu. Trzecia część materiałów to prezentacja atrakcji i produktów turystycznych Łodzi i Ziemi Łódzkiej dokonana przez Tomasza Koralewskiego – zastępcę dyrektora Biura Regionalnej Organizacji Turystycznej Województwa Łódzkiego. Olbrzymim zainteresowaniem cieszyła się prezentacja mało znanych obiektów krajoznawczych, jakim okazały się klapy włazów kanalizacyjnych (artykuł „Od drzwi warsztatu po okno na świat” – Jarosława Janowskiego). Przewodnik po trasach turystycznych nawiązujących do dziedzictwa Wiślan w województwie świętokrzyskim zaprezentował dr Stanisław Adamczyk (Wszechnica Świętokrzyska). W materiałach z V Forum zamieszczono również ciekawe głosy z dyskusji, jaka toczyła się pierwszego i drugiego dnia Forum (Małgorzata Karwat, Piotr Zubrzycki). Dołączono również relacje z pracy w charakterze rezydenta, animatora i przewodnika wycieczek lokalnych na Krecie i Turcji (Patrycja Litwicka i Agnieszka Gaj). Uwadze czytelników polecam również wypowiedzi ekspertów Forum Turystyki Kulturowej (dr Izabela Wyszowska, dr hab. Janusz Hochleitner, dr Armin Mikos v. Rohrscheidt, Agnieszka Matusiak, dr Kazimiera Orzechowska-Kowalska oraz dr Zygmunt Kruczek), którzy odpowiadali na pytanie: „Jakie nowe umiejętności i nowy zakres wiedzy jest niezbędny dla przewodnika lub pilota obsługującego turystów kulturowych, w jakim kierunku powinna iść ewolucja programów kształcenia i form przygotowania zawodu przewodnika turystycznego i pilota wycieczek?”. Monografię kończą wnioski z V Forum zebrane i opracowane (Edward Jarosz) w formie wykazu zasad etycznych pilotów wycieczek, jak i wniosków z dyskusji nad kształceniem, egzaminowaniem i wykonywaniem funkcji przewodnika i pilota. W oparciu o dyskusję zmodyfikowano program kształcenia pilotów wycieczek (Załącznik nr 10), przekazując go do Ministerstwa Sportu i Turystyki celem wykorzystania w nowelizowanej ustawie i stosownych rozporządzeniach. W aneksie zawarto tekst Globalnego Kodeksu Etycznego w turystyce oraz anglojęzyczną wersję kodeksu etycznego IATM (turliderów i organizatorów turystyki w Wielkiej Brytanii). dr Zygmunt Kruczek —6—

CZĘŚĆ I ETYKA PRZEWODNIKÓW TURYSTYCZNYCH I PILOTÓW WYCIECZEK

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

1. KODEKS ETYKI W TURYSTYCE OGŁOSZONY PRZEZ ŚWIATOWĄ ORGANIZACJĘ TURYSTYKI Maciej Ostrowski*

Artykuł niniejszy ma za cel przybliżenie Ogólnego Kodeksu Etyki w Turystyce ogłoszonego przez Światową Organizację Turystyki (WTO) 1 października 1999 roku w Santiago de Chile. Autor tekstu nie zamierza podejmować polemiki z przyjętymi w nim zasadami, choć musi na wstępie podkreślić, iż nie ze wszystkimi sformułowaniami się zgadza1. Mimo to uważa, iż jest on osiągnięciem wartym pogłębionego studium i rozpowszechnienia w świecie turystyki. Kodeks bowiem porządkuje wiele ważnych kwestii z dziedziny etyki w tym tak bardzo dynamicznie rozwijającym się obszarze ludzkiego życia. Przede wszystkim w jednoznaczny sposób stwierdza, iż turystyka wbrew wielu opiniom jest obszarem poddanym podobnie jak inne dziedziny życia zasadom etycznym. Zadaniem artykułu nie jest szczegółowa analiza rzeczonego Kodeksu. Intencją autora, obok przypomnienia kilku faktów, które przyczyniły się do powstania Kodeksu, jest zwrócenie uwagi na istotne założenia, cele i wartości, jakie ów dokument zawiera. Autor chce także dodać nieco własnych komentarzy do Kodeksu. Jako teolog będzie wychodził z przesłanek katolickiej nauki społecznej i etyki. Z satysfakcją trzeba stwierdzić, iż jedną z inspiracji powstania Kodeksu był obradujący w Warszawie, jesienią 1995 roku, I Kongres Turystyki Polskiej. Autor niniejszego artykułu uczestniczył w pracach kongresowej grupy roboczej koncentrującej się na „społeczno-kulturowych i wychowawczych funkcjach turystyki”. Tam właśnie padł postulat etycznego wychowania w turystyce. Zarazem sformułowano „Deklarację Kongresu Turystyki Polskiej o potrzebie etyki w turystyce”2. We wstępie do Ogólnego Kodeksu Etyki w Turystyce autorzy nawiązują do pierwszego spotkania Komitetu Specjalnego utworzonego przez *

Ks. prof. dr hab. Maciej Ostrowski – Prorektor Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie e-mail: [email protected] 1 Artykuł jest w pewnej części poprawioną wersją publikacji O etykę w turystyce. Kodeks Etyki w Turystyce ogłoszony przez Światową Organizację Turystyki, [w:] „Folia Turistica”, AWF Kraków, nr 10/2000, s. 180–194. Wymieniona publikacja zawiera również uwagi krytyczne co do Kodeksu. 2 Grupa IV w punkcie 7. sformułowała postulat: „Należy pilnie opracować kodeks etyczny w turystyce. Dobrym wstępem do tego zamierzenia będzie przyjęcie «Deklaracji o potrzebie etyki w turystyce» jako oficjalnego dokumentu Kongresu Turystyki Polskiej”. Kongres Turystyki Polskiej – Turystyka szansą rozwoju kraju. Materiały podstawowe, Warszawa, 6–8 listopada 1995 r., s. 178. Na s. 179 zamieszczony jest tekst rzeczonej deklaracji. —9—

Maciej Ostrowski – Kodeks etyki w turystyce ogłoszony przez Światową Organizację Turystyki

WTO (Stambuł 1997) w celu redakcji rzeczonego Kodeksu, które odbyło się w Krakowie 7 października 1998 roku.

Struktura dokumentu Właściwy tekst Kodeksu Ogólnego Etyki w Turystyce liczy zaledwie 10 artykułów wraz z preambułą. Każdy z artykułów zawiera kilka paragrafów. Jego objętość powiększono przez dodanie wstępu i aneksów. Nie zmienia to faktu, iż dokument jest bardzo syntetyczny. Wstęp przypomina pokrótce historię powstania Kodeksu. Nie jest on dziełem wąskiej grupy ekspertów, jak choćby wspomnianego już Komitetu Specjalnego. Komitet był raczej zespołem gromadzącym uwagi i redagującym zawartość dokumentu. Tekst powstał na podstawie m.in. szkicu Generalnego Sekretariatu WTO, sugestii innych organów i konsultacji członków WTO oraz szeregu instytucji reprezentujących świat turystyki. W preambule powołano się na przynajmniej dziewiętnaście różnych dokumentów o światowym znaczeniu, a odnoszących się w jakimś stopniu do spraw turystyki. Twórcy nie uznali Kodeksu za ostatecznie zamknięty. W aneksie wyrażają intencję jego uzupełniania i udoskonalania. Preambuła wyraża przeświadczenie, iż turystyka jest dziś jednym z powszechnych zjawisk zasadniczo wpływających na ludzkie życie czy to w mikro-, czy w makroskali. Wnosi weń specyficzne wartości. Przyjęcie podstawowych reguł i zasad etycznego postępowania wskaże wszystkim tworzącym turystykę właściwe drogi postępowania, a w konsekwencji przyczyni się do lepszej realizacji prawdziwych celów turystyki i jej promocji. Uczuli ich na odpowiedzialność, którą każdy z nich jest na swój sposób obarczony. Pomoże też w prawidłowym zharmonizowaniu działalności na rzeczonym polu rozmaitych podmiotów. Preambuła eksponuje jedno z podstawowych praw, którym według twórców Kodeksu jest prawo do turystyki i wolność ruchu turystycznego. Dziesięć zasadniczych artykułów kończy się wezwaniem do wszystkich zaangażowanych w turystykę: państw, rządzących, przedsiębiorców, stowarzyszeń oraz samych turystów, by „stosowali się w dobrej wierze” do postanowień Kodeksu. Nie jest to zatem dokument, który by posiadał sam z siebie wiążącą moc. Stanowi bardziej apel o dobrowolną akceptację zobowiązań. Autorzy zachęcają do szerokiego propagowania zasad Kodeksu, opracowywania na podstawie jego norm innych szczegółowych i lokalnych przepisów dotyczących turystyki oraz odnoszenia się do reguł Kodeksu w umowach regulujących jej obszary. Ze szczególnym apelem zwracają się do Organizacji Narodów Zjednoczonych, by rozważyła możliwość asymilowania zasad Kodeksu w swojej działalności. Dokument wyraża decyzję utworzenia Światowego Komitetu Etyki w Turystyce. Aneks podaje ustalenia co do jego składu i generalnych zasad działania. Ma on być stałym, bezstronnym ciałem czuwającym nad interpretacją i wprowadzaniem w życie Kodeksu Etyki w Turystyce (art. 10,3). W intencji twórców ma posiadać nie tyle prawne kompetencje, — 10 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

ile międzynarodowy autorytet, pomagając w ocenie zaistniałych sytuacji i rozwiązywaniu sporów oraz kształtowaniu wspólnie obowiązujących zasad na polu turystyki. Na uwagę zasługuje fakt, iż autorzy nie uznają Kodeksu za dokument ostatecznie zamknięty. Zwracają się z apelem o dyskusję nad jego udoskonaleniem i przyszłym kształtem. Przewidują, iż zebrane z różnych regionów świata głosy mogą wnieść doń poprawki bądź uzupełnienia.

Odwołanie do ludzkiego sumienia i ogólnoludzkich zasad etycznych Jesteśmy stale świadkami tworzenia przez międzynarodowe i krajowe organizacje rozmaitych dokumentów o normatywnym charakterze. Należą do nich nie tylko umowy, konwencje, deklaracje, karty praw, ale także kodeksy zasad postępowania w różnych dziedzinach życia3. Kodeks etyki jako taki ma wyjątkowy walor odróżniający go od innych pism. Umowa bądź konwencja jest dokumentem zobowiązującym strony do zachowania zasad pod odpowiednimi sankcjami prawnymi (zewnętrznymi). Kodeks etyczny odwołuje się przede wszystkim do sumienia człowieka. A zatem stoi za nim sankcja natury wewnętrznej – moralnej. Ostatecznie apeluje on do dobrej woli człowieka. Tworzenie kodeksów resortowych – odnoszących się do różnych dziedzin życia – odzwierciedla potrzebę formułowania norm, które kierowałyby społecznym życiem oraz budowały zasady godziwego, odpowiedzialnego postępowania w ramach wybranego zawodu bądź ludzkiej aktywności. Mówiąc językiem teologa, są to próby refleksji nad ludzkim powołaniem danym przez Stwórcę, które przybiera różnorakie kształty. Powołanie stanowi wezwanie ze strony Boga, który ma wobec człowieka swój plan. Zadaniem człowieka jest odczytywanie owego Bożego wezwania. Spełniając je, człowiek zarazem realizuje sam siebie, zdąża do swego szczęścia i udoskonala ten świat po myśli Bożej. Sobór Watykański II powie, iż zadaniem chrześcijan jest takie kształtowanie rzeczywistości ziemskich, by stosowały się one do norm sprawiedliwości oraz sprzyjały praktykowaniu cnót. Szczególnym zaś zadaniem osób świeckich jest przepajanie kultury i dzieł ludzkich wartościami moralnymi4. Turystyka staje się w dzisiejszych czasach masowym zjawiskiem. Kwestie z nią związane dotyczą już nie tylko osób i grup przemieszczających się z miejsca na miejsce, ale szeroko rozbudowanej, dynamicznie rozwijającej się gałęzi przemysłu zwanej przemysłem turystycznym (białym przemysłem). Zaangażowane są w nim rozliczne instytucje i grupy,

3

Do tego rodzaju dokumentów w obszarze turystyki należą np. Kodeks etyczny przewodnika PTTK przyjęty przez Komisję Przewodnicką ZG PTTK dn. 24.04.1999 r., Kodeks narciarski zatwierdzony przez PZN, GOPR i Komisję Turystyki Narciarskiej ZG PTTK w marcu 1972 r. 4 Konstytucja dogmatyczna o Kościele, n 36; por. Katechizm Kościoła Katolickiego, n. 898–899 i 909. — 11 —

Maciej Ostrowski – Kodeks etyki w turystyce ogłoszony przez Światową Organizację Turystyki

by wymienić przykładowo: biura podróży, transportowców, przewodników, pilotów wycieczek, hotelarzy, obsługę ośrodków rekreacyjnych, gastronomię, ale także inwestorów tworzących infrastrukturę dla turystyki. Na dochody z turystyki liczą dziś znaczne grupy ludności, zwłaszcza z terenów słabo uprzemysłowionych i zagrożonych bezrobociem. W pewnym zakresie problem dotyczy instytucji kościelnych zajmujących się ruchem pielgrzymkowym i tzw. turystyką religijną (np. ośrodki pielgrzymkowe, domy pielgrzyma, duszpasterstwo pielgrzymkowe). Jak w każdej dziedzinie życia rodzą się problemy, a także konflikty, napięcia i sprzeczności interesów. Pojawia się zatem potrzeba etycznych unormowań, które uwzględniałyby specyfikę sytuacji. Rozwiązanie nie polega wyłącznie na formułowaniu resortowych praw, przepisów bądź umów. Chodzi także o wskazanie człowiekowi wspomnianych wyżej wewnętrznych zasad, które będą stanowiły dlań drogę moralnego postępowania – jasny i trwały punkt odniesienia dla etycznych rozstrzygnięć. Ogólny Kodeks Etyki w Turystyce wychodzi naprzeciw rzeczonym potrzebom. Wracając do teologicznego języka, można powiedzieć, iż na swój sposób Kodeks naświetla drogę powołania człowieka ujawniającą się w jego zawodowej pracy w sektorze turystyki oraz turystyki rozumianej jako czynność rekreacyjna. Analizowany przez nas Kodeks eksponuje prawdę, iż świat turystyki nie może kierować się wyłącznie swobodnymi mechanizmami wolnego rynku stojącymi poza nawiasem etycznych zasad. Etyczne reguły powinny obowiązywać wszystkie podmioty w jakikolwiek sposób związane z turystyką, a zatem rządy krajów odpowiedzialne za ustawodawstwo i strategiczne plany, inwestorów rozbudowujących turystyczną infrastrukturę, zawodowych organizatorów turystyki i wszystkich pracujących w sektorze, społeczne organizacje zajmujące się tą dziedziną, a wreszcie samych turystów. Poprzez turystykę człowiek wchodzi w wielorakie kontakty z drugim człowiekiem i otaczającym go światem przyrody oraz wytworów ludzkiej kultury. Jako że turystyka jest zjawiskiem ogólnoświatowym, wpływa ona na międzynarodowe stosunki. Wszystko to stwarza rozliczne problemy natury moralnej. Kodeks uczula na szereg tego rodzaju kwestii, które rodziły się wraz z rozwojem turystyki i pod wieloma względami są charakterystyczne dla świata turystyki. Przykładowo wskażmy: nadużycie ludzkich i pracowniczych praw osób zatrudnionych w turystycznym sektorze, naruszanie środowiska naturalnego, „turystyczny neokolonializm”, tzw. turystykę seksualną itp.

Walory turystyki eksponowane przez Kodeks i szczegółowe powinności Przejdźmy do syntetycznej prezentacji wielorakich walorów turystyki wymienianych przez Kodeks. Dokument ten rzadziej stosuje mentorski ton, natomiast częściej eksplikuje — 12 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

szanse, jakie czas turystyki stanowi dla społeczności i jednostki. Nie unika jednak jednoznacznego potępiania negatywnych zjawisk. Zachęca on do poznawania i korzystania z dóbr niesionych przez turystykę, wzywając do odpowiedzialnej turystyki (art. 1.1). Korzyści widzi w sferze ekonomicznej, duchowej i kulturalnej, a także religijnej. Wychowawcze wartości turystyki Analizowany przez nas Kodeks uważa turystykę za ważny czynnik wychowania. Z jej dóbr czerpią zarówno turyści i ich rodzinne kraje, jak również regiony goszczące turystów. Skromnie, ale dobitnie uznaje za godną promocji i szczególnie korzystną podróż w religijnych celach obok turystyki edukacyjnej, kulturalnej i zdrowotnej (art. 2.4). Kodeks kilkakrotnie podkreśla wychowawcze znaczenie turystyki. Nazywa ją niezastąpionym czynnikiem rozwoju, edukacji i wzajemnego poznania. Zachęca, by do programów edukacyjnych wprowadzano tematy dotyczące wartości, jakie niesie dla człowieka turystyka (art. 1). Winno się zadbać, by zostały publicznie udostępniane dobra kultury osobom pragnącym je obejrzeć (art. 4 i 8), z drugiej zaś strony na rozmaity sposób promować turystyczną aktywność wśród różnych grup. Wymieniono tu szczególnie rodziny, młodzież, seniorów i niepełnosprawnych (art. 7.4). Jest rzeczą niepokojącą niewystarczająca troska o rozwój turystyki, zwłaszcza wśród młodszego pokolenia. Wiadomo, iż zadaniem placówek wychowawczych jest wdrażanie człowieka w pewien styl życia, rozbudzanie zainteresowań i zachęta do permanentnego rozwoju. Nie trzeba udowadniać, iż ważną rolę spełnia turystyka. Samo spotkanie z dobrami kultury – muzeami, pomnikami, architekturą, sakralnymi budowlami – nosi w sobie znaczący wychowawczy walor. Piękno poznawanych okolic i zabytków uszlachetnia człowieka. Odkrywanie dziedzictwa kultury sprawia, iż sięga on do „swych korzeni”, odnajduje własną tożsamość i kształtuje patriotyzm. Poprzez aktywność fizyczną człowiek zachowuje i rozwija zdrowie, jeden z największych darów w porządku naturalnym5. Trzeba zatem dokładać starań, by rozwijać w społeczeństwie aktywność turystyczną. Młodych (i nie tylko) wdrażać w pewien styl życia, w którym stałe miejsce zajmuje korzystanie z walorów turystyki. Ułatwiać dostęp do dóbr turystyki niepełnosprawnym. Pomagać w organizacji turystyki rodzinom, by w ten sposób jeszcze lepiej wykonywały one swoje zadanie bycia pierwszymi i niezastąpionymi ośrodkami wychowania człowieka. Wspomagać w tym względzie najstarsze pokolenie, które posiada najwięcej czasu i środków oraz zasłużenie chce w twórczy sposób wykorzystać jesień swego życia.

5

Por. np. Jan Paweł II, Przyroda głosi chwałę Boga, homilia podczas Mszy św. w Valle d’Aosta, 21 sierpnia 1994 r., [w:] L’Osservatore Romano (wyd. polskie) 15(1994)9–10, s. 17–18; List do młodych całego świata, z 31 marca 1985 r, n. 14. — 13 —

Maciej Ostrowski – Kodeks etyki w turystyce ogłoszony przez Światową Organizację Turystyki

Palące zagrożenia ludzkich praw Turystyka łączy ludzi i kraje. Przyczynia się do wzajemnego poznania. Staje się jednym z ważniejszych środków wymiany pomiędzy kulturami. Kodeks, wskazując na niezaprzeczalne walory turystyki w tym względzie, chce z drugiej strony uczulić na zagrożenia, które mogą wyniknąć w związku z rozwijającym się turystycznym ruchem. Na pierwszym miejscu mogą one dotknąć samego człowieka. Kodeks zwraca uwagę, iż turystyka nie powinna stać się czynnikiem dyskryminacji człowieka, a tym bardziej jego wyzysku, zagrażając jego podstawowym prawom. Wszelkie nadużycia w tym względzie określono negacją prawdziwej turystyki (szczególnie art. 2)6. I tutaj można posłużyć się przykładami. Sytuacjami godzącymi w człowieka są nierówność w dostępie do dóbr turystyki różnych, zwłaszcza biedniejszych, społecznych grup bądź demoralizujące wpływy na tubylczą ludność. Wstydliwą dla współczesnej cywilizacji sprawą jest szerzące się zjawisko tzw. turystyki seksualnej. Jej skutki boleśnie dotykają zwłaszcza uboższe kraje Trzeciego Świata oraz dzieci. Kodeks w kilku punktach zdecydowanie potępia tego rodzaju proceder (art. 2 i 6). Zalicza go do kategorii wyzysku i ważnych zagrożeń. Domaga się zdecydowanej walki z nim i karania oraz przeciwstawiania jakimkolwiek formom rozpowszechniania. W porównaniu z innymi zasadami wyłożonymi w Kodeksie tę kwestię cechuje wyjątkowa bezkompromisowość7. Prawo do turystyki Za ważną sprawę trzeba uznać eksponowanie przez Kodeks prawa do turystyki i wolności turystycznego ruchu. Jest ono, według rzeczonego dokumentu, implikacją szerszego prawa do wolnego czasu i wypoczynku. Prawa te przysługują w równym stopniu wszystkim obywatelom świata (art. 7–8). Korzystanie z tychże praw otwiera dostęp do szeregu dóbr, które ubogacają człowieka. W pierwszym rzędzie zabezpieczają jego fizyczne życie i sprzyjają jego rozwojowi. Następnie dają szansę sięgania po wyższe dobra kulturalne, a zatem mają dlań niebagatelne kreatywne znaczenie8. Niestety, obserwacja współczesnego świata nie napawa w tym względzie optymizmem. Istnieją znaczne różnice między krajami i poszczególnymi społecznymi grupami. Zauważa się, iż z tego rodzaju praw mogą 6

Na problem zwrócił m.in. uwagę Jan Paweł II w przemówieniu do członków UNESCO, 2 czerwca 1980 r., Dokumenty nauki społecznej Kościoła, Rzym-Lublin 1987, t. 2, s. 123. 7 Kościół wielokrotnie wypowiadał się przeciwko tego rodzaju zorganizowanemu procederowi; zob. np. Jan Paweł II, Zapewnijmy dzieciom przyszłość w pokoju, Orędzie na XXIX Światowy Dzień Pokoju, 1 stycznia 1996 r., [w:] L’Osservatore Romano (wyd. polskie) 17(1996)1, s. 4–6. Biuro Prasowe Stolicy Apostolskiej wydało oświadczenie nt. zwalczania „turystyki seksualnej”, nazwano ją niemoralną działalnością o charakterze kryminalnym (Tygodnik „Niedziela” nr 3/1995, s. 14). 8 O prawie do wolnego czasu, który daje dostęp do wyższych dóbr, wypowiada się szereg dokumentów kościelnych, np. Konstytucja Soboru Watykańskiego II Gaudium et spes, n. 67; Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens, n. 19 i 25. Podobnie o prawie do swobodnego poruszania się, np. Konstytucja Apostolska Piusa XII Exul familia, Encykliki Jana XXIII Mater et Magistra, n. 45 oraz Pacem in terris, n. 25 i 106. — 14 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

korzystać przede wszystkim bogatsi. Bezrobocie i braki materialne powodują, iż pewna część społeczeństwa nie dysponuje odpowiednią ilością wolnego czasu. Niekiedy pracodawcy, korzystając z trudnej sytuacji na rynku pracy, nie respektują wręcz prawa pracowników do godziwego ograniczenia czasu pracy. Mimo opadania żelaznych kurtyn nadal istnieją kraje zamknięte, które utrudniają wyjazdy swoich obywateli i przyjazdy gości. Wszystkie te sytuacje wpływają na pogłębienie się ubóstwa w znaczeniu duchowo-kulturalnym, a często przyczyniają się do wyniszczania fizycznych sił pracujących. Przywrócenie równości w tym względzie stanowi jeden z przejawów elementarnej sprawiedliwości społecznej. Turystyka a religia Poruszając problem prawa do turystyki, nie można nie wspomnieć problemu praw religijnych. Z natury rzeczy turystyka prowadzi na teren sakralny różnych religii bądź stwarza okazje do kontaktów między wyznawcami różnych religii. Zauważyliśmy już, iż znaczną część turystyki stanowią wędrówki podjęte z religijnych motywów. Nie można pominąć faktu, iż sami turyści są osobami o określonym światopoglądzie, kierującymi się zasadami swojej religii. Oczywiście i w tej kwestii można posłużyć się licznymi negatywnymi przykładami: aroganckich zachowań na terenie świątyń, łamania tabu, traktowania kultycznych obrzędów jak teatru, pogardy dla religijnych zachowań. Zdarza się, iż przewodnicy milczeniem pomijają fakt religijnego przeznaczenia sakralnych budowli, widząc w nich wyłącznie budowle o artystycznych walorach, pomijając pełną prawdę. Kodeks, podejmując powyższy problem, wskazuje na konieczność tolerancji oraz respektowania rozmaitości przekonań filozoficznych, religijnych i moralnych, zaliczając tego rodzaju postawy do „odpowiedzialnej turystyki” (art. 1, 1). Zapewne ma tu na myśli samych turystów jak i środowiska, z którymi styka się turystyka. Na konkrety stosujące rzeczone prawo w życiu składa się m.in. umożliwienie religijnych praktyk podczas podróży (art. 6, 3). Innym aspektem zagadnienia jest poszanowanie sakralnych miejsc, a szczególnie „nieprzynoszenie szkody zwyczajnemu przebiegowi religijnego nabożeństwa” w tychże miejscach (art. 4, 2). Są to z pewnością wskazania adresowane do wszystkich organizatorów turystycznych wyjazdów, którzy winni liczyć się z religijnymi przekonaniami i potrzebami turystów oraz uwzględnić ten aspekt w programach podróży. Dotyczą one samych turystów, którzy powinni uszanować zwyczaje obowiązujące w obrębie sakralnych przestrzeni. Prawa pracowników turystycznego sektora Inną stroną zagadnienia prawa do turystyki są uprawnienia samych pracowników turystyki. Jest rzeczą wiadomą, iż praca w tym sektorze ma charakter sezonowy. Narażona jest bardziej niż inne gałęzie zatrudnienia na ujemne wpływy zmieniającej się koniunktury. Oczywiście i tutaj działają prawa konkurencji, która nie zawsze przyjmuje godziwe oblicze. — 15 —

Maciej Ostrowski – Kodeks etyki w turystyce ogłoszony przez Światową Organizację Turystyki

Rodzi się zagrożenie utraty pracy i środków do życia. Kodeks zwraca uwagę na konieczność podejmowania ze strony oficjalnych czynników odpowiednich działań ochronnych w celu eliminowania niebezpieczeństwa wyzysku, nieuczciwej konkurencji oraz zagrożenia utratą pracy, z drugiej zaś strony stwarzania możliwości rozwoju przedsiębiorczości i stałego dokształcania pracowników turystyki, które pozwolą na skuteczniejszą konkurencję. Ze względu na znaczne umiędzynarodowienie turystyki kwestie z tym związane mają nie tylko lokalny, ale i międzynarodowy aspekt. Chodzi więc o obronę lokalnego rynku pracy w sektorze turystyki i ochronę przed wyzyskiem słabszych społeczności lokalnych przez wielkich przemysłowych potentatów (zwłaszcza art. 9,3–6). Mówi się dziś niekiedy o pewnej formie neokolonializmu wynikającego z rozwoju międzynarodowego przemysłu turystycznego. Mechanizmy kolonializmu z poprzedniej epoki w stosunku do uboższych krajów ujawniają się dziś, zwłaszcza wobec Trzeciego Świata, w postaci ekspansji turystyki. Ochrona praw turystów Gdy mowa o zabezpieczaniu praw osób uczestniczących w turystyce, to trzeba zauważyć jeszcze jeden wymiar zagadnienia. Otóż Kodeks bierze w ochronę samych turystów udających się w drogę (zwłaszcza art. 1,4 i 6). Znane są przypadki nieuczciwych organizatorów turystyki. Turyści w obcych, często nieznanych im krajach są szczególnie narażeni na nieprzewidziane zagrożenia, wypadki bądź wydarzenia losowe. Niestety, media często informują o wypadkach powstałych z powodu zaniedbań, braku zachowania odpowiednich przepisów bezpieczeństwa podróży itp. Stąd też Kodeks zwraca uwagę na odpowiedzialność i uczciwość firm oferujących turystyczne usługi. Do nich należy wyczerpująca i zrozumiała informacja dotycząca wszystkich spraw związanych z podróżą i pobytem. Sprawy te powinny być umieszczone w odpowiedniej, jasno sformułowanej umowie. Kolejnym zadaniem jest zagwarantowanie wykonania wszystkich przewidzianych usług, zabezpieczenie przed nieszczęśliwymi wypadkami, ochrona zdrowia, a w razie nieszczęśliwych wypadków zadbanie o realizację gwarancji ubezpieczeniowych i assistance. Troska o bezpieczeństwo turystów jest według Kodeksu także zadaniem miejscowych rządów oraz mass mediów. W przypadku tych ostatnich chodzi m.in. o rzetelną, godną zaufania informację, zwłaszcza na temat ewentualnych zagrożeń. Wszystko to nie zwalnia od odpowiedzialności samych turystów. I oni powinni roztropnie przygotować się do drogi, rozeznając jej ryzyko i podejmując środki, które to ryzyko zminimalizują (art. 1, 6). Ochrona dóbr kultury i natury Niemniej ważną sprawą jest ochrona dóbr kulturalnych, które wytworzył człowiek, zróżnicowanych w różnych regionach świata, a które stanowią jego bogactwo i podstawę tożsamości. Jednym z fundamentalnych celów turystyki jest poznanie bogactwa ludzkiej — 16 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

kultury. Turystyczny ruch nie może jednak stanowić ingerencji, która spowoduje poważne zagrożenie dla rodzimej kultury. Chodzi tu nie tylko o zniszczenia natury fizycznej („zadeptanie przez turystów”, przekształcenia wynikające z potrzeb rozwijającego się ruchu). Groźniejsze są przekształcenia powodujące niszczenie tradycji oraz, jak to nazwał Kodeks, degenerację i standaryzację. Turystyka powinna zatem „respektować artystyczne, archeologiczne i kulturalne dziedzictwo”, „dbać o rozkwit tradycyjnych produktów kulturalnych i zawodów”. Z drugiej zaś strony, rozwijając turystykę, trzeba pamiętać o obowiązku ochrony, konserwacji i odnowy obiektów, które stają się celem tejże (art. 4). Jednym z typowych współczesnych przykładów jest przenoszenie w inne rejony świata obcych elementów kultury i zwyczajów, które z kolei powodują zanik lokalnych tradycji. Kultura ulega więc swoistego rodzaju standaryzacji (ujednoliceniu) według międzynarodowych wzorów. Mówi się np. o europeizacji bądź amerykanizacji. Inny przykład stanowi zamienianie lokalnych tradycji na rodzaj teatru przygotowanego dla turystów, wyrwanego z naturalnego kontekstu życia9. Poważne problemy stwarza zwłaszcza masowa turystyka dla środowiska naturalnego. Jest rzeczą oczywistą, iż turyści pragną poznać i przebywać właśnie w tymże naturalnym środowisku. Rozbudowa infrastruktury turystycznej wymaga jednak zagarniania coraz większych obszarów, poboru wody, energii itp. Z drugiej strony tworzy coraz to większą ilość odpadów, które zanieczyszczają przyrodę, powstaje niepokojący hałas. W ten sposób zagrożone są całe regiony, a obszary dotąd bliskie warunkom pierwotnym szczególnie są podatne na ekologiczną degradację. Kodeks nie chce tutaj stanąć w opozycji do rozwoju turystyki, jednakże wzywa do energicznego poszukiwania sposobów, które będą chronić naturalne dziedzictwo jako dobro wszystkich pokoleń. Promotorzy turystyki powinni zgodzić się na pewne ograniczenia, które pozwolą zachować harmonię środowiska. Dokument zachęca do promowania tzw. ekoturystyki bądź naturalnej turystyki (szczególnie art. 3)10. Przygotowanie kadr turystycznych W świetle licznych zadań stojących przed turystyką istotną sprawą według Kodeksu jest przygotowanie kadr turystycznych. Zwłaszcza przewodnicy, organizatorzy, biura turystyki mają poważny wpływ wychowawczy na turystów, szczególnie młodych. Powinni cechować się oni nie tylko wysoką wiedzą fachową i umiejętnościami, ale wzorową postawą moralną. Kodeks wskazuje na konieczność i prawo szkolenia tychże kadr. Zwróćmy uwagę, iż mówi nie tylko o szkoleniach początkowych, ale także permanentnych. Jego intencją jest wskazanie na konieczność stałego doskonalenia i rozwoju (art. 9.2). Autor niniejszego artykułu

9

10

Na tego rodzaju problemy zwracał wielokrotnie uwagę Kościół, np. w Instrukcji De pastorali migratorum cura, z 22 sierpnia 1969 r.; w dokumencie kończącym II Światowy Kongres Duszpasterstwa Turystycznego (Rzym 1979 r.). Na tego rodzaju problemy uczulał m.in. IV Światowy Kongres Duszpasterstwa Turystycznego w swoim końcowym dokumencie (Rzym 1991 r.). — 17 —

Maciej Ostrowski – Kodeks etyki w turystyce ogłoszony przez Światową Organizację Turystyki

chciałby tu jednak dodać, iż nie wystarczy szkolenie czysto merytoryczne (zawodowe). Chodzi o sprawę głębszą – formację, która uwzględnia kształtowanie etycznych postaw. Wydaje się, iż do sformułowania tego rodzaju wnikliwszego wniosku uprawnia wymowa całego analizowanego Kodeksu. Jak powiedzieliśmy na wstępie, zamiarem artykułu nie było wyeksponowanie całego bogactwa treści Ogólnego Kodeksu Turystyki, lecz wskazanie najistotniejszych jego wątków. Intencją autora jest zachęta do dalszych studiów w oparciu o ów ważny tekst Międzynarodowej Organizacji Turystyki.

Bibliografia Dokumenty nauki społecznej Kościoła, t. 2, Rzym-Lublin 1987. Jan Paweł II, Przyroda głosi chwałę Boga, homilia podczas Mszy św. w Valle d’Aosta, 21 sierpnia 1994 r., [w:] L’Osservatore Romano (wyd. polskie) 15(1994)9–10. Jan Paweł II, Zapewnijmy dzieciom przyszłość w pokoju, Orędzie na XXIX Światowy Dzień Pokoju, 1 stycznia 1996 r., [w:] L’Osservatore Romano (wyd. polskie) 17(1996)1. Kongres Turystyki Polskiej – Turystyka szansą rozwoju kraju. Materiały podstawowe, Warszawa 1995. Ostrowski M., O etykę w turystyce. Kodeks Etyki w Turystyce ogłoszony przez Światową Organizację Turystyki, [w:] „Folia Turistica”, AWF Kraków, nr 10/2000.

Pustelnia św. Brata Alberta na Polanie Kalatówki (fot. Z. Kruczek)

— 18 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

2. PRAWNOMIĘDZYNARODOWE ZNACZENIE GLOBALNEGO KODEKSU ETYKI W TURYSTYCE Andrzej Kremer*

Wprowadzenie Globalny Kodeks Etyki w Turystyce (dalej: Kodeks) został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Światowej Organizacji Turystyki (UNWTO) w Santiago de Chile w dniu 1 IX 1999 r. jako jeden z istotnych dokumentów tej organizacji1. Decyzję o jego przygotowaniu podjęto w Stambule na ZO WTO w 1997 r. Prace prowadził specjalny komitet wraz z Sekretarzem Generalnym UNWTO oraz doradcami prawnymi, w konsultacji z Radą Biznesu, Komisjami Regionalnymi i Radą Wykonawczą tej organizacji. Kodeks, po uzyskaniu pozytywnej rekomendacji Rady Społecznej i Ekonomicznej NZ, uzyskał zatwierdzenie także przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych2. Sama Światowa Organizacja Turystyki3 jest jedną z wyspecjalizowanych agend Narodów Zjednoczonych i stanowi kontynuację wcześniejszej organizacji, jaką był Międzynarodowy Związek Oficjalnych Organizacji Turystycznych4. Obecnie pełne członkostwo mają w niej 154 państwa5, kolejne 7 terytoriów korzysta ze statusu członków stowarzyszonych6, a dwa podmioty prawa międzynarodowego mają status obserwatorów7. Polska przystąpiła do Światowej Organizacji Turystyki na mocy Decyzji Nr 137/75 Prezydium Rządu z dnia 31 X 1975 r.8.

*

dr Andrzej Kremer – adiunkt w Zakładzie Prawa Rzymskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie Rezolucja A/RES/406(XIII). 2 Rezolucja ZO NZ A/RES/56/212 z 21 XII 2001 r. 3 The World Tourism Organization (UNWTO). Ze względu na zbieżność skrótów z inną ważną wyspecjalizowaną organizacją systemu Narodów Zjednoczonych: World Trade Organization (WTO), używa się także nazwy International Turistic Organization (ITO). 4 Przekształcenie UIOOT w ITO nastąpiło w 1975 r. Natomiast pełne włączenie w system wyspecjalizowanych organizacji Narodów Zjednoczonych miało miejsce w 2003 r. na podstawie Rezolucji ZO ITO 453(XV), która została zaakceptowana przez ZO Narodów Zjednoczonych w rezolucji A/RES/58/232. 5 Polska jest członkiem tej organizacji od 1976 r. 6 Członkowie stowarzyszeń: wyspy Aruba, Madera, Puerto Rico, Antyle Holenderskie, samodzielne obszary administracyjne CHRL – Hongkong i Makao oraz Flamandzka Społeczność Belgii. 7 Stolica Apostolska (Watykan) oraz Autonomia Palestyńska. 8 Decyzja ta została notyfikowana depozytariuszowi w dniu 10 II 1976 r. 1

— 19 —

Andrzej Kremer – Prawnomiędzynarodowe znaczenie Globalnego Kodeksu Etyki w turystyce

Ponadto występuje kategoria członków stowarzyszonych9, obejmująca ponad 370 podmiotów, zarówno firmy i instytucje branży turystycznej, jak i inne instytucje, włącznie ze związkami zawodowymi czy uniwersytetami10 oraz organizacjami pozarządowymi. Kodeks był przedmiotem opracowań w literaturze polskiej11 i międzynarodowej. Podobną rolę w wymiarze krajowym pełni Polska Organizacja Turystyczna, która jest jedną z ponad 100 narodowych organizacji turystycznych na świecie. Działa ona na podstawie ustawy z dnia 25 VI 1999 r. o Polskiej Organizacji Turystycznej12. Organizacja ta prowadzi wszechstronne działania na rzecz promocji i rozwoju turystyki polskiej w kraju i zagranicą. Głównym zadaniem POT jest wzmacnianie wizerunku Polski jako kraju nowoczesnego, o silnej i wyrazistej tożsamości zbudowanej na fundamencie dziedzictwa kulturowego oraz bogatego w atrakcyjne walory środowiska naturalnego. Polska Organizacja Turystyczna realizuje cele na poszczególnych rynkach przez swoje przedstawicielstwa w czternastu państwach. Współpracuje z regionalnymi i lokalnymi organizacjami turystycznymi. Natomiast organizacją samorządową w obszarze turystyki jest Polska Izba Turystyki, która zrzesza biura podróży, agencje turystyczne, towarzystwa ubezpieczeniowe, wyższe szkoły turystyczne, a także innych przedstawicieli branży.

Struktura formalna Kodeksu Od strony formalnej Kodeks stanowi dokument będący wynikiem obrad regularnego Zgromadzenia Generalnego UNWTO, które odbywa się co dwa lata i w którym uczestniczą zarówno państwa – członkowie organizacji, jak też przedstawiciele światowego przemysłu turystycznego, przedsiębiorstw, instytucji i organizacji, będący reprezentantami członków stowarzyszonych. Kodeks składa się z obszernej Preambuły i 10 artykułów poświęconych podstawowym zagadnieniom znaczenia turystyki we współczesnym świecie. Poszczególne

9

10

11

12

Artykuł 4 Statutu UNWTO definiuje strukturę członków organizacji w następujący sposób: Article 4 – Membership of the Organization shall be open to: (a) Full Members (b) Associate Members (c) Affiliate Members. Z Polski: Szkoła Główna Handlowa w Warszawie oraz Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego (występująca w wykazie oficjalnym jako Katowice School of Economy). W. Chiżniak, K. Chiżniak, Kodeks etyczny w turystyce, [w:] Z. Dziubiński (red.), Humanistyczne aspekty sportu i turystyki, Warszawa 2008, s. 316–323; A. Gajdzińska, Wybrane problemy badań w dziedzinie etyki turystycznej, [w:] W. Siwiński, R. D. Tauber, E. Mucha-Szajek (red.), Zarządzanie i usługi w obszarze kultury fizycznej i hotelarstwa (teoria i praktyka), Poznań 2006, s. 375–380; M. Kazimierczak, Etyczny wymiar zrównoważenia w turystyce kulturowej ery ponowoczesnej, [w:] M. Kazimierczak (red.), W kręgu humanistycznej refleksji nad turystyką kulturową, Poznań 2008, s. 347–358; tenże, Turystyka w etycznej perspektywie, Roczniki Naukowe AWF w Poznaniu 2003, z. 52, s. 143–150; M. Ostrowski, O etykę w turystyce: Kodeks Etyki w Turystyce, ogłoszony przez Światową Organizację Turystyki, Folia Turistica 2001, nr 10, s. 181–194; A. Smalczyk, Kontekst etyczny zarządzania turystyką, [w:] S. Bosiacki (red.), Gospodarka turystyczna w XXI wieku: problemy i perspektywy rozwoju w skali regionalnej i lokalnej, Poznań 2008, s. 439–444. Dz.U. Nr 62 poz. 689 ze zm.

— 20 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

artykuły dotyczą roli turystyki w pogłębianiu wzajemnego zrozumienia i szacunku pomiędzy narodami i społeczeństwami, znaczenia turystyki jako narzędzia indywidualnej i zbiorowej samorealizacji oraz znaczenia turystyki jako czynnika zrównoważonego rozwoju. Dalej opisana jest rola turystyki jako działalności przynoszącej korzyści krajom i społecznościom przyjmującym turystów, obowiązki branży turystycznej i podmiotów działających w jej otoczeniu, prawo do turystyki oraz swoboda ruchu turystycznego. Odrębny przepis poświęcono prawom pracowników i przedsiębiorców branży turystycznej. Końcowy artykuł omawia metody wprowadzania zasad Kodeksu w praktyce. Sam tekst Kodeksu uzupełniony jest przez Protokół, który obejmuje dwa główne aspekty procesu wdrażania. Część pierwsza Protokołu zatytułowana jest: „Światowy Komitet ds. Etyki w Turystyce – organ odpowiedzialny za interpretację, wprowadzanie i ocenę Globalnego Kodeksu Etyki w Turystyce”13. Formułuje on warunki mające wpływ na działalność i zakres kompetencji Światowego Komitetu14. Powołanie Komitetu nastąpiło na podstawie Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego UNWTO15, a jego pierwsze posiedzenie miało miejsce w lutym 2004 r. w Rzymie. Członkowie Komitetu byli wybierani personalnie, a nie jako przedstawiciele poszczególnych członków organizacji. Kolejny skład osobowy Komitetu na lata 2007–2011 został wybrany na siedemnastej sesji ZO UNITO w Brukseli w listopadzie 2007 r. Siedziba sekretariatu Komitetu znajduje się w Madrycie. Ostatnie posiedzenie Komitetu odbyło się w listopadzie 2008 r. w Rzymie. Światowy Komitet ma działać w trzech płaszczyznach jako: – organ odpowiadający za promocję, upowszechnianie Kodeksu Etyki, – organ odpowiedzialny za ocenę i monitorowanie wprowadzania Kodeksu Etyki, – organ rozstrzygający sprawy związane ze stosowaniem lub interpretacją postanowień Kodeksu Etyki. Komitet ma także za zadanie informowanie sekretarza generalnego UNWTO o państwach i organizacjach, które podejmują decyzję o formalnej akceptacji Kodeksu i ją notyfikują Komitetowi, jak również na temat środków przedsięwziętych w celu wprowadzenia Kodeksu. Powyższe raporty są również regularnie przedkładane Radzie Wykonawczej i Zgromadzeniu Ogólnemu UNWTO. Część druga Protokołu odnosi się do mechanizmu rozstrzygania sporów. Należy zwrócić uwagę, iż ta część Protokołu nie została jeszcze zaaprobowana przez Zgromadzenie

13

14

15

Światowy Komitet został powołany zgodnie z art. 10 Kodeksu Etyki. Jedenastu członków Komitetu i ich następcy zostało desygnowanych i wybranych w 2002 r. i na początku 2003 r. przez komisje regionalne WTO i Radę Biznesu WTO. Z jedenastu członków Komitetu sześciu reprezentuje członków zwyczajnych, jeden – członków stowarzyszonych, a czterech – członków afiliowanych. Ta część Protokołu została zatwierdzona we wrześniu 2001 r. przez Zgromadzenie Ogólne UNWTO rezolucją A/RES/438(XIV) na posiedzeniu w Seulu i Osace. Rezolucja A/RES/469(XV). — 21 —

Andrzej Kremer – Prawnomiędzynarodowe znaczenie Globalnego Kodeksu Etyki w turystyce

Ogólne UNWTO. Wciąż jest dyskutowana w ramach Światowego Komitetu, który przedłożył swoje propozycje w tym zakresie na XVI posiedzeniu Zgromadzenia Ogólnego UNWTO w 2005 r., a następnie na kolejnych posiedzeniach, bez uzyskania jednak akceptacji członków organizacji. Wypracowano więc rozwiązanie przygotowane przez Światowy Komitet ds. Etyki w Turystyce w postaci „Procedury konsultacji i koncyliacji w sprawie rozwiązywania sporów dotyczących stosowania Globalnego Kodeksu Etyki w Turystyce”16. Dokument ten został następnie zaakceptowany przez Radę Wykonawczą UNWTO17 oraz Zgromadzenie Ogólne UNITO18 w grudniu 2005 r., jak też odnotowany przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych19. Opisana procedura ma charakter dobrowolny. Zakłada ona, że w razie sporu, państwa lub państwo i organizacja, przekazują spór do Komitetu. Ustalenie stanu faktycznego należy do Sekretarza Generalnego. Informacje w tym zakresie zostają przekazane Komitetowi, który wydaje rekomendacje dotyczące rozwiązania sporu.

Kodeks na tle innych dokumentów UNWTO Globalny Kodeks Etyki w Turystyce nie jest formalnoprawną regulacją zasad turystyki. Nie został przyjęty jako dokument prawny organizacji międzynarodowej, lecz jako zbiór podstawowych zasad o charakterze zaleceń i wskazówek, mających zastosowanie w organizacji turystyki. Jego celem jest wskazywanie drogi podmiotom uczestniczącym w rozwoju turystyki: administracji centralnej i regionalnej, społecznościom lokalnym, jednostkom organizacyjnym branży turystycznej, jak również turystom krajowym i zagranicznym, tak aby rozwój ten odbywał się w sposób stabilny i odpowiedzialny. Kodeks Etyki odnosi się też do zjawisk związanych z handlem, bezpieczeństwem i problemami humanitarnymi, które oddziałują w różnorodny sposób na turystykę20. Realizacja tych zasad obciąża w pierwszej kolejności członków tej organizacji, następnie Kodeks adresowany jest do innych podmiotów ze sfery turystyki niezależnie od tego czy są oni członkami Światowej Organizacji Turystyki, czy też nie. Do nich należą z całą pewnością instytucje rządowe oraz władze regionalne odpowiedzialne za rozwój turystyki w poszczególnych państwach członkowskich, jak też w innych krajach. Oczywiście Kodeks ma charakter zaleceń czy też wskazówek, a w odniesieniu do państw niebędących członkami organizacji jego stosowanie może być wyłącznie dobrowolne. Tym niemniej te zalecenia są na tyle uniwersalne, że powinny być też stosowane powszechnie. Odnosi się to także do podmiotów prywatnych (przedsiębiorstwa, zrzeszenia, samorządy gospodarcze) oraz instytucji finansowych,

16 17 18 19 20

Decyzja nr WCTE/DEC/4(II) o przyjęciu powyższej procedury. Decyzja CE/DEC/10(LXXIV). Rezolucja nr A/RES/506(XVI) przyjęta na Zgromadzeniu w Senegalu. Rezolucja A/RES/60/190 z dnia 22 XII 2005 r. K. Przecławski, Etyczne podstawy turystyki, Kraków 1997, s. 38–65.

— 22 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

wspomagających projekty turystyczne, jak też innych podmiotów mających wpływ na rozwój turystyki, w tym organizacji pozarządowych specjalizujących się w turystyce, bezpośrednio związanych z projektami dotyczącymi turystyki i podażą usług turystycznych. Szczególną kategorią zobowiązaną do przestrzegania tych zasad są pracownicy sfery turystycznej (zarówno etatowi, jak i pracujący na zlecenie, wraz ze swoimi związkami zawodowymi) oraz społeczności lokalne przyjmujące turystów. Wreszcie we własnym, dobrze pojętym interesie, Kodeks powinien być znany i respektowany także przez turystów i osoby podróżujące, w tym również podróżnych biznesowych. Istotna rola w propagowaniu tych zasad wśród wszystkich wymienionych powyżej grup przypada mediom, przede wszystkim tym specjalizującym się w zagadnieniach związanych z podróżowaniem i turystyką.

Kodeks w świetle prawa międzynarodowego Z punktu widzenia prawa międzynarodowego Kodeks jest jednym z wielu dokumentów przyjmowanych przez organizacje międzynarodowe, w tym konkretnym przypadku przez Światową Organizację Turystyki. Z założenia nie jest to jednak dokument prawa wytworzony przez organizację międzynarodową. Gdyby miał taki charakter, byłby prawnie wiążący dla członków tej organizacji, czyli państw stron. Ponieważ jednak sama organizacja nie uznała za stosowne lub możliwe przyjęcie tych zasad jako dokumentu prawnie wiążącego, nie może on także uzyskać takiego charakteru poza organizacją. Tym niemniej należy pamiętać o istotnej roli zwyczaju i praktyki w prawie międzynarodowym21, w tym także praktyki organizacji międzynarodowych22. W odniesieniu do organizacji międzynarodowych istotnym elementem jest także przeświadczenie o normatywnym charakterze przyjętych zasad. Wydaje się, że członkowie UNWTO świadomie nie zdecydowali się na nadanie Kodeksowi charakteru normatywnego, biorąc pod uwagę różnorodność narodowych systemów prawnych i dążenie do możliwie uniwersalnego charakteru przyjętych zasad, co byłoby trudne do pogodzenia, gdyby chciano wypracować dokument prawno-międzynarodowy o charakterze wiążącym. Zapewne powinna to być odrębna, rozbudowana umowa międzynarodowa, podlegająca następnie przyjęciu według zasad prawa krajowego państw członkowskich. Nie można jednak nie zauważyć uniwersalnego charakteru spisanych zasad i zaleceń, przez co Kodeks wykracza poza zwyczajowe normy instruktażowe ustanowione w ramach organizacji międzynarodowej. Warto podkreślić, że art. 10 Kodeksu zapewnia jego dobrowolne wprowadzanie w życie przez uznanie roli Światowego Komitetu ds. Etyki w Turystyce, który jest jednym z komitetów wyspecjalizowanych UNWTO oraz organem pomocniczym

21

22

W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2004, s. 76–88. W. Czapliński, A. Wyrozumska, op. cit., s. 79–80. — 23 —

Andrzej Kremer – Prawnomiędzynarodowe znaczenie Globalnego Kodeksu Etyki w turystyce

Zgromadzenia Ogólnego z siedzibą w Madrycie, do którego – jak wyżej wskazano – można kierować sprawy związane ze stosowaniem i interpretacją Kodeksu. Natomiast postanowienia Kodeksu mogą być wprowadzane do „odpowiednich ustaw, przepisów i zasad działania”, do czego Zgromadzenie Ogólne NZ w 2001 r. wezwało rządy państw i sektor turystyczny23. Tego rodzaju przepisy, odnoszące się do Kodeksu Etyki i zaadoptowane na poziomie krajowym lub branżowym, byłyby wiążące, co jednak nie zmieniałoby jego dobrowolnej natury. Ponadto należy zwrócić uwagę, iż rezolucja A/RES/406/(XIII) zapewnia „stałe dostosowywanie postanowień Kodeksu Etyki do rozwoju światowej turystyki” i „do zmieniających się warunków stosunków międzynarodowych”. Każda zmiana Kodeksu Etyki winna zyskać aprobatę Zgromadzenia Ogólnego WTO. Propozycje zmian mogą być przedkładane przez Radę Wykonawczą i jej organy, sekretarza generalnego lub Światowy Komitet. Kodeks stał się natomiast jedną z inspiracji do przyjęcia w dniu 8 IX 2005 r. przez Parlament Europejski stosownej rezolucji24, która w swojej preambule odwołuje się między innymi do Kodeksu25. W punkcie 27 „Zaleca rządom Państw Członkowskich i Komisji, przy wsparciu lokalnych operatorów turystycznych oraz doświadczonych organizacji, promowanie standardów etycznych w turystyce poprzez przyznawanie europejskiego oznaczenia potwierdzającego uczciwe świadczenie usług turystycznych”, a w punkcie 33 „wnosi o wprowadzenie do prawodawstwa krajowego każdego państwa wspomnianego wyżej Globalnego Kodeksu Etyki w Turystyce”.

Kodeks w świetle prawa polskiego W zakresie norm polskiego prawa konstytucyjnego Kodeks byłby jednym z aktów prawnych wskazanych w art. 91 ust. 3 Konstytucji RP, gdyby został przyjęty przez UNWTO jako organizację międzynarodową. Ponieważ jednak jest to dokument o charakterze deklaracji, to w świetle tej normy konstytucyjnej nie uzyskuje on w prawie polskim żadnego znaczenia normatywnego. Ponadto biorąc pod uwagę fakt, że Polska stała się członkiem UNWTO w drodze decyzji Prezydium Rady Ministrów PRL, a nie przystąpienia w trybie ratyfikacji umowy międzynarodowej, to nie mogłyby do niego znaleźć zastosowania normy art. 90 i 91 Konstytucji RP26, w tym szczególnie art. 91 ust. 327. Taki tryb mógłby być zastosowany w przypadku uzyskania członkostwa Polski w organizacji międzynarodowej

23 24 25

26 27

W swojej rezolucji A/RES/56/212. Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie turystyki i rozwoju (2004/2212(INI)). „Uwzględniając «Globalny Kodeks Etyki w turystyce» przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Światowej Organizacji Turystyki w Santiago (Chile) w dniu 1 X 1999 r., w połączeniu z rezolucją Zgromadzenia Generalnego ONZ przyjętą w dniu 21 XII 2001 r. (A/RES/56/212)”. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 IV 1997 r. (Dz.U. Nr 78 poz. 483, ze zm.). W. Czapliński, A. Wyrozumska, op. cit., s. 572–576.

— 24 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

z zastosowaniem art. 89 ust. 1 pkt 3 Konstytucji RP, czyli uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie na dokonanie ratyfikacji umowy międzynarodowej statuującej daną organizację międzynarodową. Ponieważ jednak sama organizacja nie zamierzała nadać Kodeksowi charakteru normatywnego, to stanowi on także dla ustawodawcy polskiego zbiór zaleceń i rekomendacji, które powinny być wykorzystane w procesie tworzenia prawa związanego z turystyką.

Kodeks jako dokument etyczny Jako dokument zbierający podstawowe zasady etyczne postępowania w turystyce, Kodeks należy do kategorii oficjalnych dokumentów etycznych, w tym przypadku wytworzonych przez organizację międzynarodową. Jako taki spotkał się także z pozytywną oceną ze strony Ojca Świętego Jana Pawła II, który w swoim orędziu na Światowy Dzień Turystyki zawarł takie słowa: „Dlatego z okazji Światowego Dnia Turystyki wzywam wszystkich wierzących do refleksji nad pozytywnymi i negatywnymi aspektami turystyki, aby mogli skutecznie świadczyć o swojej wierze w tej jakże ważnej dziedzinie ludzkiej rzeczywistości. Niech nikt nie ulega pokusie traktowania czasu wolnego jako «odpoczynku od wartości» (por. «Anioł Pański», 4 VII 1993 r.). Przeciwnie, należy krzewić etykę turystyki. W tym kontekście na uwagę zasługuje «Światowy kodeks etyki w turystyce», będący owocem rozległej refleksji podjętej przez kraje, różne stowarzyszenia turystyczne i Światową Organizację Turystyki (WTO). Dokument ten jest ważnym krokiem naprzód, który pomaga nam patrzeć na turystykę nie tylko jako na jedną z wielu form działalności gospodarczej, ale jako na ważne narzędzie rozwoju indywidualnego i zbiorowego. Dzięki niej można bowiem lepiej wykorzystywać kulturowe dziedzictwo ludzkości, co sprzyja przede wszystkim dialogowi między cywilizacjami oraz umocnieniu trwałego pokoju. Warto podkreślić, że wspomniany światowy kodeks etyczny rozpatruje różne motywy, które skłaniają ludzi do przemierzania wzdłuż i wszerz naszej planety, a szczególną uwagę poświęca podróżom podejmowanym ze względów religijnych, takim jak pielgrzymki i nawiedzanie sanktuariów”28.

Ponadto Kodeks stał się inspiracją także dla innych dokumentów, w tym wspomnianej powyżej Rezolucji Parlamentu Europejskiego w sprawie turystyki i rozwoju. Także Polska Izba Turystyki przygotowuje Kodeks Etyki w Turystyce, który ma być dokumentem opartym o Kodeks.

28

Turystyka w służbie pokoju i dialogu między cywilizacjami, Orędzie Jana Pawła II na XXII Światowy Dzień Turystyki 2001 r., [w:] Jan Paweł II, Dzieła Zebrane, t. IV, Kraków 2007, s. 954–957. — 25 —

Andrzej Kremer – Prawnomiędzynarodowe znaczenie Globalnego Kodeksu Etyki w turystyce

Podsumowanie Kodeks jest ciekawym przykładem dokumentu wytworzonego przez organizację międzynarodową, który wprawdzie nie ma charakteru normatywnego, ale na skutek uniwersalizmu przyjętych zasad i rekomendacji stał się zarówno ważnym dokumentem o charakterze etycznym, jak też równocześnie wpłynął w wielu przypadkach na kształt regulacji prawnych.

Bibliografia Chiżniak W., Chiżniak K., Kodeks etyczny w turystyce, [w:] Z. Dziubiński (red.), Humanistyczne aspekty sportu i turystyki, Warszawa 2008. Czapliński W., Wyrozumska A., Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2004. Gajdzińska A., Wybrane problemy badań w dziedzinie etyki turystycznej, [w:] W. Siwiński, R. D. Tauber, E. Mucha-Szajek (red.), Zarządzanie i usługi w obszarze kultury fizycznej i hotelarstwa (teoria i praktyka), Poznań 2006. Kazimierczak M., Etyczny wymiar zrównoważenia w turystyce kulturowej ery ponowoczesnej, [w:] M. Kazimierczak (red.), W kręgu humanistycznej refleksji nad turystyką kulturową, Poznań 2008. Kazimierczak M., Turystyka w etycznej perspektywie, Roczniki Naukowe AWF w Poznaniu, z. 52, Poznań 2003. Ostrowski M., O etykę w turystyce: Kodeks Etyki w Turystyce, ogłoszony przez Światową Organizację Turystyki, Folia Turistica 2001, nr 10. Smalczyk A., Kontekst etyczny zarządzania turystyką, [w:] S. Bosiacki (red.), Gospodarka turystyczna w XXI wieku: problemy i perspektywy rozwoju w skali regionalnej i lokalnej, Poznań 2008. Turystyka w służbie pokoju i dialogu między cywilizacjami, Orędzie Jana Pawła II na XXII Światowy Dzień Turystyki 2001 r., [w:] Jan Paweł II, Dzieła Zebrane, t. IV, Kraków 2007.

Opactwo Benedyktynów w Tyńcu (fot. Z. Kruczek)

— 26 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

3. JAKIEGO PRZEWODNICTWA POTRZEBUJĄ POLSKIE GÓRY? OD OCHRONY LUDZI PRZED GÓRAMI DO OCHRONY GÓR PRZED CZŁOWIEKIEM Piotr Dąbrowski*

„Trzeba ludzi uczyć, w granicach możliwie najszerszych, nie z książek czerpać mądrość, ale z nieba, ziemi, z dębów i buków”1.

Pierwsze zapiski o ludziach trudniących się dorywczo przewodnictwem po polskiej stronie Karpat pochodzą z końca XVIII i pierwszej połowy XIX w. Wybitny przyrodnik Baltazar Hacquet, który w latach 1792–1794 odbył szereg wycieczek w Tatry, pisał: „...należy słuchać się przewodników. Najlepszymi są kłusownicy, którzy potrafią poradzić sobie w największym niebezpieczeństwie. Są niezmordowani, zahartowani i zdolni do dźwigania wielkich ciężarów. Znają przy tym wszystkie górskie zakątki.”2. W owych czasach oprócz miejscowej ludności w góry chodzili przede wszystkim badacze, poszukiwacze skarbów oraz ludzie mający w sobie żyłkę odkrywcy. Już jednak w pierwszej połowie XIX w. zaczęła wyraźnie wzrastać popularność położonych w górach miejscowości uzdrowiskowych. Coraz więcej kuracjuszy czy wczasowiczów odwiedzało znane z wód mineralnych: Szczawnicę, Krynicę czy Truskawiec. Co najmniej od lat 40. XIX w. przyjeżdżano również do położonego u stóp Tatr Zakopanego. Ludzie wypoczywający w górach zwiedzali okolice, urządzali wycieczki do ciekawych miejsc, a co śmielsi wybierali się na górskie szczyty wynajmując do pomocy miejscowych przewodników. W latach 60. i 70. XIX w. Zakopane było już znaną miejscowością uzdrowiskową (szczególnie dla cierpiących na choroby płuc) i ośrodkiem rozwijającej się turystyki górskiej. Co najmniej kilkudziesięciu miejscowych górali trudniło się prowadzeniem turystów

*

Piotr Dąbrowski – Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie, Oddział Akademicki PTTK, e-mail: [email protected] J. A. Komeński (1592–1670) Wielka Dydaktyka. 2 Za: Z. Stecka, Historia przewodnictwa tatrzańskiego, s. 5. 1

— 27 —

Piotr Dąbrowski – Jakiego przewodnictwa potrzebują polskie góry?

w Tatry. Byli wśród nich ludzie doświadczeni i odpowiedzialni, ale byli i naciągacze, którzy świadczyli kiepskie usługi, a nawet mogli narazić na szwank bezpieczeństwo klientów. W tej sytuacji już w 1875 r., a więc w dwa lata po swoim powstaniu, Towarzystwo Tatrzańskie podjęło inicjatywę uregulowania przewodnictwa tatrzańskiego. Posłużono się metodą certyfikacji. W 1876 r. grupie godnych zaufania przewodników wydano książeczki pracy, w których klienci mogli wpisywać uwagi. Ustalono listę przewodników rekomendowanych przez Towarzystwo, z podziałem na 3 klasy, w zależności od terenu i stopnia trudności dróg, po których mogli prowadzić. Pierwsza klasa oznaczała najwyższe kwalifikacje. Ten system klas przewodnickich utrzymał się po dzień dzisiejszy. Po 10 latach, w 1887 r., zaczęto przewodnikom wydawać specjalne odznaki. Ten zwyczaj przetrwał, a nawet rozszerzył się na inne rodzaje przewodnictwa – nie tylko tatrzańskiego. Do dzisiaj tzw. „blacha” jest przedmiotem dumy każdego przewodnika, a pożądania u tych, którzy przewodnikami chcą zostać. Rozważano też wówczas kwestię szkolenia przewodników, ale napotkało to na poważne trudności, ponieważ większość z nich była niepiśmienna. Przysposobienie do zawodu przewodnika polegało w owych latach na praktykowaniu pod okiem doświadczonego mistrza. Dopiero od 1903 r. wprowadzono zasadę egzaminowania przewodników oraz zaczęto organizować szkolenie – miało ono charakter praktyczny. Urządzano wycieczki w różne części Tatr, uczono posługiwania się sprzętem wspinaczkowym, orientacji w terenie przy pomocy mapy i kompasu, a zimą również jazdy na nartach. Część przewodników była także członkami Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. Natomiast, mimo że poznanie Tatr i idea ich ochrony czyniły postępy, nie szkolono przewodników w zakresie wiedzy o górach – wiązało się to z utrzymywaniem się ciągle właściwie tego samego modelu przewodnictwa, o którym pisał Hacquet – przewodnik miał bezpiecznie doprowadzić do określonego miejsca, opiekować się klientem, często nieść jego bagaż (w praktyce robili to zwłaszcza praktykanci), rozpalać ogień, gotować herbatę itd. Jeśli oczekiwano od niego informacji o górach, to najwyżej dotyczących życia miejscowej ludności lub też związanych z górami legend. Do pierwszej wojny światowej liczba przewodników tatrzańskich oscylowała w okolicach 50, przy tendencji spadkowej w ostatnich latach. Wszyscy oni rekrutowali się z miejscowej ludności. Przewodnictwo tatrzańskie było najbardziej zinstytucjonalizowane, ale również w innych częściach Karpat oddziały Towarzystwa Tatrzańskiego starały się wspierać i rozwijać przewodnictwo. Miało to miejsce m.in. w Pieninach, pod Babią Górą i w Czarnohorze. Wydawano zaświadczenia, przeprowadzano egzaminy, starano się wprowadzić ujednolicone stawki wynagrodzenia za usługi przewodnickie. Prowadzono również szkolenia — 28 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

o charakterze praktycznym. W poszczególnych gminach lub powiatach certyfikaty wydawane przez TT zyskiwały urzędowe potwierdzenie ze strony lokalnych władz. W okresie międzywojennym nie zaszły w przewodnictwie górskim zasadnicze zmiany. Polskie Towarzystwo Tatrzańskie (zmiana nazwy nastąpiła po odzyskaniu niepodległości) nadal przeprowadzało egzaminy i potwierdzało kwalifikacje, a szkolenia były okazjonalne i miały praktyczny charakter. Nowością było pojawienie się w szeregach przewodników ludzi wykształconych, niekoniecznie pochodzących z miejscowej ludności. Zarysował się jednocześnie wyraźnie kryzys przewodnictwa w dawnym stylu. Zbudowanie w górach licznych schronisk, wyznaczenie sieci szlaków i rozwój komunikacji spowodowały, że przewodnik – opiekun nie był już tak często niezbędny, a na przewodnika – nauczyciela jeszcze nie było zapotrzebowania. Co prawda, świadomość wybitnych walorów wychowawczych i edukacyjnych turystyki górskiej była w PTT bardzo żywa. Jeden z najwybitniejszych działaczy PTT prof. J. G. Pawlikowski pisał: „Jakież muzeum sztuki, jaka architektura, teatr lub sala koncertowa mogą dać sumę wrażeń szlachetniejszych, głębszych, zdrowszych i płodniejszych dla ducha, jak Tatry?”3. I dalej wnioskował, że wobec tego PTT powinno starać się, by jak najwięcej ludzi, a szczególnie młodzieży, mogło z tego bogactwa gór korzystać, czego warunkiem jest nie tylko techniczne uprzystępnienie, ale i odpowiednia interpretacja, aby „otworzyć ludziom oczy na przyrodę otaczającą, do której zbliżają się z miłością i zaciekawieniem, sposobni i chętni do poznania się z nią, ale nie mający ku temu klucza.” Tym niemniej PTT nie podjęło zdecydowanych kroków zmierzających do nasycenia przewodnictwa wiedzą o charakterze krajoznawczym. *** Istotną cezurą w rozwoju przewodnictwa górskiego była nie tyle nawet sama druga wojna światowa, ile społeczne i gospodarcze zmiany, które po niej nastąpiły. Realizowane programy socjalne spowodowały wzrastający lawinowo napływ turystów i wczasowiczów do górskich miejscowości wypoczynkowych. Dla przykładu: o ile w 1938 r. Zakopane odwiedziło ok. 60 000 ludzi, to zaledwie 3 lata po wojnie (1948) już 150 000, a w 1962 r. 1 200 000! Szybko wzrastał ruch turystyczny także w innych częściach Karpat oraz w Sudetach. Szacuje się, że jego natężenie osiągnęło maksimum w drugiej połowie lat 70. (w Tatrach bywało wtedy ponad 3,5 mln turystów rocznie). Ludzie ci, bardzo często byli zupełnie nieprzygotowani do turystyki górskiej ani pod względem intelektualnym, ani emocjonalnym. Skutkowało to widocznym wzrostem zagrożenia górskiej przyrody przez ruch turystyczny, ale też zagrożeniem samych turystów.

3

J. G. Pawlikowski, Tatry parkiem narodowym, Wierchy, t. I, s. 12–25. — 29 —

Piotr Dąbrowski – Jakiego przewodnictwa potrzebują polskie góry?

Pojawiło się zatem zapotrzebowanie na przewodnika nowego typu – takiego, który byłby nauczycielem-wychowawcą, a zarazem zapewnił odpowiedni poziom bezpieczeństwa. Szkoleniem takich przewodników zajęło się PTTK. Powszechnie przyjęto zasadę, że nabycie uprawnień przewodnika górskiego wymaga odbycia kursu i zdania egzaminu, a programy tych kursów uwzględniały, obok zagadnień praktycznych i wielu zajęć terenowych, także coraz szerszy zakres wiedzy o górach, tak jeśli chodzi o zagadnienia przyrodnicze, jak historyczne i społeczne, przy czym zagadnienia ochrony gór nabierały z czasem coraz większego znaczenia. Można powiedzieć, że przewodnikom, których zadaniem była dawniej ochrona człowieka przed niebezpieczeństwami gór, przybyło nowe zadanie – ochrona gór przed człowiekiem. Współcześnie to drugie zadanie, które należy ująć szerzej – jako interpretację dziedzictwa gór i kształtowanie w szerokich kręgach społeczeństwa woli ich zrównoważonego użytkowania – wysuwa się wyraźnie na pierwszy plan. Aby tę tezę uzasadnić, trzeba najpierw pokrótce przypomnieć, na czym polega znaczenie gór dla kraju i jakie są główne czynniki ich zagrożenia4. Polska jest krajem nizinnym. Góry wraz z przedgórzem Karpat i Sudetów zajmują około 9,3% powierzchni kraju (Kondracki, 1991), przy czym tylko 3,1% powierzchni jest położone powyżej 500 m n.p.m., a ponad 1000 m n.p.m., wznosi się już zaledwie 0,2%! Jednak znaczenie gór dla Polski jest daleko większe, niż by to wynikało z ich procentowego udziału w powierzchni kraju. Przyczyny takiego stanu rzeczy są wielorakie, ale kilka czynników wybija się zdecydowanie na pierwszy plan i warto je podkreślić, pomijając szczegółowe uzasadnienie: 1) Zasoby wodne. Góry otrzymują około 20% całości opadów z terenu Polski, od jakości środowiska i sposobu zagospodarowania gór zależy możliwość wykorzystania tych zasobów, 2) Bioróżnorodność. Na terenach górskich występuje większość gatunków polskiej flory i fauny. W samych tylko maleńkich Pieninach żyje ok. 40% gatunków dziko występujących w Polsce. W górach znajdują się także główne centra endemizmu i występowania rzadkich gatunków, 3) Lasy. Góry cechuje wyższa od przeciętnej lesistość, a lasy górskie są generalnie bardziej różnorodne i bardziej naturalne niż rosnące na nizinach, 4) Lecznictwo. W górach zlokalizowana jest ponad połowa polskich uzdrowisk i większość bazy sanatoryjno-leczniczej,

4

Por. np. Z. Mirek, Góry i turystyka górska wobec wyzwań cywilizacyjnych, Wierchy, t. LXIII, s. 15–44.

— 30 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

5) Turystyka i wypoczynek. Karpaty i Sudety to główne obszary turystyki pobytowej letniej i zimowej oraz bardzo ważne tereny dla turystyki kwalifikowanej. Łączna liczba turystów w Karkonoskim i Tatrzańskim Parku Narodowym jest większa niż we wszystkich niżowych parkach razem wziętych, 6) Dziedzictwo kulturowe. W górach znajduje się wiele obiektów o pierwszorzędnym znaczeniu dla kultury narodowej, a niektóre regiony górskie zachowały jeszcze żywą i płodną kulturę ludową. Góry stanowią wciąż źródło inspiracji artystycznej i głębokich przeżyć duchowych. Z wymienionych wyżej czynników wynikają najważniejsze funkcje, jakie góry powinny pełnić dla kraju, i w których to funkcjach praktycznie nie mogą być zastąpione. Szeroko rzecz ujmując, można powiedzieć, że góry mają dla Polski znaczenie przede wszystkim ekologiczne, z uwzględnieniem ekologii człowieka. W perspektywie przemian cywilizacyjnych, których jesteśmy świadkami, społeczna waga funkcji ekologicznych będzie wzrastać, natomiast relatywnie zmniejszać się będzie znaczenie gór jako obszarów, gdzie rozwija się produkcja rolnicza lub przemysłowa. Na terenach górskich występują jednak zjawiska i zachodzą procesy, które w znacznej mierze upośledzają ich ekologiczne funkcje. Do najgroźniejszych należą: 1) Zanieczyszczenie wód, 2) Zanieczyszczenie powietrza i gleby, 3) Postępująca dewastacja krajobrazu, 4) Chaotyczna i rozrzutna gospodarka przestrzenna prowadząca do niekontrolowanej urbanizacji i niszczenia więzi przyrodniczej, 5) Nadmierna eksploatacja zasobów, zwłaszcza wody, 6) Fatalna gospodarka odpadami, 7) Procesy zmierzające do ograniczenia publicznego dostępu do wartościowych terenów. Różne są przyczyny tych zjawisk i różne muszą być środki zaradcze. Jest jednak niewątpliwe, że kwestia świadomości ekologicznej (bądź jej braku!) ma tu podstawowe znaczenie. Przewodnicy górscy mają zatem do spełnienia doniosłe obywatelskie zadanie uczenia o górach i kształtowania racjonalnego, ekologicznego podejścia do ochrony ich dziedzictwa i gospodarowania w górach. Waga tego zadania jest proporcjonalna do szczególnej roli gór w życiu społecznym. Skupiając uwagę tylko na zagadnieniach bezpośrednio związanych z turystyką górską, należy stwierdzić, że atrakcyjność polskich gór pod tym względem systematycznie spada. Góry brzydną – gdyż coraz więcej w nich agresywnych akcentów krajobrazowych; kurczą się – pochłaniane przez zabudowę; maleją – ponieważ coraz wyżej wspinają się drogi i wyciągi. — 31 —

Piotr Dąbrowski – Jakiego przewodnictwa potrzebują polskie góry?

Wędrowanie po górach staje się coraz łatwiejsze. Rozwój komunikacji i bazy turystycznej, sprzęt turystyczny niespotykanej dawniej jakości, budowa dróg, znakowanie nowych szlaków, coraz lepsze mapy i przewodniki, informacja dostępna w internecie, telefonia komórkowa, a ostatnio także GPS – wszystko to zmieniło warunki uprawiania turystyki górskiej. O ile jednak przewodnika jako tego, który wskazuje drogę do geograficznego celu, a nawet podaje nazwy szczytów widzianych w panoramie, może zastąpić urządzenie elektroniczne, to przewodnika – towarzysza wędrówki, który umie kreować atmosferę przyjaźni i zaufania w grupie, objaśniać dynamiczne procesy zachodzące w górach i rozbudzić umiłowanie gór – nie zastąpi żadna maszyna. Do specyfiki polskiego przewodnictwa górskiego trzeba również zaliczyć tę okoliczność, że najbardziej atrakcyjne i technicznie wymagające obszary dla turystyki górskiej są w większości objęte ochroną. W Sudetach są to dwa parki narodowe, dziesięć parków krajobrazowych i ponad trzydzieści rezerwatów przyrody obejmujące łącznie blisko 15% terenu; a w Karpatach siedem parków narodowych, trzynaście parków krajobrazowych i ponad sto rezerwatów przyrody chroniących blisko 30% powierzchni tych gór. Już obecnie można powiedzieć, że przewodnictwo górskie jest uprawiane głównie na terenach chronionych, a w przypadku przewodnictwa tatrzańskiego praktycznie tylko na terenie parku narodowego. Fakt ten musi znaleźć odbicie w przekazie przewodnickim. Jest to tym ważniejsze, że w odniesieniu do górskich parków narodowych i rezerwatów przyrody prawo nakłada na organizatorów turystyki obowiązek zapewnienia przewodnika dla grup5. Stanowi to dla przewodników swoisty przywilej zawodowy, ale i wielkie zobowiązanie! Byłoby bardzo źle, gdyby grupy turystyczne angażowały przewodnika tylko dlatego, że wymaga tego przepis, traktując to jako swoisty haracz. Zatrudnianie przewodnika powinno wyrastać ze świadomości, że jego udział w wycieczce pod każdym względem podnosi jej wartość. Z kolei praca przewodnika powinna być taka, aby nawet ci, którzy go zamówili tylko z musu, pomyśleli po powrocie: warto było! Biorąc powyższe okoliczności pod uwagę, można stwierdzić, że głównym nurtem naszego przewodnictwa górskiego będzie w przyszłości przewodnictwo o charakterze edukacyjnym i interpretacyjnym, przy wzrastającym znaczeniu umiejętności kreowania przez przewodnika odpowiednich relacji interpersonalnych w grupie. Towarzyszyć temu będzie drugi (choć zapewne znacznie węższy) nurt przewodnictwa „mocnych wrażeń”, ściśle technicznego – polegającego na umożliwieniu klientom bezpiecznego pokonywania trudnych dróg wspinaczkowych, uprawiania ski-alpinizmu, canioningu, ekstremalnego kolarstwa 5

Wynika to z Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 6 maja 1997 r. w sprawie określenia warunków bezpieczeństwa osób przebywających w górach, pływających, kąpiących się i uprawiających sporty wodne (Dz.U. nr 57, poz. 358; w szczególności załącznik nr 3, par. 3, ust. 1).

— 32 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

górskiego itd.6. Z oczywistych powodów terenem działania będą w tym przypadku głównie góry zagraniczne. Taka diagnoza ma również konsekwencje odnośnie do systemu szkolenia przewodników, który powinien być bardziej elastyczny, łatwiejszy do dopasowania do zmieniających się warunków. W szczególności: 1) Punkt ciężkości powinien być przesunięty z wiedzy o charakterze encyklopedycznym, a dotyczącej wycinka gór, na wyrabianie umiejętności „czytania gór” - obserwacji, rozumienia i objaśniania skomplikowanych procesów zachodzących w górach, w których to procesach współdziała własna dynamika przyrody z czynnikami antropogenicznymi, 2) Zagadnienie ochrony różnorodności biologicznej w górach powinno być punktem odniesienia w interpretacji dziedzictwa gór, 3) Zmiany w górach zachodzą szybko, ciągle też rośnie wiedza na ten temat – szkolenie przewodników powinno w większej mierze wyrabiać potrzebę i umiejętność samokształcenia, Edward Passendorfer, który był wybitnym nauczycielem-przewodnikiem kształcącym swoich uczniów także na tatrzańskich szlakach, napisał: „Każdy jest w gruncie rzeczy samoukiem, a własna obserwacja, własny wniosek stokroć więcej są warte i większą dają satysfakcję niż papierowa wiedza”7, 4) Przewodnik górski będzie znacznie lepiej rozumiał swoje góry, jeśli pozna także inne góry i spotka ludzi, którzy tam zajmują się przewodnictwem. Takie poszerzenie perspektywy i poprawa umiejętności językowych umożliwi również znacznie ciekawsze oprowadzanie turystów zagranicznych. Współpraca międzynarodowa powinna stać się stałym elementem kształcenia przewodników, 5) Znacznie więcej uwagi trzeba poświęcić kształceniu u przewodników sprawności dydaktycznej i umiejętności nawiązywania dobrego kontaktu z grupą, a także wykonywania czynności o charakterze pilotażu turystycznego. Zjawisko przewodnictwa jest na tyle ważne pod względem kulturowym i gospodarczym (jako komponent produktu turystycznego), że warto je badać metodami naukowymi. Trzeba stale monitorować skuteczność prowadzonego szkolenia, zbierać informacje o jakości pracy przewodnickiej, zastanawiać się i dyskutować, co zrobić, aby przewodnicy właściwie spełniali swoje zadania – służąc turystom i służąc górom, które już nie są niewzruszone.

6 7

Por. J. Zdebski, Ewolucja funkcji przewodnictwa górskiego w Polsce, „Folia Turistica”, t. 13. E. Passendorfer, Jak powstały Tatry?, s. 9. — 33 —

Piotr Dąbrowski – Jakiego przewodnictwa potrzebują polskie góry?

Bibliografia Komeński J. A., Wielka dydaktyka, Ossolineum, Wrocław 1956. Krygowski W., Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa-Kraków 1988. Mirek Z., Góry i turystyka górska wobec wyzwań cywilizacyjnych, Wierchy, t. LXIII, s. 15–44. Passendorfer E., Jak powstały Tatry?, wyd. VII, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1983. Pawlikowski J. G., Tatry parkiem narodowym, Wierchy, t. I, s. 12–25. Stecka Z., Historia przewodnictwa tatrzańskiego, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane 1995. Zdebski J., Ewolucja funkcji przewodnictwa górskiego w Polsce, „Folia Turistica”, t. 13 (w druku).

Zakopane – kolejka do kolejki na Kasprowy Wierch (fot. Z. Kruczek)

— 34 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

4. ETYKA PILOTA WYCIECZEK Krzysztof Borkowski*, Jarosław Kucharski**

Z perspektywy czasu można stwierdzić, że zmiany systemowe w naszym kraju bardzo wyraźnie odbiły się również na metodach i technikach obsługi ruchu turystycznego. Nikogo nie trzeba już przekonywać, że organizacja imprez turystycznych jest działalnością ukierunkowaną na przynoszenie organizatorowi konkretnych korzyści ekonomicznych i nikt się tego już ani nie wstydzi, ani nie próbuje dorabiać ideologii o socjalno-politycznych treściach. W związku z powyższym należy, gwoli pełnej jasności, wyraźnie wyjaśnić, jaką rolę pełni pilot w grupie turystycznej, określić jego miejsce wśród społeczności turystów, jak również w toku czynności związanych z projektowaniem, realizacją i rozliczeniem imprezy turystycznej. Na początek kilka zdań w kwestiach wydających się całkowicie oczywistymi, lecz bez nazwania których niemożliwym byłoby przejście do następnych tematów i problemów związanych z omawianą tematyką. Obsługa turystyczna sprowadza się do organizacji czasu wolnego człowieka, który jest turystą, jak również do jego obsługi, czyli stwarzania możliwości zaspokojenia odczuwanych przez niego potrzeb. Istnieje dość wyraźna zależność pomiędzy stopniem możliwości realizacji i zaspokojenia odczuwanych na co dzień przez człowieka potrzeb a szybkością pojawiania się u niego potrzeby opuszczenia miejsca stałego przebywania na czas określony (w tym przypadku możemy mówić o podróży turystycznej) lub nieokreślony (lecz to wiąże się już z emigracją). Im więcej potrzeb człowieka jest niemożliwych do zrealizowania w trakcie normalnego rytmu życia, tym szybciej pojawia się u niego potrzeba opuszczenia środowiska, w którym podlega ograniczeniom (są to również ograniczenia społeczne) i udania się w miejsce na tyle odległe od miejsca stałego pobytu, aby stać się jednostką społecznie anonimową, a przez to móc realizować i zaspokajać potrzeby, których nie mógł lub nie wolno mu było w środowisku stałego przebywania zaspokoić (przynajmniej takie przekonanie towarzyszy człowiekowi zmieniającemu tymczasowo miejsce pobytu). Właśnie te, nie zawsze do końca uświadomione, a niezaspokojone potrzeby implikują powstanie potrzeby opuszczenia miejsca stałego przebywania czyli wyjazdu – * **

Krzysztof Borkowski – Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie, e-mail: [email protected] Jarosław Kucharski – Uniwersytet Jagielloński w Krakowie — 35 —

Krzysztof Borkowski, Jarosław Kucharski – Etyka pilota wycieczek

podróży turystycznej. Toteż potencjalnym turystą jest osoba, która odczuła potrzebę wyjazdu – opuszczenia miejsca stałego przebywania – i dąży do jej zaspokojenia. Dopowiedzenie to, iż dąży do zaspokojenia odczuwanej potrzeby konieczne jest, aby z kręgu potencjalnych turystów wydzielić tylko te osoby, które są zdecydowane potrzebę tę zaspokoić. TURYSTA – osoba która: dobrowolnie, dla własnej przyjemności, w czasie wolnym, za własne pieniądze opuściła miejsce stałego przebywania i udała się w podróż na czas określony. Potencjalny turysta może wybrać dwie drogi postępowania celem zaspokojenia odczuwanej potrzeby wyjazdu turystycznego: 1) Osobiście podjąć działania zmierzające do osiągnięcia celu, czyli samodzielnie (samoobsługa) zorganizować sobie wyjazd turystyczny. W takim przypadku to sam turysta na własną rękę może wynająć osobę pilota (jako usługę pilotażu swojej wycieczki), 2) Zlecić osobie drugiej (prawnej lub fizycznej) załatwienie wszelkich formalności związanych z organizacją i realizacją wyjazdu turystycznego. Najczęściej osoba ta świadczy usługi organizacyjne odpłatnie, stając się w takim przypadku ORGANIZATOREM wyjazdu turystycznego i OBSŁUGUJE klienta (czyli zlecającego usługę potencjalnego turystę) w trakcie realizacji imprezy turystycznej. W takim przypadku to organizator turystyki zgodnie z Ustawą o usługach turystycznych1 musi/może wynająć osobę pilota (jako usługę pilotażu organizowanej przez biuro imprezy/wycieczki). Motywami mogącymi mieć wpływ na podjęcie przez potencjalnego turystę decyzji, aby zlecić organizatorowi przygotowanie wyjazdu turystycznego są: 1) nieznajomość toku czynności związanych z przygotowaniem wyjazdu i sposobów załatwiania formalności, 2) brak inwencji i zdolności organizatorskich, 3) brak chęci do osobistego angażowania się w te czynności, 4) brak wystarczającego zabezpieczenia w środki finansowe, 5) brak czasu lub chęć zaoszczędzenia czasu, 6) brak zaplecza materialnego typu: sprzęt turystyczny, środek lokomocji itp., 7) niechęć do podejmowania indywidualnego ryzyka, 8) zgodność proponowanej przez organizatora oferty programowej wyjazdu turystycznego z wymaganiami przyszłego turysty, 9) zaufanie do organizatora (ten motyw jest niezwykle istotny dla omawianej dalej w artykule problematyki). 1

Dziennik Ustaw z 2004 r. Nr 223 poz. 2268; Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych http://bap-psp.lex.pl/serwis/du/2004/2268.htm

— 36 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Bardzo często bywa tak, że wystarcza jeden z wyżej wymienionych motywów, aby zwrócić się o pomoc w sprawach wyjazdu do organizatora i zakupić miejsce w wycieczce. Impreza turystyczna jest pakietem pojedynczych usług podróżniczych realizowanych zgodnie z programem w: 1) odpowiednim miejscu, 2) odpowiednim czasie, 3) odpowiedniej ilości, 4) odpowiedniej jakości. Pilot w trakcie realizacji imprezy przeprowadza w imieniu polskiego biura dynamiczną kontrolę wydawanych uczestnikom imprezy świadczeń, sprawdzając czy wydane zostały one w odpowiednim: 1 – miejscu, 2 – czasie, 3 – ilości, 4 – jakości. O wszystkich nieprawidłowościach zauważonych u kontrahentów biura (nawet gdy po interwencji pilota nastąpiła korekta świadczeń) pilot winien najpóźniej po powrocie poinformować referenta biura (osobę, która imprezę projektowała). W tym właśnie realizuje się dodatnie sprzężenie zwrotne obiegu informacji pomiędzy referentem a pilotem. Tak więc pomimo, że referent z racji swojej pracy rzadko podejmuje podróż i najczęściej pozostaje stale w jednym miejscu, to praktycznie informowany jest (lub winien być) na bieżąco o zachodzących zmianach na wszystkich kierunkach obsługiwanej przez siebie przestrzeni turystycznej. Od pilota (realizatora) imprezy turystycznej oczekuje się, że wywiąże się z trzech grup obowiązków, które wydziela się jedynie po to, aby uświadomić je bardziej osobom rozpoczynającym naukę na kursie, w praktyce bowiem przenikają się one w takim stopniu, że stanowią integralną, nierozerwalną całość.

Są to: • OBOWIĄZKI OBYWATELSKIE związane są z obowiązującymi w kraju pochodzenia turystów, jak i w krajach tranzytowych czy też docelowych przepisami. Dotyczy to również pisanych i niepisanych norm moralnych i etycznych. Obowiązkiem pilota jest wyprzedzające informowanie uczestników imprezy o specyfice danego kraju, zwyczajach i obyczajach mieszkańców danego regionu świata i zagrożeniach płynących z nieznajomości przepisów prawnych, administracyjnych, — 37 —

Krzysztof Borkowski, Jarosław Kucharski – Etyka pilota wycieczek

moralno-etycznych obowiązujących w danym kraju. Pilot winien ciągle stabilizować zachowanie grupy tak, aby uniknąć nieświadomego naruszenia przez grupę lub jej pojedynczego członka lokalnie obowiązujących praw i przepisów. Z praktycznych zadań wypływających z obowiązków obywatelskich pilota wymienić można np.: przygotowanie grupy do odprawy paszportowej i celnej, dopełnienie formalności meldunkowych całej grupy w miejscu zakwaterowania, kontakt z przedstawicielami Rzeczpospolitej Polskiej w sytuacjach takiego kontaktu wymagających. • OBOWIĄZKI HANDLOWE pilota wynikają z zawartej przez niego umowy z biurem podróży i należy do nich przede wszystkim kontrola świadczeń imprezy i dążenie, aby turyści otrzymali w trakcie podróży dokładnie takie świadczenia, jakie obiecywano im w biurze w trakcie akwizycji na imprezę. Jeżeli pilot dopilnuje wydania grupie świadczeń zgodnych z programem imprezy, to znaczy, że wydane zostaną w odpowiednim miejscu, czasie, ilości i jakości; można wtedy mówić, że wywiązał się ze zobowiązań biura względem uczestników imprezy. Działanie to winno w końcowym efekcie przynieść pozytywną opinię na temat biura rozpowszechnianą w ramach etapu „podróży wspominanej” przez zadowolonych klientów. Efekt ten jest naprawdę nie do pogardzenia w chwili, gdy zaczyna się ostra walka o klienta z konkurencją na rynku turystycznym. Praktycy twierdzą, że dobrze obsłużony turysta przysparza firmie nowych klientów. Mechanizm ten działa również odwrotnie, to znaczy niezadowolony klient, czując się oszukany, potrafi zniechęcić do skorzystania z usług biura bardzo dużo osób, rozgłaszając negatywną opinię na temat przeżytej wycieczki. W dobie internetu i telefonu komórkowego multiplikacja opinii klienta-turysty jest tyko kwestią czasu. Osoba taka postrzegana jest w przestrzeni społecznej, do której powróciła po podróży już nie jako anonimowy turysta, lecz jako znana wszystkim osoba, pełniąca konkretne role społeczne i ciesząca się ustaloną reputacją. Tak więc opinia osoby, która dobrowolnie, za własne pieniądze, we własnym czasie wolnym i dla własnej przyjemności odbyła podróż z danym biurem podróży jest dla postronnego słuchacza bardziej wiarygodna niż najbardziej wyszukana komercyjna reklama w prasie, radiu czy telewizji. Również pilot w trakcie realizacji imprezy winien być „chodzącą” promocją biura, które reprezentuje, aby jednak osiągnąć tak dużą identyfikację pomiędzy pilotem a biurem, kontakt z konkretnym pilotem nie może być okazjonalny. • OBOWIĄZKI OPIEKUŃCZE pilota zawierają się w formule 24-godzinnej dyspozycji pilota w stosunku do zgłaszanych przez turystów potrzeb i problemów. Pilot nie ma i nie może mieć wyznaczonych godzin urzędowania czy też okresów prywatności w trakcie realizacji imprezy. Nawet wówczas, gdy występuje w programie wycieczki czas wolny dla uczestników imprezy, pilot poproszony przez uczestnika o pomoc czy też interwencję winien natychmiast podjąć odpowiednie działania. — 38 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

W związku z tym nawet późno w nocy obudzony pilot przez będącego pod wpływem alkoholu uczestnika imprezy poszukującego towarzystwa lub następnej butelki nie powinien zapominać, że w dalszym ciągu jest w pracy i ma do czynienia z klientem biura. W takich sytuacjach wyobrazić sobie można, że tym razem nie trzeba wzywać pogotowia ratunkowego do rannego uczestnika imprezy czy też pisać protokołu strat spowodowanych przez zamroczonych alkoholem uczestników imprezy2. Pilot wycieczek znajduje się w sytuacji „potrójnej zależności”. Pierwsza z nich, to obowiązki nakładane przez firmę – pracodawcę i zleceniodawcę, druga to radzenie sobie z życzeniami pochodzącymi od samych turystów, trzecia zależność to przepisy kodeksu karnego, cywilnego, normy zwyczajowe kraju pochodzenia turystów, krajów tranzytowych i kraju docelowego. Potrójna zależność oznacza również więcej możliwości przekraczania norm moralnych i etycznych3. Z jednej strony nieetyczny pracodawca może wymagać „dostosowania się” do nieuczciwych praktyk stosowanych przez biuro, pilot może również być nieuczciwy w stosunku do pracodawcy, wreszcie może chcieć w pewien sposób wykorzystać turystę, w końcu turysta może zażądać od niego nieuczciwej usługi. Życie pokazuje, że wszystkie te możliwości niekiedy są zmieniane w fakty, gdyż „jak w każdej dziedzinie życia rodzą się problemy a także konflikty, napięcia i sprzeczności interesów. Pojawia się zatem 2

K. Borkowski, Uwagi ogólne o potrzebach i motywach turystów oraz różnych obowiązkach pilota, [w:] Pilotaż wycieczek zagranicznych, Z. Kruczek (red.), wyd. I–VII, Proksenia, Kraków 1996–2001. 3 http://pl.wikipedia.org/wiki/Moralno%C5%9B%C4%87#Moralno.C5.9B.C4.87_a_etyka. Źródłami pochodzenia zasad moralnych i ich sensem zajmuje się nauka filozoficzna zwana etyką. Nie należy jednak mylić etyki z moralnością. Zasady moralne przyjmują często formę zdań rozkazujących lub zakazujących, rzadziej oznajmujących. Przykładem zasady moralnej jest np. zakaz „nie zabijaj”. Większość ludzi ma zasady moralne głęboko zinternalizowane (wpojone w swój system indywidualny, podświadomość, duszę) w trakcie procesu wychowawczego i często w ogóle nie zastanawia się nad ich pochodzeniem (szczególnie, gdy są to nakazy religijne). Naruszenie tych zasad powoduje zwykle wewnętrzny konflikt psychiczny, zwany poczuciem winy. Zasady etyczne w odróżnieniu od moralnych są ogólnymi, filozoficznymi twierdzeniami, wynikającymi z danego światopoglądu – przyjętego systemu pojęciowego (w niektórych wypadkach również religijnego). Na ich bazie można tworzyć konkretne nakazy i zakazy moralne. Często zdarza się tak, że różne zasady etyczne prowadzą do tych samych zasad moralnych. Na przykład z czterech zasad etycznych: – Życie ludzkie jest święte, gdyż jest ono darem Boga (chrześcijaństwo, islam), – Odbieranie życia ludzkiego jest zadawaniem największego cierpienia (buddyzm), – Życie ludzkie jest podstawową wartością, gdyż wszyscy jesteśmy równoprawnymi członkami ludzkiej wspólnoty (humanizm), – Życie ludzkie jest własnością jednostki oraz podstawą jej wolności, a odbieranie go jest pozbawianiem wolności w sposób ostateczny (liberalizm, indywidualizm, anarchizm), można bez trudu wyprowadzić nakaz moralny „nie zabijaj”, chociaż podstawy światopoglądowe tych zasad są zupełnie różne. Nie wszystkie systemy etyczne prowadzą jednak zawsze do tego samego zbioru zasad moralnych, dlatego nie ma czegoś takiego jak „moralność uniwersalna”, gdyż nie pokrywałaby się ona nigdy w całości z poszczególnymi moralnościami. Analizując jednak zbiory nakazów moralnych obowiązujących w różnych kulturach i epokach, daje się wyróżnić pewien zbiór zasad, które obowiązują w olbrzymiej większości z nich, takich jak generalny zakaz dopuszczania się kłamstwa, zabójstwa czy kradzieży. Zdarzają się też pewne sprzeczności w samych podstawach światopoglądowych (biorące się głównie ze skrajności myślenia). Przykładem jest tu często podkreślany przez etyków konflikt pomiędzy zasadą wolności („człowiek jest wolny”) a zasadą równości („wszyscy ludzie są równi”). Obydwie te zasady są głęboko zakorzenione w kulturze europejskiej, jednak w skrajnej interpretacji są one sprzeczne, gdyż absolutna wolność prowadzi do powstania nierówności społecznych, a narzucenie absolutnej równości do totalitaryzmu, czyli przeciwieństwa wolności. Stąd konieczność uporządkowania zasad i nadania im różnych wag. Takie uporządkowanie nazywane jest hierarchią wartości. — 39 —

Krzysztof Borkowski, Jarosław Kucharski – Etyka pilota wycieczek

potrzeba etycznych unormowań, które uwzględniałyby specyfikę sytuacji. Rozwiązanie nie leży wyłącznie na formułowaniu resortowych praw, przepisów bądź umów. Chodzi także o wskazanie człowiekowi wewnętrznych zasad, które będą stanowiły dlań drogę moralnego postępowania – jasny i trwały punkt odniesienia etycznych rozstrzygnięć. Ogólny Kodeks Etyki w Turystyce wychodzi naprzeciw rzeczonym potrzebom”4. W jaki sposób pilot może ustrzec się przed „pokusami” dokonywania czynów moralnie nagannych5. Nie można się łudzić, że w zawodzie tym pracują ludzie moralnie doskonali, dlatego też trzeba poszukać pewnych ograniczeń moralnych, pewnej „moralności minimalnej”, która będzie możliwa do zaakceptowania przez większość wykonujących ten zawód osób. Z uwagi na sprawowanie opieki nad powierzonymi osobami, często nieznającymi języka oraz zwyczajów kraju, który zwiedzają, jest to profesja, którą można zaliczyć do zawodów zaufania społecznego. Współcześnie za istotny element wykonywania takiego zawodu przyjmuje się umowę pomiędzy usługobiorcą a usługodawcą regulującą ich wzajemne prawa i zobowiązania. Model takiej relacji opisuje Robert M. Veatch, gdy mówi o kontraktualnym modelu współpracy między profesjonalistą a klientem6. Kontrakt, określając zasady dobrej współpracy, nie wyklucza prawa do czynów supererogacyjnych7, wyznacza natomiast pewne minimalne zasady postępowania fair. 4

Por. M. Ostrowski, Teologia Turystyki, [w:] Nauki o turystyce,wyd. II, R. Winiarski (red.), cz. 1, AWF Studia i Monografie nr 7, Kraków 2003, s. 123 (etyczne implikacje), O ETYKĘ W TURYSTYCE Kodeks Etyki w Turystyce ogłoszony przez Światową Organizację Turystyki, s. 2. 5 Do wyżej wymienionych obowiązków pilota należy dodać jeszcze jedną grupę obowiązków, które można nazwać „obowiązkiem pilota względem samego siebie”. Wiążą się one po pierwsze z wyznawanym przez pilota systemem wartości, którym może być np. DEKALOG, ale mogą też być inne listy „nakazów i zakazów”, i po drugie świadomość pilota, że biuro podróży (nieetyczne) przy skargach klientów w pierwszej kolejności właśnie w jego osobie znajdzie (lub będzie próbowało znaleźć) kozła ofiarnego, by powiadomić skarżących się klientów, że zrezygnowało z jego usług, licząc na to, że takie działanie oczyści wizerunek biura w oczach klientów. 6 Por.: R. M. Veatch, Models for ethical medicine in a revolutionary age, [w:] „The Hastings Center Report”, vol. 2, nr 3 (czerwiec 1972), s. 5–6. Modele te Veatch stosuje do opisu relacji lekarz-pacjent. Można je jednak zastosować do opisu prawie każdej relacji z zawodem zaufania publicznego. 7 A. M. Kaniowski, Supererogacja. Zagubiony wymiar etyki, Seria: Terminus, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999. „Pojęcie supererogacji okazuje się [...] pewną teoretyczną hybrydą, gdyż aby zakwalifikować uczynek jako supererogacyjny wymagane jest zarówno uwzględnienie jego odniesienia do czysto deontologicznych imperatywów, jak i do empirycznych, przygodnych warunków i okoliczności. Dlatego też nie może ono, jak to chcieli uczynić niektórzy obrońcy supererogacji, zostać potraktowane jako jedna z kategorii moralnych, które lokują się na jednym poziomie, na poziomie deontologicznym, a zatem nie może występować jako równorzędna kategoria obok kategorii nakazu, zakazu, czy obowiązku. Wszelako kategoria ta, budująca pomost pomiędzy teorią etyczną a wiedzą opartą na doświadczeniu, jest niewątpliwie nieodzownym pojęciem naszego myślenia, przynajmniej tak długo, jak długo nasza potoczna świadomość zmuszać nas będzie do mówienia o czynach stanowiących zasługę, a to znaczy: chwalebnych” (s. 385). „Podstawową właściwością uczynku supererogacyjnego, co do której istnieje daleko idąca zgoda pomiędzy współczesnymi obrońcami pojęcia supererogacji – choć nie zawsze cecha ta wymieniana jest explicite – polega na tym, iż jest to uczynek przysparzający drugiej osobie pewnego dobra lub też chroniący (jedną bądź wiele osób) przed doznaniem zła lub pomniejszający zło już doznane; krótko mówiąc, uczynek supererogacyjny to uczynek pociągający za sobą pozytywne skutki dla innych, związane zaś z danym uczynkiem ewentualne negatywne skutki (krzywdy bądź ryzyko) mogą spadać na sam podmiot podejmujący się tego czynu, nie zaś na osoby trzecie. Dla uczynku supererogacyjnego charakterystyczna jest zatem asymetria pomiędzy podmiotem moralnego działania a drugim, jako że postępowanie czy uczynek podmiotu nie jest dyktowany przez zasadę, która z zewnątrz nakładałaby na drugiego zobowiązanie do takiego samego uczynku czy postępowania względem pierwszego podmiotu. Drugą właściwością uczynku supererogacyjnego jest kolejna asymetria: pomiędzy spełnieniem uczynku i jego zaniechaniem: spełnienie godne jest pochwał i stanowi zasługę, niespełnienie nie uzasadnia zaś i nie pociąga za sobą konieczności napiętnowania czy udzielenia nagany” (s. 386–387). — 40 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Podstawę takiej wzajemnej „umowy moralnej” (nie należy jej mylić z umową cywilno-prawną zawieraną na świadczenie określonych usług) mogą stanowić różne zasady czy zbiory zasad, takie jak imperatyw kategoryczny, Dekalog, „złota reguła” czy zasada nieszkodzenia. Istotne jest, aby przy zawieraniu umowy zachowywać poszanowanie dla norm moralnych i ograniczeń sytuacyjnych drugiej strony. Formalne warunki dotyczące nieprzekraczalnego progu, poniżej którego nie można w sposób ważny się umawiać, przedstawia Thomas M. Scanlon: • Czyn jest zły (wrong) jeżeli jego wykonanie w danych okolicznościach będzie zakazane przez dowolny (any) system norm ogólnie regulujących zachowanie, którego nikt nie mógłby rozumnie (reasonably) odrzucić jako podstawy do świadomej (informed), niewymuszonej ogólnej zgody8. W omawianym przypadku należy odrzucić normy moralne, na które nie godzą się obie strony. Jednocześnie strony umawiające się muszą być świadome określonych ograniczeń sytuacyjnych. Na przykład: osoby nieakceptujące korupcji nie powinny udawać się do krajów, gdzie praktyka taka jest dominująca. Biuro turystyczne i klient są zmuszeni grać w otwarte karty i przyznawać, że istnieją pewne ograniczenia lub przyzwyczajenia, których nie zmienią. Gra w otwarte karty może uchronić przed sytuacją, kiedy turysta będzie postawiony w sytuacji, której nie akceptuje, lecz nie może jej uniknąć. Z uwagi na warunek świadomej umowy, należy się przyjrzeć polityce informacyjnej pilotów i biur turystycznych. Można odnieść wrażenie, że tak biura jak i piloci wycieczek często obawiają się otwartości, woląc brać udział w „sprzedawaniu marzeń”9. Częstym usprawiedliwieniem jest stwierdzenie, że klient chce wierzyć, że jedzie bądź trafił do raju na ziemi i nie chce słuchać o trudnościach, nieprzyjemnych bądź niebezpiecznych lokalnych obyczajach, wreszcie o ograniczeniach związanych z przebywaniem w kraju o odmiennej kulturze. Naszkicowany zaledwie powyżej model kontraktualny rzeczywiście pozwala na takie usprawiedliwienie, ale dopiero po zapytaniu turysty o jego zdanie. Jeżeli rzeczywiście nie będzie chciał wiedzieć o nieprzyjemnych zdarzeniach, wtedy powyższe usprawiedliwienie będzie właściwe. Zmiany wymagać będzie więc nie cała polityka informacyjna „sprzedawców marzeń”, ale jedynie reguły udzielania informacji, czyli bardziej podmiotowe podejście do klienta.

8

T. M. Scanlon, Contractualism and utilitarianism, [w:] A. Sen, B. Williams (red.), „Utilitarianism and beyond”, Cambridge University Press, Cambridge 1984, s. 110. 9 Co jest podstawowym występkiem przeciw etyce w kontaktach przedsiębiorcy z klientem „turystą”, gdyż sprzedawane są w rzeczywistości usługi („świadczenia”) podróżnicze – w odpowiednim miejscu, czasie, ilości i jakości; nie marzenia. Patrz str. 2. — 41 —

Krzysztof Borkowski, Jarosław Kucharski – Etyka pilota wycieczek

Analogiczną umowę należy zawrzeć pomiędzy pilotem a turystą. Umowa, która określać będzie wzajemne moralne prawa i obowiązki, może regulować takie drażliwe kwestie jak drobny przemyt, który niekiedy jest dokonywany przez turystę, zasady spożywania alkoholu przez pilotów i turystów i wiele innych wzajemnych relacji. Znowu istotnym warunkiem jest jawność przy zawieraniu umowy – i pilot, i turysta musza wiedzieć, na co się umawiają. Warunek jawności zmniejsza ilość pokus związanych z wykonywaniem zawodu pilota. Zmienia również podejście do turysty. Pilot przestaje być już „panem i władcą” turysty na obcej ziemi, szczególnie w sytuacji nieznajomości przez turystę lokalnych zwyczajów, a zaczyna traktować klienta jako partnera. Otwartość „wymusza” zmianę zachowań i unikania przynajmniej części działań nieetycznych. Zarysowany powyżej szkic aplikacji modelu kontraktualnego10 do etyki pilota wycieczek nie będzie działał bez jednego warunku. Przyzwyczajeni do określonych praktyk piloci i biura turystyczne nie zmienią postępowania tylko dlatego, że może ono być niemoralne. Istotnym czynnikiem wywierającym presję będą coraz bardziej świadomi swoich praw klienci, których nie należy mylić z klientami roszczeniowymi. Wręcz przeciwnie, klient, który wie więcej, czego się może spodziewać oraz jakie są jego prawa i obowiązki, w mniejszym stopniu będzie domagał się rzeczy trudnych bądź niemożliwych, a nawet niemoralnych (jak ułatwienia kontaktów seksualnych na przykład w Tajlandii)11. Wydaje się, że podmiotowe traktowanie klienta pozwoli zmienić negatywne przyzwyczajenia zarówno usługodawców, jak i usługobiorców. Jawność jest również wymuszana przez coraz większą łatwość w publicznym wyrażaniu opinii przez zadowolonych i mniej zadowolonych klientów w internecie. Innym czynnikiem hamulcowym przy wdrożeniu większej jawności może być częste quasi-usprawiedliwienie: „tak było od zawsze” czy też „wszyscy tak robią”. Fakt występowania powszechnych, nagannych moralnie praktyk nie oznacza, że są one usprawiedliwione. W niektórych sytuacjach rzeczywiście rezygnacja ze „sprzedawania marzeń” może negatywnie odbić się na pozycji danego biura na rynku. Z drugiej strony, w dłuższej perspektywie czasowej klienci będą raczej odchodzić od biur nierzetelnych w stronę rzetelnych. Podobnie dzieje się w przypadku pilotów wycieczek. „Kultura kłamstwa” panująca w niektórych biurach podróży negatywnie odbija się na pracy pilotów. Z jednej strony czują, że ich negatywne postępowanie jest usprawiedliwione pracą w firmie o takiej kulturze, z drugiej zwiększająca się ilość pretensji od oszukanych klientów zmniejsza ich satysfakcję 10 11

Por. np. M. Senderski, Teoria kontraktowa przedsiębiorstwa, http://www.senderski.webd.pl/teoria_kontraktowa.pdf. Pilot (realizator) imprezy winien ciągle pamiętać, że w społeczności, w której się znalazł jest bardzo często jedyną, oprócz kierowcy autokaru, osobą będącą w pracy. W związku z tym znajduje się w sferze „konieczności i powinności”, gdy uczestnicy imprezy pozostają w sferze „możliwości”, jako że mogą praktycznie wszystko a nie muszą niczego, odwrotnie niż pilot. Istnieją jednak wyraźne granice, gdzie obowiązki pilota się kończą i oczekiwanie od pilota działania jest bezzasadne.

— 42 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

z pracy, a zwiększa frustrację, z trzeciej strony osoba „wdrożona” do nieuczciwych praktyk będzie miała mniejsze opory przed oszukaniem również własnego pracodawcy. Ponownie, pomimo doraźnych zysków, w dłuższej perspektywie czasowej postawa oszukańcza nie opłaca się ani firmie, ani pilotowi (bo straci markę, jaką jest jego nazwisko). Pomimo trudności można mieć nadzieję, że zwiększona jawność zmniejszy ilości pokus czyhających na osoby pracujące w branży turystycznej. Istotne jest, aby nie zaprzestawać edukacji dotyczącej moralności na poziomie minimalnym i supererogacyjnym tak w przypadku usługodawców, jak i usługobiorców. Przedstawiamy parę przykładów z praktyki, do których proponujemy się odnieść słuchaczom/czytelnikom jako doświadczonym pilotom: 1) Przyjechałeś/aś z grupą do hotelu o 19.00. Kolacja dla grupy o 20.00. Po kolacji dokładnie o 21.30 uświadamiasz sobie, że potrzebujesz koniecznie wziąć z autokaru coś, co zostawiłeś w nim po przyjeździe do hotelu. Pukasz więc do pokoju kierowców i zastajesz ich przy stole pijących wódkę. Widzisz, że jedna półlitrówka jest już pusta, a druga opróżniona w połowie, widać to również po obu panach znajdujących się w pokoju. Rano po śniadaniu o 8.00 jest dalsza jazda. Opisz swoje działanie (decyzje). 2) W środku nocy (2.00) budzi cię jeden z uczestników twojej grupy i oznajmia, że kierowcy waszego autokaru piją w najlepsze z częścią grupy w pokoju numer XX, a przecież o 8.00 jest śniadanie, a po śniadaniu wyjazd do następnego miasta oddalonego o 300 kilometrów. Mówi, że ma poważne obawy o swoje i swojej rodziny zdrowie i życie. Sprawdzasz i okazuje się, że donos jest/był prawdziwy? Opisz swoje działanie (decyzje). 3) Jedziesz na trasie Kraków-Berlin autokarem z grupą biznesmenów branży turystycznej na targi ITB w Berlinie. Po przekroczeniu granicy polsko-niemieckiej w Olszynie na najbliższym „Rasthof’ie” robisz postój. Grupa ma 40 minut czasu wolnego. Jedni z turystów idą do toalety, inni do baru – restauracji. Ty, będąc w barze, widzisz i słyszysz, jak twój kierowca zamawia sto gram wódki i piwo bezalkoholowe. Ze zdziwieniem zauważasz, że kierowca szybkim ruchem opróżnia „setę” i zapija powoli piwem bezalkoholowym. Widząc twój zdziwiony wzrok, kierowca uspokaja cię, mówiąc, że jest to piwo „bez procentów”. Do Berlina pozostało ok. 80 km. Opisz swoje działanie (decyzje). — 43 —

Krzysztof Borkowski, Jarosław Kucharski – Etyka pilota wycieczek

We wszystkich przedstawionych przykładach niezbędna jest odpowiednia reakcja na nieetyczne postępowanie innych. Pilot, zobowiązany przede wszystkim do dbania o dobro grupy, musi reagować. W każdym przypadku w sytuacjach 1–3 musi wejść w konflikt z nierzetelnymi kierowcami. Utrudnieniem jest obowiązek dbałości o dobry wizerunek organizatora, w danych przypadkach manifestujący się zakazem ujawniania podłoża konfliktu. W zależności od zdefiniowania relacji pomiędzy organizatorem, pilotem a podwykonawcą (kierowcą) efekt konfrontacji będzie mniej lub bardziej emocjonalnie angażujący. Właściwą reakcją będzie zakończenie libacji, poinformowanie organizatora i ewentualnego zwierzchnika podwykonawcy o zaistniałym zdarzeniu. Następnie trzeba opóźnić odjazd aż do pojawienia się trzeźwego zmiennika bądź wytrzeźwienia jednego z kierowców. To wskazuje na kolejne możliwe pole konfliktu – z organizatorem (pilot zostanie uznany za „niezaradnego”) i/lub hotelem (konieczność przedłużenia pobytu grupy bez gwarancji zapłaty). Przypadki te można powiedzieć, ograniczają się do właściwego reagowania na nieprawidłowości12. Można w tym miejscu podać podobny przykład, w który zamieszani będą również uczestnicy: 4) KULIG – Przed kuligiem w okolicach Zakopanego pilot ostrzega uczestników, żeby nie częstowali alkoholem woźniców odpowiedzialnych za bezpieczeństwo uczestników. Niestety, w trakcie imprezy prawie każdy z uczestników postawił sobie za punkt honoru napić się z woźnicą. W połowie imprezy pilot zdaje sobie sprawę, że część woźniców ledwo trzyma się na koźle, nie panuje już nad końmi i przestało jechać pewnie. Stwarzają zagrożenie nie tylko dla turystów, ale także dla innych uczestników ruchu drogowego. Jadą przez las, do miasta pozostało około 10 km. Opisz swoje działanie (decyzje). Znów od pilota wymagana jest właściwa reakcja na niefrasobliwość, z tym że w danym przypadku nie tylko na niefrasobliwość woźniców, ale i uczestników. O ile stosunkowo łatwiej jest dyscyplinować ludzi „w pracy”, o tyle o wiele większe trudności wiążą się 12

Racjonalizacja tego przypadku nr 3 przebiegała w sposób następujący: poinformowanie przez pilota kelnerki/barmanki, że na jej oczach kierowca autokaru wypił to, co mu podała, a ona wie najlepiej, co podała i ma na to dokument w kasie fiskalnej, to ona również bez przeszkód i zwracania uwagi może zabezpieczyć naczynie po „secie” z zachowaniem odcisków palców kierowcy. Również to ona mówi płynnie w miejscowym języku i wie, na jaki numer w takich przypadkach dzwonić! Została przecież poinformowana przez pilota, o tym, co na jej oczach się stało i przez zaniechanie działania będzie współwinna, jeżeli dojdzie do wypadku (można przypuszczać, że w takich miejscach jest monitoring). Grupa wchodzi po przerwie do autokaru, autokar po około 10 km dalszej jazdy zostaje zatrzymany przez patrol drogowy do „rutynowej” kontroli przewozu i jako ostatnią czynność policjanci zarządzają test kierowcy na zawartość alkoholu w wydychanym powietrzu. Następnie zostaje wezwane ADAC z zastępczym kierowcą i autobus zostaje zwieziony do hotelu w Berlinie wraz z pasażerami, którzy przeżyli „przygodę”. Kierowca autokaru ma protokół policyjny i kłopoty w pracy. Pilot jest zdziwiony „donosicielstwem w Niemczech” i swoją „łatwowiernością”, bo on uwierzył na słowo kierowcy, że „to piwo jest bez alkoholu”. Następnego dnia rano grupa ma już dwóch nowych kierowców.

— 44 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

z dyscyplinowaniem ludzi podczas wypoczynku. W powyższym przykładzie nie wchodzi w grę zatrzymanie kuligu gdzieś w lesie, nie zatrzyma to procederu, przeciwnie, raczej go nasili „dla rozgrzewki”. Być może bardziej właściwym byłoby przytoczenie kilku dosyć drastycznych opisów wypadków spowodowanych przez pijanych woźniców, które trafiłyby do przekonania co bardziej wrażliwym uczestnikom, którzy z kolei powstrzymywaliby turystów bardziej rozrywkowych przed częstowaniem alkoholem woźniców. Opisane przypadki 1–4 pokazują, że w kontrakcie pilota musi znaleźć się prawo do ingerowania w sytuacjach nieprawidłowego postępowania innych nawet w sytuacji, gdy może to być sprzeczne z aktualnymi żądaniami turystów. Pilot, dbający o ich bezpieczeństwo, musi mieć narzędzia do zapobiegania niebezpieczeństwu. Warto to uświadomić nie tylko pilotom, ale również uczestnikom wycieczek. Konieczne jest zabezpieczenie przed sytuacją „płacę i wymagam” w odniesieniu do prawa do zrobienia sobie (lub innym) krzywdy, ustalenie odpowiednich granic i możliwych sposobów reakcji. Pozbawianie pilota możliwości reakcji, czy to przez organizatora, czy to przez turystów uniemożliwia mu właściwe wykonywanie pracy. Kolejny przykład dotyczy innej kategorii etycznej i moralnej. 5) Biuro poleca pilotowi „załatwienie granicy”, co wiąże się z wręczeniem łapówki urzędnikowi państwowemu na służbie, a na to jest paragraf13 i CBA. Turyści mieli to zapowiedziane przez referenta, czyli byli informowani przez biuro, że mają się „zrzucić” i pilot da to funkcjonariuszom na granicy. Opisz swoje działanie. Przypadek piąty jest odmienny. Odnosi się do nieetycznego postępowania samego pilota. Pilot zobowiązuje się w nim do zebrania środków i wręczenia łapówki. Występuje nie tylko przeciwko normom moralnym, ale i prawnym. Właściwe postępowanie w takiej sytuacji można rozpatrywać w dwóch aspektach. Istotną sprawą różnicującą są tutaj okoliczności. Jeżeli sprawa łapówki dzieje się w granicach kraju, w którym takie zachowanie jest powszechne, to istnieją przesłanki za dopuszczalnością takiego działania. W krajach, gdzie zachowania korupcyjne stały się normą (niech to będzie 10% krajów z najniższym rankingiem w Indeksie percepcji korupcji 2009 publikowanym przez Transparency International14), niewzięcie udziału w przekupstwie oznacza istotny spadek skuteczności

13

14

Art. 228, § 1. Kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę lub takiej korzyści żąda, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8 (osoba: np. celnik, strażnik graniczny, funkcjonariusz itd.). Art. 229, § 1. Kto udziela lub obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej osobie pełniącej funkcję publiczną, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 (osoba: pilot). Por. Corruption Perceptions Index 2009, Transparency International 2009, http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2009/cpi_2009_table. — 45 —

Krzysztof Borkowski, Jarosław Kucharski – Etyka pilota wycieczek

działań. W takich sytuacjach, posiłkując się wskazówkami podpowiadanymi przez Rolanda M. Greena, można podjąć warunkową próbę działań nieetycznych, tłumacząc ją względami efektywnościowymi. Green podaje następujące warunki: Warunki pozwalające postępować zgodnie ze szkodliwą, lecz rozpowszechnioną praktyką: • Rezygnacja z tej praktyki w sposób ewidentny wyrządzi tobie (lub tym o których się troszczysz, lub za których jesteś odpowiedzialny) poważną krzywdę bądź stratę. • Twoje postępowanie zgodne z tą praktyką nie przyniesie również znacząco więcej krzywdy lub strat innym. • Twoje postępowanie zgodne z tą praktyką nie spowoduje, że inni będą postępować zgodnie z nią w sposób przynoszący równie wielką bądź większą szkodę i stwierdzenie to będzie prawdziwe, jeżeli wiedza o twoim postępowaniu dotrze do opinii publicznej. • Twoje postępowanie niezgodne z omawianą praktyką nie spowoduje, że inni przestaną postępować zgodnie z nią i stwierdzenie to będzie prawdziwe, jeżeli wiedza o twoim postępowaniu dotrze do opinii publicznej. • Twoja decyzja o niepostępowaniu zgodnie z tą praktyką nie spowoduje, że inni będą postępować zgodnie z nią w sposób, który przyniósłby więcej szkody niż twoje postępowanie zgodne z daną praktyką i stwierdzenie to będzie prawdziwe, jeżeli wiedza o twoim postępowaniu niezgodnym z daną praktyką dotrze do opinii publicznej15. Przenosząc warunki Greena na grunt etyki pilota, należy zauważyć, że w sytuacjach rozpowszechnionej praktyki przekazanie łapówki najprawdopodobniej nie powiększy w znacznym stopniu już istniejącej złej praktyki. Jego możliwości poprawy sytuacji w danym środowisku również są znikome. Jak już zostało zauważone, w sytuacji gdy nie podporządkuje się niemoralnym praktykom, efektywność jego działań spadnie. Dlatego też podczas zaznajamiania się ze swoimi obowiązkami może uznać możliwość pośredniczenia w łapownictwie w niektórych krajach w wyjątkowych sytuacjach. Należy nadmienić jeszcze o szczególnym przypadku, kiedy do pośredniczenia w korupcji zamiast pilota delegowana jest atrakcyjna kobieta. Istnieją kultury, w których jest ona traktowana jako integralny składnik łapówki. Z zasad Greena oraz z zasady poszanowania dla autonomii drugiej osoby wynika, że postępowanie takie jest niedopuszczalne. Pilot, który w taki sposób próbuje 15

R. M. Green, When is “Everyone’s doing it” a justification?, [w:] “Business Ethics Quarterly”,vol. 1, nr 1, s. 77.

— 46 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

„załatwić” sprawę powinien nie tylko być wykluczony z pracy, ale również odpowiedzieć karnie za stręczycielstwo16. Inaczej przedstawia się sytuacja, gdy korupcja nie jest lub przestaje być powszechną praktyką (przykładem takiego kraju jest Polska). Sytuacje tego typu nie spełniają warunków Greena. Nie można więc wytłumaczyć postępowania pilota skutecznością17. Znajomość kultury kraju, do którego zabiera się turystów, jest wszak jednym z elementów rzetelności zawodowej. Jak zauważono w przypisie 11, istnieją sytuacje, na które nie należy się godzić. Szczególnym przypadkiem nieetycznych działań pilota jest organizowanie opcjonalnych wycieczek dla osób wypoczywających. Ilustruje to poniższy przykład: 6) WYCIECZKA – Wypoczywającym w Tunezji turystom rezydent zatrudniony przez firmę NONAME oferuje wycieczkę autokarową do ruin Kartaginy. Podczas zebrania informacyjnego podaje dane o cenie i terminach wycieczki, przekazuje też inne informacje organizacyjne dla turystów. Pomija jednak informację, że wycieczka jest organizowana przez lokalnego operatora/przewoźnika bez pośrednictwa firmy NONAME. Podczas wycieczki dochodzi do wypadku autokarowego, rannych zostaje 5 turystów. Ponieważ wycieczka nie była organizowana przez firmę NONAME (gdyż nie była „fakultatywną”), nie obejmowało jej również ubezpieczenie zawarte w cenie pobytu w Tunezji18. W opisanej sytuacji turyści nie mogą dochodzić swoich praw u firmy – organizatora, ponieważ nie jest on stroną w umowie. Poszkodowani są zostawieni na pastwę losu 16

17

18

Racjonalizacja tego przypadku przebiegała w sposób następujący (przy zastosowaniu 2 zasad: 1 – wilk syty i owca cała i/lub 2 – wilk/kozioł/kapusta): Pilot wycieczki kupuje nowe, ładne, kolorowe (jaskrawe), plastikowe wiadro i stawia je tuż za fotelem kierowcy na skraju przejścia w autokarze. Przed granicą, na oczach grupy, pilot wkłada do wiadra karton/y papierosów, butelki z alkoholem, a na samą górę luzem banknoty o konkretnych nominałach. Po wejściu funkcjonariusza GPK (specyfika granicy danego kraju) wiadro wraz z zawartością musi rzucić się funkcjonariuszowi w oczy. Następuje nieuchronne pytanie z jego strony: „Co to jest?” Odpowiedź pilota brzmi: „Śmieci!”. Wówczas funkcjonariusz powołując się na istniejące w każdym państwie przepisy sanitarne zakazujące wwozu w obszar celny kraju „śmieci”, stwierdza, że „śmieci wwozić do xxxlandu nie wolno”. Pilot pyta: „Gdzie te śmieci można jeszcze przed wjazdem na terytorium xxxlandu w strefie pasa granicznego wyrzucić, aby być w zgodzie z obowiązującymi w xxxlandzie przepisami”. Najczęściej kontener jest w pobliżu i pilot prosi najbliższego turystę o wyrzucenie śmieci grupowych wraz z wiadrem do kontenera. Komentarz: „Jaka grupa, takie śmieci”. Urzędnik/funkcjonariusz zastosował przepis i uniemożliwił wwóz śmieci do kraju, pilot nie podpadł pod Art. 229, § 1., bo niczego nikomu nie proponował! Jeżeli później ktoś w ramach „buszowania w śmieciach” uznał, że coś z nich nadaje się do „recyklingu”, nie można stosować do niego Art. 228. § 1. Wszystko dzieje się na oczach grupy i ponieważ jest transparentne nikt z grupy nie pomówi pilota, że zebrał pieniądze i prezenty od grupy, wyszedł z autokaru, i może coś faktycznie funkcjonariuszom granicznym zostawił, ale „na pewno nie wszystko”, a resztę/większość zatrzymał dla siebie. Bardzo szybko ktoś w grupie „odkryje” i po cichu skomentuje w tyle autokaru, że w interesie pilota leży straszenie grupy odprawą, gdyż im większą psychozę wytworzy w autokarze przed przekroczeniem granicy, tym więcej grupa złoży mu „do czapki”. A tak wszystko dzieje się na oczach turystów. Czy to jest już supererogacja ☺ czy tylko racjonalizacja? E. Wędzicha, Gangi przemytnicze i narkotykowe, [w:] K. Borkowski (red.), Obsługa ruchu turystycznego a karnoprawna ochrona granic Rzeczpospolitej Polskiej, WSTiE, Sucha Beskidzka 2009, s. 69. Por. K. Sondel, Problematyka tzw. wycieczek fakultatywnych a cywilnoprawna odpowiedzialność organizatora turystyki względem klienta, [w:] Turystyka a prawo, P. Cybula, J. Raciborski (red.), WSTiE, Sucha Beskidzka-Kraków 2008, s. 175–200. — 47 —

Krzysztof Borkowski, Jarosław Kucharski – Etyka pilota wycieczek

i lokalnej służby zdrowia, za opiekę której będą musieli dodatkowo zapłacić, jeżeli nie mają własnego ubezpieczenia. Postępowania pilota nie można w tym wypadku tłumaczyć koniecznością podejmowania działań efektywnych (jak w przypadku korupcji). Działa on wyłącznie z chęci zysku. Postępowanie jego jest niemoralne, ponieważ nie poinformował turystów o istotnych warunkach wycieczki – realizacji przez lokalnego przedsiębiorcę/przewoźnika i konieczności wykupienia dodatkowego ubezpieczenia. Drugie wykroczenie popełnił względem organizatora: nadużył jego marki – znaku towarowego i kryjącej się za nim reputacji. Pilot nadużywa zaufania turystów i organizatora. Zabezpieczenie przed chciwością pilota należy w omawianym przypadku do organizatora wycieczek i samych turystów. Z jednej strony podczas zawierania umowy o pracę można zastrzec, że tego typu praktyki są zabronione i obwarowane sankcją dyscyplinarnego zwolnienia i obciążenia pilota wszelkimi kosztami, jakie mogą się pojawić w wyniku świadczenia zabronionych usług. Biuro może również poinformować klientów, np. mailowo, o podobnych praktykach, przesyłając im przykładowy zestaw pytań, które powinni zadać organizatorowi opcjonalnych wycieczek, wiadomości na temat oznakowania pojazdów itp. Wreszcie, organizator w trosce o reputację marki może wykupić osobną polisę obejmującą takie przypadki. Utrudnienie postępowania nieetycznego i ujawnienie tych zasad pilotowi i turystom powinno zmniejszyć ilość imprez organizowanych „na dziko”. Należy jeszcze przyjrzeć się przypadkowi, gdy pilot jest w sytuacji wymagającej działań nadobowiązkowych. 7) BANKRUCTWO – Podczas wycieczki zagranicznej do grupy turystycznej dochodzi wiadomość o bankructwie organizatora. O ile grupa ma zapewniony powrót do kraju, o tyle pilot wie, że za swoją pracę nie może spodziewać się wynagrodzenia. Pilot w powyższej sytuacji może natychmiast zrezygnować z pełnienia obowiązków i pozostawić turystów swojemu losowi. Może również, lecz będą to działania nadobowiązkowe, w dalszym ciągu opiekować się powierzonymi osobami i koordynować ich powrót do kraju. Z punktu widzenia „moralności minimalnej” nie będzie można mu niczego zarzucić, jeżeli wybierze pierwszą możliwość. Zasłuży na pochwałę, jeżeli postąpi według możliwości drugiej. W tym wypadku można zwrócić uwagę na znaczenie nazwiska jako marki danego pilota. Jeżeli będzie chciał podnieść swoje „notowania na rynku”, to wybierze opcję nr 2, choćby z uwagi na możliwość znalezienia lepszej pracy. Zachętą zewnętrzną powinny być w takim przypadku platforma wymiany opinii branżowych o pilotach i ich pracodawcach. Można również postulować stworzenie zachęty prawnej, — 48 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

czyli zagwarantowanie pensji pilota pokrywanej z masy upadłościowej organizatora w pierwszej kolejności, zaraz po wynagrodzeniu komornika. W przypadku przyjęcia drugiego rozwiązania opisany dylemat przestaje istnieć. Postulowana moralność minimalna oparta na zasadach kontraktualistycznych19 wydaje się być dobrym kandydatem do regulowania powinności pilota wycieczek. Nakłada na niego obowiązek jawności i podmiotowego traktowania turystów, pokazuje, w jaki sposób działać w sytuacji trójzależności i pozwala reagować na nierzetelność. Uzupełniona o warunki Greena pokazuje, w jaki sposób i w jakich sytuacjach można dla utrzymania skuteczności odchodzić od przestrzegania niektórych norm moralnych. Przedstawiony szkic teorii etycznego postępowania wymaga dalszego rozwijania w celu lepszego dostosowania do wymogów sytuacji zawodowej pilota wycieczek.

Bibliografia Anzenbacher A., Wprowadzenie do etyki, tłum. J. Zychowicz, WAM, Warszawa 2008. Borkowski K., Uwagi ogólne o potrzebach i motywach turystów oraz różnych obowiązkach pilota, [w:] Pilotaż wycieczek zagranicznych, Z. Kruczek (red.), wyd. I–VII, Proksenia, Kraków 1996–2001. Green R. M., When is “Everyone’s doing it” a justification?, [w:] “Business Ethics Quarterly” vol. 1, nr 1, s. 77. Gruszecki T., Współczesne teorie przedsiębiorstwa, Warszawa 2002. Hołówka J., Etyka w działaniu, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001. Kaniowski A. M., Supererogacja. Zagubiony wymiar etyki, Seria: Terminus, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999. Kultys J., Znaczenie wiedzy w modelach firmy, [w:] Kapitał ludzki w gospodarce opartej na wiedzy, D. Kopycińska (red.), Szczecin 2006. Lewicka-Strzałecka A., Konsument: suweren czy wasal biznesu?, [w:] „Annales. Etyka w życiu gospodarczym”, Tom V, 2002, s. 64–73. Lipiec Józef, Filozofia Turystyki, [w:] Nauki o turystyce, wyd. II, R. Winiarski (red.), cz. 1, AWF Studia i Monografie nr 7, Kraków 2003, s. 85–111. Ostrowski M., Teologia Turystyki, [w:] Nauki o turystyce, wyd. II, R. Winiarski (red.), cz. 1, AWF Studia i Monografie nr 7, Kraków 2003, s. 113–126. Przecławski K., Etyczne podstawy turystyki, Albis, Kraków 1997. Ricken F., Etyka ogólna, tłum. P. Domański, Wydawnictwo Antyk Marek Derewiecki, Kęty 2001. Singer P. (red.), Przewodnik po etyce, Książka i Wiedza, Warszawa 2006. Scanlon T. M., Contractualism and utilitarianism, [w:] A. Sen, B. Williams (red.), “Utilitarianism and beyond”, Cambridge University Press, Cambridge 1984, s. 110. Wędzicha E., Gangi przemytnicze i narkotykowe, [w:] K. Borkowski (red.), Obsługa ruchu turystycznego a karnoprawna ochrona granic Rzeczpospolitej Polskiej, WSTiE Sucha Beskidzka 2009, s. 69.

19

Kontraktualizm oparty jest na filozofii prawa, która zakłada działania na rzecz własnych interesów, co stanowi rodzaj indywidualizmu: każdemu indywidualnemu podmiotowi przysługują indywidualne prawa, które mogą, ale nie muszą, być prawami niezbywalnymi i tworzą podstawę praw cywilnych, tak jak w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r.; http://pl.wikipedia.org/wiki/Umowa_spo%C5%82eczna. — 49 —

Krzysztof Borkowski, Jarosław Kucharski – Etyka pilota wycieczek

Obrady V Forum Pilotażu i Przewodnictwa w Sali Obrad Urzędu Miasta Łodzi, przemawia Zbigniew Frączyk – Dyrektor Biura Regionalnej Organizacji Turystycznej woj. łódzkiego (fot. M. Dutkiewicz-Kruczek)

Tatry Słowackie – Szczyrbskie Jezioro (fot. Z. Kruczek)

— 50 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

5. DOSKONALENIE KADR ORAZ ETYKA ZAWODOWA, CZYLI CO ROBIĆ PO KURSIE PILOTÓW WYCIECZEK? Hanna Janicka*

Etyka zawodowa jest ważnym elementem pracy w każdym zawodzie. Elementem w ostatnich czasach zapomnianym, ignorowanym, sprowadzonym do teorii. Definicja słowa etyka wyraża ogół ocen i norm moralnych przyjętych w danej zbiorowości społecznej. Etyka w aspekcie normatywnym zajmuje się ustalaniem, co jest moralnie dobre, a co złe oraz wytyczaniem norm moralnie pozytywnego postępowania. I choć o etyce mówi się od czasów starożytnych, współcześnie postęp społeczny, ekonomiczny i wszelaki rozwój spowodował powstanie szeregu nowych problemów etyczno-moralnych. Od definicji etyki, aby być bardziej precyzyjnym, należy przejść do definicji etyki zawodowej, o której właśnie mówić mamy. Etyką zawodową nazywamy społeczne normy odpowiadające na pytanie, jak ze względów moralnych przedstawiciele danego zawodu powinni, a jak nie powinni postępować. Rdzeń etyki zawodowej stanowią dyrektywy elementarne i ogólnoludzkie, dotyczy to także wzajemnej pomocy, rzetelności i sumienności. Turystyka jest dziedziną życia, branżą gospodarczą, w której o etyce mówiono od lat, a zasady dobrego postępowania w różnych towarzystwach turystycznych stosowano zawsze. Ukoronowaniem tego jest Globalny Kodeks Etyki w Turystyce ogłoszony przez WTO w 1999 roku, w tym samym roku PTTK ogłosiło Kodeks Etyczny Przewodnika. O etyce w turystyce pisano także wcześniej, znane są publikacje choćby Krzysztofa Przecławskiego Etyczne podstawy turystyki z 1997 roku i inne. Etyką zainteresowała się także Polska Izba Turystyczna, która od 2008 prowadzi prace nad Kodeksem Etyki w Turystyce. Zainteresowanie tworzeniem kodeksów etycznych w ostatnich latach wzmogło się, pojawiła się moda na kodeksy. Dlaczego? Może dlatego, że kodeks sam z siebie nie ma żadnej mocy, a ładnie wygląda, ładnie przysłania brutalne zasady biznesu, które są wszechobecne i z etyką bynajmniej nic wspólnego nie mają. Nie jest więc sztuką napisać kolejny kodeks, ale propagować etykę, zaapelować skutecznie o dobrowolną akceptację zobowiązań i wdrożyć to w życie. Jest to szczególnie trudne w konfrontacji z wolnym rynkiem, *

Hanna Janicka – wiceprezes Polskiej Federacji Pilotażu i Przewodnictwa, e-mail: [email protected] — 51 —

Hanna Janicka – Doskonalenie kadr oraz etyka zawodowa, czyli co robić po kursie pilotów wycieczek?

który stoi poza nawiasem etycznych zasad. Turystyka jednak jako zjawisko społeczne, jako usługa, której adresatem jest człowiek, nie może kierować się tylko zyskiem i wolnym rynkiem. Można zadać sobie również pytanie, czy biznes i etyka są kompletną sprzecznością czy można je pogodzić? Turystyka jako działalność gospodarcza poddawana jest różnym regułom, które winny mieć związek z zasadami etyki. Głównym przesłaniem turystyki jest dobro człowieka. W tej sytuacji niezwykle ważne jest propagowanie etyki i edukacja, która w ostatnim czasie zaniedbała temat etyki zawodowej. Konieczny jest powrót do jej propagowania na etapie kształcenia, niezbędne jest doszkalanie, które jest jednym z elementów etyki. Trudno sobie wyobrazić pilota czy przewodnika turystycznego, który nie prowadzi szkolenia ustawicznego, samokształcenia czy nie korzysta z różnych form doszkalania. Niestety, tylko wśród nielicznych ta świadomość jest, większość nie robi nic, stoi w miejscu, cofa się. Nie robi nic, bo nie musi, a przecież jakość kadr pracujących w turystyce jest jednym z priorytetów władz i kierunków rozwoju branży turystycznej. Należy zadać sobie pytanie, w jaki sposób doszkalać po kursach skutecznie i profesjonalnie? Szkolenie podstawowe też wymaga zmiany, program i ilość godzin trzeba dostosować do obecnych potrzeb. Zwiększone wymagania pozwolą być może wyeliminować z rynku szkoleń jednostki przypadkowe, dla których ważna jest nie jakość, tylko ilość. Z tym problemem borykamy się od lat i o przypadkowości szkoleń, nieodpowiedniej często kadrze czy próbie zaliczenia kursu w trybie ekspresowym mówiliśmy wielokrotnie. Również szkolenia w trybie niektórych szkół są kompletnym nieporozumieniem. Problem ten nie byłby tak znaczący, gdyby państwowe komisje egzaminacyjne pracowały w sposób ujednolicony w skali kraju. Wydaje się, że tak być powinno. Niestety, w każdym województwie jest inaczej, panuje pełna dowolność. Brak nadzoru nad komisjami, brak wspólnych ustaleń, roboczych spotkań, powoduje, że w jednej części kraju te same uprawnienia państwowe otrzymuje niemal każdy, a w innej jest to niezwykle trudne. A przecież duża rola pilota w realizacji imprezy turystycznej to nie jest przesadzony banał. Turysta często udaje się z nami w podróż swojego życia i nie można tego ignorować. Pilot i przewodnik turystyczny jest zatem również wychowawcą, nauczycielem i wzorem. Poprzez swoją wiedzę edukuje, rzetelnie informuje, pobudza do myślenia, inspiruje do działania, swoją postawą nacechowaną wysoką kulturą powinien być wzorem osobowości. Powinien, ale czy jest? W ostatnich latach obserwuje się obniżenie poziomu etyki, co zwiększa się w sposób niepokojący, a skala zjawiska jest coraz większa, zdecydowanie niemarginalna. Większość tych negatywnych przykładów powiązana jest z pieniędzmi. Słowo etyka jest modne w teoretycznych rozważaniach i publikacjach, w praktyce niemal nie istnieje i to we wszystkich grupach zawodowych. Zjawisko to ma zatem zasięg znacznie szerszy, można powiedzieć ogólnospołeczny. Chęć zysku za wszelką cenę — 52 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

to choroba dzisiejszych czasów, ale są branże, które z tą chorobą powinny walczyć w sposób szczególny, gdyż rzecz dotyczy człowieka. W turystyce to zadowolony człowiek jest istotą działalności, tworzonego i sprzedawanego produktu. A mimo to chęć zysku za wszelką cenę również w turystyce powoduje uchybienia względem turystów, względem pracodawców, względem swojej pracy i kolegów. Przechodząc do przykładów, chciałabym na wstępie wyraźnie podkreślić, że w branży turystycznej pracuje nadal całe mnóstwo wspaniałych ludzi, działają firmy uczciwie posiadające dobre czy bardzo dobre wizerunki, cenione wśród turystów. Niemniej zatracanie granic przyzwoitości w nieetycznych postawach odbywa się równolegle i to w skali niepokojącej. Tych nienagannie pracujących proszę o pomoc, żeby przeciwstawiać się zjawiskom wbrew pozorom widocznym i wzbudzającym niepokój. Wszystkie przykłady są prawdziwe i wydaje się wręcz, że stanowią czubek góry lodowej. Potwierdzenie tej tezy znalazłam w Łodzi, gdy po moim wystąpieniu usłyszałam jeszcze szereg innych przykładów i potwierdzenie, że to wszystko prawda, a nie przesadne nadmuchiwanie pojedynczych przykładów, które są krzywdzące i niesprawiedliwe w swoich uogólnieniach. W biurach podróży, często tych dużych, renomowanych liczy się pieniądz, pieniądz i jeszcze raz pieniądz. Biura obniżając koszty, w tym obniżając wynagrodzenia pilotów, często same inspirują do przekrętów. Wpisując małymi cyferkami kwotę, jaką turysta ma zabrać dodatkowo na wstępy, opłaty lokalne, przewodników i inne daje furtkę do przeróżnych nadużyć, tym bardziej że podana kwota na ogół jest mocno zawyżona. Biuro oczekuje, że tzw. nadwyżkę pilot przywiezie do biura, czyli zapłaci haracz, żeby otrzymać następną grupę do pilotowania. Część tej nadwyżki ląduje także w kieszeni pilota, w końcu przy niskim wynagrodzeniu pilot musi wyjść na swoje. Gdy w tym układzie znajduje się przypadkiem ktoś nowy, niezorientowany, szybko dowiaduje się od swoich bardziej doświadczonych kolegów, o co chodzi. Spróbowałby się nie dostosować, szybko do biura napłyną informacje, że się nie nadaje, jest kiepski, kładzie grupę, kierowcy też się skarżą itd. Na tzw. „rezydenturach” podstawą wynagrodzenia jest sprzedaż imprez fakultatywnych. Jedno z podstawowych zadań pilota, tzw. funkcja opiekuńcza, idzie w zapomnienie. Pierwsze pytanie młodych ludzi jadących do tego typu pracy brzmi: na czym i gdzie najlepiej zarobić, a raczej na czym i gdzie najlepiej oszukać. Oszukiwać można i biuro, i turystów, i swoich kolegów. Wciskanie imprez fakultatywnych zamiast rzetelnej informacji to norma, naciąganie ludzi na wizyty w przeróżnych sklepach, gdzie otrzymuje się prowizję zamiast realizować program turystyczny to norma, nierozliczanie wszystkich sprzedanych imprez wobec biura to kolejna norma, nieuczciwe zachowania wobec kolegów itd. — 53 —

Hanna Janicka – Doskonalenie kadr oraz etyka zawodowa, czyli co robić po kursie pilotów wycieczek?

Inicjatywy niektórych pilotów w „przekrętach” nie znają granic. Nie jest tajemnicą, że z grupy powinno się wyciągnąć ekstra min. 1000 euro. Szczególnie intratne są wyjazdy do Włoch, choć nie tylko... W Paryżu pilot zbiera 25 euro na wycieczkę do Wersalu, która jest w programie. Wstęp kosztuje 14 euro, reszta do podziału, haracz dla biura i dla siebie. Haracze zostawia się w biurze również z nadwyżek ze statków, kolacji itp. Pilot zbiera przykładowo 5 euro na przewodnika, 100 euro płaci przewodnikowi, drugie 100 euro na tzw. górce. Wariat jeszcze bardziej śmiały zbiera na przewodnika, nie wynajmuje go, sam prowadzi nielegalnie przewodnictwo i ma 200 euro. Jest tez inne niepokojące zjawisko, które występuje w skali europejskiej. Gdy nie ma przewodnika z językiem polskim, a miejscowe lobby przewodnickie jest tak silne, że w sposób skrajny pilnuje swoich interesów, wynajmuje się jakiegokolwiek przewodnika i płaci się za tzw. stanie. Ta chora sytuacja doszła już do tak daleko posuniętego absurdu, że tzw. stacz nie chce już stać do końca, bierze pieniądze za nic i terroryzuje grupy pojawiające się na innych zasadach. To zjawisko wymaga interwencji poprzez komisję europejską. Inne sytuacje: pilot każe kłamać przewodnikowi, że wstęp do Muzeów Watykańskich kosztuje 20, a nie 14 euro. Idealne do „przekrętów” są rejsy statkiem po Sekwanie, w Wenecji, na Capri itp. Nie jest naganne pobieranie prowizji, która wpisana jest w tę branżę i egzystuje wszędzie, ale naganne jest wykorzystywanie tej sytuacji ponad miarę i pobieranie korzyści materialnych podwójnych lub potrójnych. Ten sam problem dotyczy sytuacji, gdy prowadzimy grupę do miejsc, gdzie od sprzedaży pilot otrzymuje tzw. procent, np. muzeum perfum w Paryżu, Grasse, różne winiarnie, sprzedaż diamentów, dywanów itp. To samo w sobie nie jest naganne, ale naganne jest zachowanie pilota, który natarczywie namawia do zakupów, traci czas na takie miejsca kosztem innych, bardziej atrakcyjnych i ważnych lub w nachalny sposób upomina się o tzw. swoją działkę. Pilot nie może też w sposób ostentacyjny domagać się napiwków od grupy, puszczając w obieg np. kopertę z napisem „dla kierowcy” i „dla pilota”. Jeśli zwyczajowo w jakimś kraju kierowcom daje się napiwki, to można to tylko delikatnie zasugerować. Ten sam problem dotyczy degustacji produktów regionalnych, w skrajnym przypadku doprowadzony do absurdu, gdy pilot w ramach tego punktu programu sam kupuje różne rzeczy w markecie i robi degustacje na przysłowiowej łące, zabierając różnicę z tej usługi do własnej kieszeni. Pilotów doskonale poruszających się w gąszczu nieprawidłowości nie brakuje, co więcej ci starsi, „oblatani” napiętnują uczciwych, a biura przymykają na to oko, bo same też coś tam mają na sumieniu. To już jest sytuacja niedopuszczalna, o której należy głośno mówić i piętnować. W sytuacji ostrej konkurencji pojawia się bardzo przykre i wcześniej nieznane zjawisko niedzielenia się swoim doświadczeniem z młodszymi kolegami. Pojawiają się wręcz — 54 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

ostentacyjne stwierdzenia typu: wiem, ale nie powiem... Z drugiej jednak strony, żeby pilotować grupę za wszelką cenę, przyjmuje się każde warunki, np. pilotka godzi się na spanie z kierowcami w jednym pokoju. To jest niegodziwe i takie postępowanie również należy nazwać jako nieetyczne w stosunku do swoich kolegów, którzy będą zabiegać o to, by móc w przyzwoitych warunkach wykonywać swoją pracę. W swej codziennej pracy piloci ulegają też różnym słabościom, np. nadużywają alkoholu, tracą dystans w stosunku do uczestników imprezy turystycznej czy do innych pracowników obsługi. Te zachowania wbrew pozorom są widoczne i w perspektywie czasowej niczego dobrego nie rokują. W swojej rutynie i egoizmie związanym z obsługą grupy pilot często realizuje przede wszystkim swoje cele i swoje interesy, to również jest naganne. Coś trzeba zarobić, gdy biuro nie dało żadnej umowy i wypłacenie wynagrodzenia jest niepewne. Niestety, takie sytuacje też nie są odosobnione i tzw. przekazywanie pieniędzy pod stołem pilotowi w przypadku szczególnie małych biur jest niemal powszechne. Zatrudnianie pilota w ostatniej chwili, na telefon, bez umowy, a potem brak zapłaty za wykonaną pracę jest faktem szczególnie przykrym i nadającym się do ogólnej publikacji poprzez napiętnowanie zła. Uważam, że tak powinniśmy czynić, publicznie napiętnować zło, które w tej branży się pojawia, bez chowania głowy w piasek. Szczególnie powinny reagować organizacje zawodowe, środowiska opiniotwórcze i prowadzące szkolenia. Jeśli głosimy, zgodnie z różnymi kodeksami, że wyznajemy jakieś poglądy, to postępujmy zgodnie z nimi. Ta odpowiedzialność za kondycję moralną branży spoczywała na autorytetach środowiskowych, które kreują pewne postawy ogólnie akceptowane i przyjmowane za słuszne. Taka odpowiedzialność liderów branżowych wymaga odwagi, żeby tematy tabu, tematy niewygodne, niemodne jednak poruszać i prowokować do pozytywnych zachowań. Tylko w ten sposób nie zatracimy idei piękna, która w turystyce zawsze była i pozostać powinna. Nom omne licitum honestum czyli nie wszystko, co dozwolone, jest godziwe. Honor, godność, uczciwość, sumienie, prawdomówność to drogowskazy, o których nie powinno się zapominać. Środowiska opiniotwórcze są odpowiedzialne za wskazywanie właściwych wzorców. Potrzebne jest także wsparcie władzy i ustawodawców. Proszę potraktować te przykłady jako wywołanie dyskusji na ten niewygodny temat, proszę o odważne wypowiedzi, otwarte forum, które taką mam nadzieję, nie zamiecie tego brudu pod dywan, tylko oczyści dość niejednoznaczną sytuację w naszej branży. Wszelkie uwagi proszę kierować na adres mailowy Polskiej Federacji Pilotażu i Przewodnictwa.

— 55 —

Hanna Janicka – Doskonalenie kadr oraz etyka zawodowa, czyli co robić po kursie pilotów wycieczek?

W Pradze przewodnicy czekają na turystów (fot. Z. Kruczek)

Obrady V Forum Pilotażu i Przewodnictwa w Łodzi (fot. Z. Kruczek)

— 56 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

6. UWAGI O WSPÓŁPRACY PILOTA WYCIECZEK Z BIUREM TURYSTYCZNYM Małgorzata Karwat*

Wychodząc naprzeciw sformułowaniu „Etyki pracy pilota i przewodników turystycznych”, które ma być finalnym produktem V Forum Pilotażu i Przewodnictwa, Izba Turystyki Ziemi Łódzkiej, po konsultacji tematu, przedstawia oparte na wieloletnim doświadczeniu wskazówki do poprawy relacji współpracy pomiędzy biurem a pilotem. W dobie tak dużej konkurencji biur podróży oraz eskalacji wymagań turystów należy dążyć do podnoszenia jakości świadczonych usług turystycznych. Podstawą udanej imprezy turystycznej jest rzetelne przygotowanie jej przez biuro podróży i profesjonalne obsłużenie przez pilota oraz przewodnika zatrudnionych przez organizatora. Poważne kwestie etyczne związane z pracą pilota koncentrują się wokół dylematu i pytania: komu i czemu służy pilot? Istnieje wiele definicji, które jasno określają jego rolę. Po ich przeanalizowaniu można uznać, iż pilot to osoba zatrudniona w systemie obsługi ruchu turystycznego, której głównym zadaniem jest zrealizowanie programu pobytu lub objazdu turystycznego dla zorganizowanej grupy osób, zwanych turystami, w kraju lub za granicą. Pilot dla biura podróży jest wizytówką i zarazem inwestycją, bo, pracując z klientami, wpływa znacząco na wizerunek firmy i na decyzje turystów, którzy do niej wracają. Fundamentalną zasadą realizacji tych założeń jest prawidłowa współpraca biura z pilotem oraz pilota z biurem oparta na jasnych, przejrzystych i uczciwych zasadach oraz relacjach. Niedopuszczalne jest więc, aby pilot musiał dokonywać wyboru, czy za wszelką cenę będzie chronił interesy i wizerunek biura, czy będzie dbał o jakość swojej usługi oraz oczywiste potrzeby uczestników. Podobnie biuro, pomimo iż dołoży wszelkich starań w przygotowaniu imprezy, nie może być przez pilota stawiane w niekorzystnym świetle, narażane przez jego brak profesjonalizmu na negatywne oceny uczestników imprezy, czy też straty moralne i materialne.

*

Małgorzata Karwat – prezes Izby Turystyki Ziemi Łódzkiej, e-mail: [email protected] — 57 —

Małgorzata Karwat – Uwagi o współpracy pilota wycieczek z biurem turystycznym

Analiza oczekiwań obu grup względem siebie, określenie zadań, praw, obowiązków, czynności oraz wykaz dokumentów, które winny być przygotowane przez biuro oraz pozostawać w posiadaniu pilota podczas realizacji imprezy turystycznej, pozwoli na wysunięcie wniosków do Kodeksu Etyki Pracy Pilota i Przewodników Turystycznych oraz na poprawę wzajemnych relacji we współdziałaniu.

Oczekiwania biur podróży względem pilota oraz przewodnika turystycznego Organizatorzy imprezy oraz jej uczestnicy od osoby pełniącej funkcję pilota oczekują wysokich kwalifikacji merytorycznych, tj. wiedzy, znajomości terenu, języka itp., jak również umiejętności organizacyjnych, zaradności, elastyczności zachowania. Równie istotne są kompetencje psychologiczne (umiejętność trafnej oceny potrzeb wycieczkowiczów, łatwość nawiązywania kontaktów interpersonalnych, dostosowanie własnego zachowania do zmieniających się sytuacji zewnętrznych). Turysta musi mieć poczucie bezpieczeństwa i komfortu psychicznego, będąc pod opieką pilota. Biorąc udział w imprezie, oczekuje wielu wrażeń, ale również wypoczynku, relaksu i miłej atmosfery, za co w końcu uiścił opłatę, niejednokrotnie dość wysoką. Oczekuje, iż to, co zostało mu przedstawione w ofercie, będzie zrealizowane podczas wycieczki. Pilot, jak również przewodnik turystyczny, powinien ocenić poziom zainteresowań swych klientów, ich możliwości percepcji, aby dobierać odpowiednie treści do ich przekazywania. Przykładem może być obsługa osób głuchoniemych lub niedosłyszących, którym towarzyszy tłumacz – specjalista. Przekazywanie informacji musi być uproszczone, gdyż możliwości poznawcze tej grupy ludzi są nieco inne, podobnie jak osób o pewnym stopniu niesprawności intelektualnej. Analogicznie jest w przypadku obsługi dzieci. Pilot i przewodnik winni dostosować przekaz wiedzy do ich poziomu rozwoju oraz tempo zwiedzania do ich możliwości kondycyjnych i ruchowych. Zachowanie, postawa oraz osobowość pilota ma również duży wpływ na nastroje, jakie panują w grupie. Ważna jest więc konsekwencja. Turyści powinni być dokładnie informowani o rozkładzie dnia, czasie odpoczynku itp. Plan ten pilot musi realizować zgodnie z harmonogramem oraz programem, jaki został wcześniej przedstawiony uczestnikom przez biuro podróży. Czasami jednak nie z winy biura może dojść do nieprzewidzianych sytuacji czy awarii. Wówczas od pilota oczekuje się opanowania, pogody ducha, przemyślanych i trafnych decyzji, podjętych po konsultacji, np. z przedstawicielem biura. Zaskakiwanie uczestników nagłymi zmianami powoduje bałagan, dezinformację, zadrażnienia oraz niejednokrotnie lęk, szczególnie w sytuacjach zagrożenia, toteż podejmowane decyzje trzeba — 58 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

dobrze przemyśleć i zawsze konsultować. Warto pamiętać, że dobry żart, dowcip, uśmiech potrafią rozładować napięcie i wpłynąć pozytywnie na poprawę nastroju w grupie. Pilotowi zdarza się czasem popełnić jakiś błąd, np. udzielić mylnej informacji, zmylić trasę itp. W takiej sytuacji jedynym rozsądnym rozwiązaniem jest spokojne przyznanie się do popełnionego błędu bądź przeoczenia, gdyż to na pewno pozwoli uciąć wszelkie dyskusje o braku jego kompetencji, spory i pretensje ze strony uczestników. Upieranie się przy swoim, próby tłumaczenia mogą tylko ośmieszyć pilota i zapewne obniżyć jego autorytet, a tym samym wzbudzić brak zaufania wobec niego i organizatora. Ważne jest również, aby pilot potrafił utrzymać pewien dystans wobec grupy. Zbytnie spoufalanie się może negatywnie wpłynąć na jego relacje z uczestnikami, a tym samym utrudnić utrzymanie jakże ważnej dyscypliny podróży. Niejednokrotnie musi wykazać się on umiejętnością mediatora, np. pomiędzy skłóconymi uczestnikami imprezy. Zasada nagrody i kary również znajduje zastosowanie w dyscyplinowaniu grupy, za którą jest odpowiedzialny. Istotną rolą pilota jest realna ocena realizacji proponowanego przez biuro programu imprezy. Pilot lub przewodnik winien wykorzystać swoją wiedzę oraz doświadczenie i wraz z organizatorem dokonać modyfikacji założeń programowych. Taka współpraca pozwoli na uniknięcie niedomówień i sytuacji stresowych dla obydwu stron. Nie do zaakceptowania jest fakt nawiązywania kontaktów przez pilota z właścicielami baz noclegowych, które to wykorzystywane są do organizowania przez pilotów własnych imprez, co niestety zdarza się i to dość często. Nagannym postępowaniem jest również wskazywanie i zachęcanie klienta do skorzystania z usług innego biura. Otrzymane środki finansowe na realizację programu piloci powinni wykorzystać w sposób jak najbardziej ekonomiczny, a dodatkowe wydatki, np. w ramach rezerwy finansowej, w którą obowiązkiem biura jest wyposażyć pilota, konsultować z osobą decyzyjną w tej kwestii (właściciel, dyrektor biura). Nieetycznym postępowaniem jest również wyrażanie negatywnych opinii o biurze, które jest organizatorem danej imprezy, nawet w sytuacji, kiedy wystąpiły wyraźne uchybienia i niedociągnięcia. Należy przyjąć skargi i zażalenia klientów w formie pisemnej, nie komentując działań właścicieli biura. Od pilota wymaga się również odpowiedniej prezencji, schludnego i zadbanego wyglądu oraz kultury osobistej. W przypadku wycofania się pilota z obsługi danej imprezy powinien w to miejsce wskazać inną osobę o tych samych kompetencjach.

Oczekiwania pilota względem biura Pilot winien, oprócz jasno ustawowo określonych wymagań, uzyskać od biura takie informacje i rady, które w zdecydowany sposób będą ułatwiały jego pracę z grupą. — 59 —

Małgorzata Karwat – Uwagi o współpracy pilota wycieczek z biurem turystycznym

W pierwszej kolejności przedstawiciel biura powinien określić typologię grupy, jaką będzie obsługiwał pilot. Zwrócić mu szczególną uwagę na osoby, które są współodpowiedzialne za przebieg imprezy (nauczyciele, wychowawcy, kierownik wycieczki), jeżeli oczywiście jest w posiadaniu takich informacji (np. stały klient, grupa szkolna, zakładowa). Istotną informacją jest, czy pilot może spotkać się z tak zwanym klientem „trudnym” i wymagającym, roszczeniowym lub niezdyscyplinowanym albo zbyt rozrywkowym. To pozwoli pilotowi na przygotowanie się i opracowanie ewentualnej strategii wobec grupy lub indywidualnego turysty. Brak takich informacji nie zwalnia pilota jednak z własnej obserwacji, intuicji, a co za tym idzie wykorzystania swoich predyspozycji psychologicznych i posiadanych umiejętności w łagodzeniu powstałych konfliktów i realizacji potrzeb uczestników imprezy. Ważne jest również omówienie współpracy pilota z kierowcami. Biuro winno określić, kto będzie obsługiwał grupę, na co należy zwrócić uwagę, jakiej współpracy oczekują kierowcy, kto np. płaci za parkingi, posiłki itp. Powstałe konflikty lub nieporozumienia na linii pilot - kierowca nie powinny rzutować na jakość usługi i winny być rozwiązywane bez udziału uczestników imprezy. Jeżeli wymagany jest profesjonalizm od pilota, to i biuro musi wykazać się podobną cechą. Niedopuszczalne jest, jeżeli organizator nie zadba o najmniejszy nawet szczegół dotyczący zakwaterowania, wyżywienia, transportu, programu oraz dokumentacji, w jaką winien być wyposażony pilot oraz uczestnicy wycieczki. Niedociągnięcia z tego tytułu negatywnie wpływają na pracę pilota, ponieważ dostarczają mu dodatkowych obowiązków, które nie powinny być w jego gestii. Oczywiście, pomijając sytuacje awaryjne lub te, które nie były do przewidzenia przez organizatora. Kontakt telefoniczny pilota z właścicielem czy dyrektorem biura musi być możliwy przez 24 godziny na dobę. Niestety, w tej kwestii biura narzucają pewne ograniczenia, które podyktowane są narażaniem organizatora na dodatkowe koszta (np. połączenia zagraniczne) oraz zajmowania czasu. Taka postawa winna dyskryminować biuro z rynku turystycznego. Właściciele biur nie zawsze pamiętają, iż za imprezę odpowiadają przede wszystkim oni jako organizatorzy. Pilot powinien być wyposażony w numery telefonów do osób, z którymi w nagłych przypadkach może się skontaktować, nawet w nocy. Sprawą bezdyskusyjną pozostaje fakt, iż kontakty te powinny ograniczać się tylko i wyłącznie do istotnych problemów, na które w swojej pracy napotkał pilot. Bywają jednak takie sytuacje, nawet krytyczne, gdy nie ma czasu na konsultację z biurem. Wówczas decyzję należy podejmować natychmiast, co wymaga od pilota umiejętności radzenia sobie w trudnych i stresujących okolicznościach. Jeżeli biuro jest w posiadaniu istotnych informacji, które mogą mieć wpływ na płynną realizację imprezy, winno je przekazać pilotowi, chodzi tu o poinformowanie pilota o tzw. „przewidywalnych problemach”. Dotyczą one np. zakwaterowania, wyżywienia, pomocy — 60 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

medycznej, miejsc, które będą zwiedzane, zmian w programie z przyczyn, do których doszło z winy nieleżącej po stronie organizatora. Informacja, iż np. w hotelu właśnie rozpoczął się remont, nie będzie stanowiła zaskoczenia dla pilota, a tylko pomoże mu w przygotowaniu grupy do wynikającego z tej sytuacji dyskomfortu. Ponadto pilot, tak jak każda inna osoba podejmująca pracę lub współpracę z firmą, ma prawo do rzetelnych i uczciwych informacji, które w sposób świadomy wpłyną na podpisanie umowy z biurem, a co za tym idzie przejęcie odpowiedzialności za grupę oraz podjęcie się czynności i zadań, jakie ma on do zrealizowania, wynikających z jej zawarcia. Ważne jest również omówienie kompetencji i działań pilota w sytuacjach, kiedy zachowanie uczestników wycieczki zdecydowanie wykracza poza ramy ogólnie przyjętych norm i zasad współżycia w grupie, dobrego wychowania oraz etyki.

Przygotowanie imprezy od strony merytorycznej i prawnej Odprawa pilota – pojęcie to oznacza przekazanie pilotowi przez organizatora wszelkich informacji i dokumentów związanych z imprezą. Odprawa ta winna odbyć się na 1–2 dni przed imprezą. Niedopuszczalne jest wykonanie tej czynności przez telefon lub przed autokarem. Podczas tego spotkania pilot powinien otrzymać i podpisać: Dokumenty i informacje: • umowa „O pilotowanie imprezy turystycznej” – wymagana Ustawą o Usługach Turystycznych, która może być jednocześnie zakresem obowiązków, • zlecenie na prowadzenie imprezy turystycznej, będące formą upoważnienia, • umowa o pracę w trakcie obsługi imprezy, w formie Umowy - Zlecenia lub Umowy o dzieło, będąca podstawą otrzymania przez pilota zapłaty za swą pracę, • adres biura i telefony, • lista uczestników, • polisa ubezpieczeniowa, • program imprezy, • kopie zamówień i potwierdzenie przyjęcia zamówień do realizacji (rezerwacja noclegów, posiłków, wstępów, usługa przewodników itp.), • informacja o limitach (cenowych, kilometrowych, czasu pracy kierowcy), • zaliczka na program wraz z rezerwą na nagłe, nieprzewidziane wydatki, • fundusz rezerwowy – awaryjny (niejednokrotnie cena za wstęp, np. do muzeum, jest inna niż znana pracownikom biura albo na coraz częstsze żądania opłaty za wstępy opiekunów, a nawet pilota), • wzór sprawozdania. — 61 —

Małgorzata Karwat – Uwagi o współpracy pilota wycieczek z biurem turystycznym

Dodatkowe: • wzór umowy zawartej z klientami, • warunki uczestnictwa ułatwiające pilotowi odpieranie nieuzasadnionych ataków na biuro, • materiały informacyjne i reklamowe. Podczas odprawy należy uzgodnić z pilotem: • formy płatności za poszczególne świadczenia, • możliwość zmiany lub wzbogacenia programu, • wielkość limitów, możliwości ich wykorzystania i przenoszenia, • zakres uprawnień i obowiązków pilota w trakcie realizacji imprezy, • poinformować pilota, gdzie i kiedy jest spotkanie z wyjeżdżającą grupą (informacja ta winna wynikać z programu imprezy), • pilot powinien być także poinformowany przez pracownika biura o ewentualnych problemach we współpracy z danym kontrahentem – podwykonawcą działającym w trakcie realizacji imprezy i usługodawcami, aby przygotować się do ewentualnych trudności i sposobów ich rozwiązywania. Ponadto powinno się ustalić: • gdzie pilot będzie pełnił funkcję tłumacza, a gdzie w czasie zwiedzania funkcję przewodnika (jeżeli jest taka możliwość i pozwalają na to przepisy). W pewnych przypadkach nie można łączyć obowiązków pilota i przewodnika: • Po pierwsze: aby wykonywać pracę przewodnika trzeba posiadać stosowne uprawnienia. Potrzebne są one tam, gdzie obowiązują licencje przewodnika miejskiego, górskiego, terenowego czy po wyznaczonych obiektach. Są miasta w Polsce (dziesięć), w których pilot nie może oprowadzać wycieczek. • Po drugie: wykonywanie jednocześnie pracy pilota i przewodnika jest niewskazane, ponieważ w czasie sytuacji awaryjnych wymagających czasu na jej rozwiązanie (np. załatwianie pomocy lekarskiej dla uczestnika grupy) nie ma osoby, która mogłaby zająć się grupą, co powoduje tzw. awarię programową, ponieważ nie ma kto oprowadzać w tym czasie wycieczki. Pilotując grupy wyjazdowe, pilot wycieczek będzie posługiwał się uzyskanymi w biurze materiałami, a ponadto winien: • pobierać rachunki na biuro za opłacone przez siebie usługi, • sporządzać zestawienia rachunków programowych, • wystawić biuru stosowne rachunki za swoją pracę oraz rachunki za ewentualne przejazdy służbowe i diety, • rozliczyć otrzymaną zaliczkę, • złożyć sprawozdanie, jeżeli biuro takiego dokumentu wymaga. — 62 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Wszelkie sprawy sporne, które wyniknęły w trakcie realizacji usługi, powinny być dokładnie wyjaśnione przez biuro i pilota. Każda strona ma prawo do wyartykułowania swoich racji i wytłumaczenia się z podjętych działań, jak również do oceny współpracy każdej ze stron oraz podjęcia decyzji lub określenia zasad dalszej współpracy. Do opracowania powyżej przedstawionego materiału wykorzystałam opinie niektórych biur zrzeszonych w naszej Izbie oraz pilotów, z którymi miałam przyjemność współpracować, jak również własną analizę fragmentów literatury w zakresie przedstawionej tematyki. Szczególnie dziękuję panu Andrzejowi Czaplińskiemu – Honorowemu Członkowi ITZŁ za pomoc merytoryczną w przygotowaniu tego artykułu. Dziękuję również pani Prezes Jadwidze Derskiej za zaproszenie na V Forum Pilotażu i Przewodnictwa oraz możliwość przedstawienia „głosu” biur w tym temacie. Wyrażam nadzieję, iż zawarte opinie i sugestie przyczynią się do powstania „Kodeksu Etyki Przewodników Turystycznych i Pilotów”, który będzie wykładnią dla współpracy pilota i przewodnika z biurem turystycznym. Być może wówczas unikniemy zaniedbań każdej ze stron biorących udział w realizowaniu usługi turystycznej lub drastycznego naruszania powyżej ujętych zasad współpracy, które to w pierwszej kolejności narażają na niebezpieczeństwo klientauczestnika imprezy turystycznej. Ponadto przyczyniają się do obniżania jakości oferowanych usług, a przede wszystkim negatywnej opinii naszych turystów o polskich biurach. Wyrażam również nadzieję na dalszą współpracę Izby Turystyki Ziemi Łódzkiej ze Stowarzyszeniem Pilotów Wycieczek w Łodzi, która w mojej opinii winna zaowocować polepszeniem relacji biur z pilotami i przewodnikami turystycznymi oraz podwyższeniu jakości oferowanych usług turystycznych.

— 63 —

Małgorzata Karwat – Uwagi o współpracy pilota wycieczek z biurem turystycznym

Schody w restauracji „Soplicowo” integrują pilotów i przewodników (fot. P. Szymanowski)

Łódzkie prządki (fot. J. Janowski)

— 64 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

7. EWOLUCJA MOTYWÓW UCZESTNICTWA W KURSACH NA PILOTÓW WYCIECZEK Zygmunt Kruczek*

Tradycje pilotowania Początków zawodu pilota wycieczek można upatrywać już w starożytności, wiążąc je z rozwojem podróży. Lionel Casson – znany badacz antycznej żeglugi – w swej książce zatytułowanej „Podróże w starożytnym świecie” przedstawił problemy związane z podróżami i poznawaniem nowych miejsc1. Już w czasach greckich i rzymskich przy okazji licznych wypraw poznawano obce kraje, z którymi nawiązywano kontakty. Przeszło 2300 lat temu Ksenofont z Efezu chciał zorganizować obsługę ówczesnych podróżnych. Był on również inicjatorem powstania pierwszego podręcznika o turystyce, w którym dał wskazówki, jak pozyskiwać podróżnych. W tych czasach podróżnymi byli kupcy, pielgrzymi, urzędnicy, wojownicy, kuracjusze, a nawet włóczędzy. J. Sznajder2 dowodzi, że już w najbardziej odległych czasach w miejscach uczęszczanych można było spotkać człowieka, który chętnie udzielał informacji za wynagrodzeniem. W ten sposób kształtowała się funkcja przewodnika lokalnego. Obecnie przeciętny turysta, co gorsza nawet organizator turystyki, nie rozróżnia funkcji pilota wycieczek i przewodnika turystycznego3. W odróżnieniu od tradycji przewodnictwa na świecie i w Polsce tradycje pilotażu nie są znane. W czasie audycji na żywo w Radio Kraków (2 grudnia 2009 r.) poświęconej blaskom i cieniom pracy przewodników i pilotów jeden ze słuchaczy dzwoniących do studia twierdził, że „piloci wzięli się z socrealu”4.

*

dr Zygmunt Kruczek – Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie, Polska Federacja Pilotażu i Przewodnictwa, e-mail: [email protected] D. Żywiecka, Tradycje przewodnictwa w Europie – z historią podróży w tle, [w:] Pilotaż i przewodnictwo w krajach Unii Europejskiej, Z. Kruczek (red.), Proksenia, Kraków 2007, s. 11. 2 J. Sznajder, Podróże w starożytności, PZWS, Warszawa 1959, s. 84. 3 Z. Kruczek, P. Gryszel, Rynek pracy pilotów i przewodników turystycznych, [w:] Przewodnictwo turystyczne i pilotaż wycieczek w Polsce. 1 Międzynarodowy Sejmik Przewodnicki, Sopot 2007, s. 51–69. 4 Audycja radiowa zapisana na stronie www.piloci-malopolska.pl.

1

— 65 —

Zygmunt Kruczek – Ewolucja motywów uczestnictwa w kursach na pilotów wycieczek

Prekursorami pilotów byli zapewne w XVI/XIX w. dragomani. Niezbędny towarzysz dłuższej wyprawy wschodniej – dragoman – to znający kilka języków tłumacz i pośrednik, często główny organizator podróży, dbający o jej udany przebieg. Adam hr. Potocki w czasie swojej podróży nilowej w latach 1852–1853 korzystał z usług dragomana Antonio, poleconego przez hrabinę Kisielową, miał on poza tym rekomendacje ambasadora Rosji w Bejrucie. Dragomanów zatrudniała i kształciła Austria Habsburgów i Rosja carska. Stojąc w cieniu swego chlebodawcy, mógł nim, z racji swej znajomości Wschodu, w subtelny sposób sterować umiejętnie dawkowaną poradą i sugestią. Niektórzy z nich stawali się sławni, otrzymywali od podróżnych certyfikaty i rekomendacje. Jednak dysponowali jedynie ograniczoną wiedzą na temat zabytków i historii. Będąc „kluczowymi informatorami”, dragomani monopolizowali informacje o współczesnym stanie kraju i narzucali podróżnikom własną jej interpretację5. Funkcja pilota wycieczek zaczęła się kształtować w momencie, gdy bogaci Anglicy odbywali w XIX wieku Grand Tour po Europie. Wówczas towarzyszyli im tzw. tour couriers, czyli przedstawiciele organizatora podróży, którzy dbali o dobór hotelu, opłaty za dorożki, dawanie napiwku, udzielanie informacji. Dziś takie osoby nazwalibyśmy tour leaderami6. Jednakże jeżeli weźmiemy pod uwagę obecne rozumienie pojęcia pilota i pilotażu, to jego historia będzie stosunkowo krótka. Ta forma prowadzenia grup turystycznych wiąże się z rozwojem turystyki zagranicznej – przyjazdowej i wyjazdowej w latach 60. ubiegłego stulecia7. Z inicjatywy Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki powołano wtedy kierowników wycieczek zagranicznych (pilotów wycieczek zagranicznych), regulując tym samym kwestie prowadzenia grup turystów8. Tradycja pilotażu i funkcji pilota w Polsce liczy zatem prawie pół wieku, chociaż już w okresie międzywojennym wykształciła się grupa organizatorów turystyki, którzy obok przewodnictwa turystycznego zajmowali się też pilotażem, czyli obsługą turystyczną, realizacją programu, rezerwacją świadczeń lub rozliczeniami ekonomicznymi. Po drugiej wojnie światowej możliwość podróżowania została znacznie ograniczona, a rozwój turystyki w Polsce uległ zahamowaniu. Sytuacja zaczęła się zmieniać dopiero po październiku 1956 roku, kiedy zaczęto realizować w sposób zorganizowany i przemyślany procesy szkolenia kadr pilotów9.

5

M. Tracz, Artystyczna podróż nilowa w listach Adama hr. Potockiego i na winietkach Franciszka Tepy z roku 1852/1853, [w:] Sztuka i podróżowanie. Studia teoretyczne i historyczno-artystyczne, P. Krasny i D. Ziarkowski (red.), Proksenia, Monografie nr 3, Kraków 2009. 6 Z. Kruczek, M. Wajdzik, Metodyka i technika pracy pilota-rezydenta, Proksenia, Kraków 2008, s. 9. 7 Z. Kruczek, Przewodnictwo i pilotaż w Polsce. Główne problemy środowiska i zawodu, [w:] Pilotaż i przewodnictwo – nowe wyzwania, Z. Kruczek (red.), Proksenia, Kraków 2005, s. 7. 8 Zarządzenie nr 3 GKKFiT z 14 kwietnia 1964 r. w sprawie kierowników (pilotów) wycieczek zagranicznych. 9 A. Lipska, A. Świątecki, W. Wandowicz, Poradnik pilota wycieczek zagranicznych, Dino, Warszawa 1992, s. 10. — 66 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Powołano państwowe komisje egzaminacyjne i ustanowiono wzory legitymacji i odznak. Można powiedzieć, że wówczas kształtował się zawód pilota wycieczek, zwanego pilotem zagranicznym. Dopiero ustawa o usługach turystycznych zmieniła nazwę na pilota wycieczek. Organem, który wydawał uprawnienia pilotom, był najpierw Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki, następnie Centrala Turystyczna „Orbis”, potem Główny Komitet Turystyki, dalej Główna Komisja ds. Pilotów Wycieczek Zagranicznych przy UKFiT, aż do wojewodów od 2000 r.10. Obecnie kompetencje związane z turystyką zostały przekazane z urzędów wojewódzkich do urzędów marszałkowskich. Po II wojnie światowej nastąpił duży przewrót w przewodnictwie, gdy rozpoczęły się wycieczki i zwiedzanie autokarami. Wówczas informowanie turystów podczas jazdy stało się koniecznością i przewodnicy przybierali postać informatora – wychowawcy. Poza tą funkcją pojawiło się zapotrzebowanie na organizatora administracyjnego, który miał dbać o noclegi, wyżywienie, a także o to, by zostały zachowane warunki umowy pomiędzy biurem zlecającym i przyjmującym. W ten sposób wyklarowała się funkcja pilota wycieczek11. W drugiej połowie XX wieku nastąpił znaczny rozwój turystyki zagranicznej, który był spowodowany między innymi funkcjami, jakie spełniała ona w każdym społeczeństwie znajdującym się na wyższym etapie rozwoju gospodarczo-społecznego. W Polsce turystyka stała się zjawiskiem masowym, a jej rozwój wiązał się ze wzrostem zapotrzebowania na tę formę wypoczynku, a także z odpowiednią polityką państwa i działalnością różnych organizacji społecznych12. Prawdziwy przełom dokonał się w latach 90., kiedy Polska przeszła przemianę gospodarczą i ustrojową. Nastąpiła komercjalizacja branży turystycznej i dynamiczny wzrost usług turystycznych. Zaczęły powstawać setki biur turystycznych, co było związane ze stopniowym bogaceniem się społeczeństwa oraz spadkiem kosztu tych usług za granicą13. Początkowo pilotami były osoby zatrudnione w różnych zakładach i instytucjach prowadzących grupy turystyczne na podstawie umowy-zlecenia w ramach urlopów wypoczynkowych lub bezpłatnych. Było to związane z tym, że wyjazdy turystyczne stanowiły jeden z elementów polityki socjalnej zakładów pracy. Pilotami byli także pracownicy biur podróży prowadzący grupy turystyczne w czasie własnych urlopów wypoczynkowych lub oddelegowani do obsługi danej imprezy14. Kształceniem pilotów wycieczek zajmowało się przede wszystkim Polskie Biuro Podróży „Orbis”, które utworzyło własny Ośrodek Kształcenia Kadr. Działały również tzw. młodzieżowe biura podróży, takie jak „Almatur”,

10

11 12

13 14

Z. Kruczek, Przewodnictwo i pilotaż w Polsce. Główne problemy środowiska i zawodu, [w:] Pilotaż i przewodnictwo – nowe wyzwania, red. Z. Kruczek, Proksenia, Kraków 2005, s. 7. Z. Kulczycki, Zarys historii turystyki w Polsce, Sport i Turystyka, Warszawa 1977, s. 167. Z. Kruczek, Wybrane elementy wiedzy psychospołecznej i organizacyjnej dla pilotów wycieczek zagranicznych, Kraków 1981, s. 9. Ibidem, s. 9. Ibidem, s. 131. — 67 —

Zygmunt Kruczek – Ewolucja motywów uczestnictwa w kursach na pilotów wycieczek

„Juventur” czy „Harctur”. Rekrutowali oni pilotów spośród studentów, pracowników naukowych i działaczy organizacji młodzieżowych. Zarówno „Orbis”, jak i tzw. młodzieżowe biura podróży kształciły pilotów wyłącznie na potrzeby swojego środowiska. Stąd piloci ci mieli często problemy z zatrudnianiem się w innych biurach podróży niż macierzyste15. Pojawiła się jednak taka sytuacja, że coraz więcej pilotów traktowało pracę z grupami turystycznymi jako główne źródło utrzymania16. Dlatego też, aby absolwenci kursów mogli znaleźć pracę w różnych środowiskach społeczno-zawodowych i na terenie całego kraju, podjęto w połowie lat 60. pewne inicjatywy. Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki zlecił Polskiemu Towarzystwu Ekonomicznemu przygotowanie i opracowanie materiałów niezbędnych do prowadzenia jednolitego systemu szkoleń pilotów. W tym samym czasie stworzono także podstawy formalnoprawne funkcjonowania pilotów wycieczek zagranicznych, które zostały zawarte w zarządzeniu Prezesa GKKFiT nr 32 z 1964 roku. Uregulowano tam najważniejsze kwestie dotyczące systemu szkoleń, wymogów stawianych pilotom oraz warunków nadawania i odbierania uprawnień pilockich. Zajmowała się tym Główna Komisja Kwalifikacyjno-Egzaminacyjna ds. pilotów wycieczek zagranicznych. Zaczęły pojawiać się pierwsze Kluby Pilotów, których celem było m.in. przydzielanie grup turystycznych do obsługi między członków klubów, prowadzenie oceny sezonów turystycznych i podnoszenie kwalifikacji. Liczba pilotów z formalnymi uprawnieniami w Polsce stale rosła. Szacuje się, iż w latach 70. ubiegłego wieku wynosiła około 10 tysięcy17. W 1985 roku wydano zarządzenie Przewodniczącego Głównego Komitetu Turystyki regulujące wykonywanie zawodu pilota wycieczek zagranicznych. Cztery lata później, w 1989 roku, zarządzenie to zostało uchylone, ale przepisy w nim zawarte utrwaliły się jako obowiązująca praktyka. W latach późniejszych utrzymano w trybie porozumienia biur podróży zasadę nadawania uprawnień oraz określono wymagania kwalifikacyjne w takim samym zakresie, jak zostało to uregulowane w tym rozporządzeniu18. Przemiany społeczno-gospodarcze i zmieniająca się turystyka stawiają wymagania co do przygotowania pilotów wycieczek. Dla współczesnego turysty nie liczą się tylko usługi transportowe, zakwaterowanie i wyżywienie. Jest on również zorientowany na dominującą obecnie w turystyce motywację trzech E (ang. entertainment – rozrywka, excitement – emocje i education – edukacja). Motywacja ta wyparła stosowaną wcześniej regułę trzech S (sea – morze, sand – piasek i sun – słońce). Dlatego zarówno organizatorzy, jak i słuchacze kursów muszą spełnić oczekiwania klientów, realizując szkolenia na wysokim poziomie.

15 16

17 18

A. Lipska, A. Świątecki, W. Wandowicz, Poradnik pilota wycieczek zagranicznych, Dino, Warszawa 1992, s. 10. Z. Kruczek, Wybrane elementy wiedzy psychospołecznej i organizacyjnej dla pilotów wycieczek zagranicznych, Kraków 1981, s. 132. A. Lipska, A. Świątecki, W. Wandowicz, Poradnik pilota wycieczek zagranicznych, Dino, Warszawa 1992, s. 10–12. J. Raciborski, Problematyka prawna pilotażu wycieczek, [w:] Kompendium pilota wycieczek, Z. Kruczek (red.), Proksenia, Kraków 2002, s. 69.

— 68 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Pod koniec lat 90. uległy zmianie uwarunkowania formalno-prawne turystyki i pojawiły się regulacje wykonywania zawodu pilota wycieczek, kiedy weszła w życie Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych. Wówczas zlikwidowano obowiązujący do tej pory podział na pilotów wycieczek krajowych i zagranicznych. Przewidziany został dodatkowy dwuletni okres – od dnia wejścia ustawy w życie do 30 czerwca 2000 r. – na potwierdzenie wcześniej nabytych uprawnień oraz ich udokumentowanie. W ten sposób stworzono warunki prawne, aby osoby, które posiadały uprawnienia pilota wycieczek krajowych nadane przez terenowe organy administracji rządowej oraz uprawnienia pilota wycieczek zagranicznych nadane przez centralny organ administracji rządowej ds. turystyki, stały się pilotami wycieczek w rozumieniu ustawy19. Od 2006 roku trwają prace nad nowelizacją ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych.

Ryc. 1. Rozmieszczenie kadry pilotów wycieczek wg województw (miejsca nadania uprawnień)

Źródło: Dane Ministerstwa Turystyki i Sportu, Moduł Pilotów (MOP) na http://www.turystyka.gov.pl/turystyka.aspx; opracowanie własne.

Do końca 2008 r. wydano ponad 33 000 uprawnień pilotów oraz ponad 17 000 uprawnień przewodnickich (w tym 6200 terenowych, 4500 górskich i 3850 miejskich)20. W odniesieniu do pilotów wycieczek możemy stwierdzić znaczne dysproporcje w liczebności nadanych uprawnień w poszczególnych województwach (ryc. 1). W procesie kształcenia i nadawania uprawnień dominują trzy województwa: mazowieckie (fenomen stolicy, największa w Polsce koncentracja biur turystycznych i podmiotów organizujących kształcenie), małopolskie (najbardziej atrakcyjny region turystyczny, olbrzymi potencjał akademicki, 19 20

Dz.U. z 2001 r., nr 55, poz. 578, Ustawa o usługach turystycznych, Art. 49, ust. 1–2. Ewidencja nadanych uprawnień prowadzona jest w formie modułu pilotów (MOP) na stronie http://www.turystyka. gov.pl/turystyka.aspx (dostępna po zalogowaniu się dla pracowników Urzędów Marszałkowskich). — 69 —

Zygmunt Kruczek – Ewolucja motywów uczestnictwa w kursach na pilotów wycieczek

liczne biura turystyczne) oraz śląskie (największa koncentracja ludności i znacząca liczba podmiotów turystycznych). Najmniejszą liczebność nadanych uprawnień wykazano w województwach: lubuskim, lubelskim i podlaskim.

Motywy zdobywania uprawnień pilota wycieczek Motyw to „czynnik psychiczny, wyznaczający postępowanie w danej sytuacji”21 (Ossowska). Wiążąc motywy z potrzebami człowieka, można przyjąć, że „motyw to mechanizm lub zespół mechanizmów wewnętrznych, powodujących i organizujących działania ludzkie ze względu na zaspokajanie potrzeb” (Przecławski). Identyfikacja motywów wymaga przeprowadzenia stosownych badań. Takie badania wykonywano dopiero od lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. W początkowym okresie funkcjonowania uprawnień „pilota wycieczek zagranicznych”, tj. w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, badań takich nie prowadzono. W oparciu o analizę poglądów zawartych w literaturze fachowej i podróżniczej, a także własnych doświadczeniach wykonywania funkcji pilota, można odtworzyć motywy, jakie decydowały o ubieganiu się o uprawnienia pilota wycieczek zagranicznych. Duże znaczenie miało dookreślenie „zagranicznych”, w tym okresie zarówno wyjazdy zagraniczne Polaków, jak i przyjazdy obcokrajowców nie stanowiły głównego nurtu turystyki. Rozwinięta natomiast i preferowana przez państwo była turystyka socjalna. Możliwości wyjazdów zagranicznych były bardzo ograniczone ze względów formalnych i najczęściej zawężone do tzw. „krajów demokracji ludowej”. Zostanie pilotem otwierało możliwości kontaktu ze światem, czasem nawet z tą jego częścią ukrytą za „żelazną kurtyną”, czyli poza krajami demokracji ludowej. W ten sposób piloci stali się uprzywilejowaną grupą społeczeństwa. Oprócz oficjalnego wynagrodzenia otrzymywali przecież jeszcze diety w dewizach, mieli możliwość dodatkowego zarobku, bo często tak samo jak prowadzeni przez nich turyści, czynili hurtowe zakupy. Mieli kontakt z wielkim światem, w tych czasach było to szczególne wyróżnienie. Lata dziewięćdziesiąte ubiegłego wieku to okres transformacji politycznej i gospodarczej. Dotyczy to również turystyki, a w szczególny sposób uwidoczniło się to w odniesieniu do zawodu pilota wycieczek zagranicznych. Nastąpił lawinowy rozwój szkolenia, pojawiła się na rynku ogromna liczba organizatorów (szkoły, uczelnie, organizacje społeczne, prywatne biura turystyczne) często traktujących sam proces szkolenia jako biznes. Brak ujednoliconych przepisów odnośnie do szkolenia, egzaminowania i nadawania uprawnień doprowadził do „wyprodukowania” około 40 tys. pilotów wycieczek zagranicznych. Stosowny rejestr na zlecenie UKFiT wykonał Instytut Turystyki AWF Kraków na płycie CD22. Służył on weryfikacji w Urzędach Wojewódzkich uprawnień po wprowadzeniu ustawy 21 22

M. Ossowska, Motywy postępowania. Z zagadnień psychologii moralności, Książka i Wiedza, Warszawa 2002. Rejestr pilotów wycieczek zagranicznych wg stanu na 30.06.1998 r., UKFiT i AWF Kraków 1998.

— 70 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

o usługach turystycznych. Równocześnie przeprowadzono pierwsze badania losów zawodowych pilotów wycieczek oraz motywów podejmowania szkolenia23.

Badania z 1997 r. Głównym celem tych badań było określenie losów zawodowych pilotów wycieczek, analiza podejmowania po zakończeniu szkolenia i egzaminach pracy zawodowej, posiadania dodatkowych kwalifikacji, trudności wykonywania zawodu. Respondentów losowano z bazy adresowej pilotów liczącej 30 000 rekordów. Do wylosowanych 1500 pilotów skierowano ankietę pocztową. Otrzymano 600 prawidłowo wypełnionych ankiet (40% sprawności ankiety)24. Analizę motywów zapisywania się na kurs pilotów przeprowadzono w ramach ankiety skierowanej zarówno do pilotów, jak i na podstawie odrębnego sondażu przeprowadzonego wśród uczestników kursów pilotów w Krakowie. Tabela 1 zawiera informacje dotyczące motywów ubiegania się o licencję pilota wycieczek zagranicznych. Tabela 1. Motywy zapisywania się na kurs Lp. 1.

Motywy Chęć poznania świata

Liczba odpowiedzi

%

405

33,95

2.

Zawieranie nowych znajomości

201

16,85

3.

Względy zarobkowe

128

10,73

4.

Przeświadczenie o atrakcyjności pracy w turystyce

335

28,08

5.

Inne

124

10,39

Źródło: Badania własne, 1998 r.

Najwięcej osób (33%) do zapisania się na kurs pilotów wycieczek zagranicznych skłoniła chęć poznania świata oraz (28%) przeświadczenie o atrakcyjności pracy w turystyce. Stosunkowo najmniejsza liczba respondentów brała pod uwagę względy zarobkowe. Innymi powodami ukończenia kursu, które deklarowało 10% badanych, były: • wcześniejsze wykonywanie zawodu pilota wycieczek zagranicznych i chęć uzyskania dokumentu (licencji), • poszukiwanie nowych wrażeń, • chęć poszerzenia wiedzy (wśród osób studiujących na kierunkach turystycznych) i chęć wykorzystania w pracy znajomości języków obcych, • brak innego zajęcia, • chęć usamodzielnienia się, • namowa rodziców.

23 24

Z. Kruczek, Losy zawodowe pilotów wycieczek zagranicznych. Raport z badań zleconych przez UKFiT, AWF Kraków 1998. Z. Kruczek, Losy zawodowe pilotów wycieczek zagranicznych, „Folia Turistica”, nr 8, AWF, Kraków 1998. — 71 —

Zygmunt Kruczek – Ewolucja motywów uczestnictwa w kursach na pilotów wycieczek

Najskuteczniejszą formą reklamy w naborze na kursy jest – zdaniem kandydatów na pilotów pytanych o to, skąd czerpali informacje o kursie – ogłoszenie w formie plakatów oraz informacje od przyjaciół i znajomych. Stosunkowo mniejsza jest skuteczność ogłoszeń prasowych czy komunikatów radiowych. Internet nie był w ubiegłym wieku stosowany jako źródło informacji i narzędzie promocji. Tabela 2. Źródła informacji o kursie pilotów wycieczek zagranicznych Lp.

Motyw

Liczba odpowiedzi

w odsetkach

1.

z plakatów

33

43

2.

z ogłoszeń prasowych

18

24

3.

z ogłoszeń radiowych

4

5

4.

od przyjaciół, znajomych

32

42

5.

w inny sposób

7

9

Źródło: Badania własne, 1998 r.

Badania Krzysztofa Podemskiego w 2003 roku Były to badania socjologiczne przeprowadzone na zlecenie Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej. W listopadzie 2003 r. wysłano 2000 ankiet do przewodników i pilotów, zwrócono 546 wypełnionych ankiet (27%). Jedno z pytań tej ankiety dotyczyło motywów uczestnictwa w szkoleniu na pilota wycieczek. Większość badanych deklaruje motywy poznawczo−społeczne (zainteresowania, chęć podróżowania, chęć poznawania nowych ludzi), a nie praktyczne (finansowe, „na wszelki wypadek”) motywy zdobycia uprawnień25.

Ryc. 2. Motywy podejmowania szkolenia na uprawnienia pilota wycieczek

Źródło: K. Podemski, Polscy piloci i przewodnicy o sobie w dobie wejścia Polski do Unii Europejskiej.

25

K. Podemski, Polscy piloci i przewodnicy o sobie w dobie wejścia Polski do Unii Europejskiej.

— 72 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Ryc. 3. Najbardziej przydatna tematyka szkoleń dla przewodników i pilotów

Źródło: K. Podemski, Polscy piloci i przewodnicy o sobie w dobie wejścia Polski do Unii Europejskiej, op. cit.

Na pytanie o przydatność tematów szkoleń respondenci najwyżej stawiali wtedy problematykę UE (było to tuż przed naszym akcesem do Unii), zagadnienia prawne i języki obce (niebędące przedmiotem szkolenia kursowego). Poza tym wskazywano na dowartościowanie zajęć z zakresu technik rozwiązywania konfliktów oraz zajęć praktycznych (ryc. 3).

Badania w 2009 r. Ankieta została rozprowadzona wśród kursantów krakowskich organizatorów szkoleń. Wypełniło ją 230 osób, respondentami byli ludzie młodzi (2/3 do 25. roku życia), w większości kobiety (obserwowana jest feminizacja tego zawodu), mieszkańcy dużych miast (40%), dobrze wykształceni (2/3 z wyższym wykształceniem, w tym 1/5 z turystycznym), studenci albo już pracujący (tylko 1% bezrobotnych)26. W ankiecie przeprowadzonej wśród kandydatów na pilotów pojawiło się pytanie o motywacje, jakie kierowały poszczególnymi osobami przy zapisywaniu się na kurs, a także pytanie o źródła informacji na temat organizowanego kursu w danym biurze oraz korzyści, jakie zapewnili organizatorzy. Ponadto kwestionariusz sprawdzał znajomość języków i dodatkowe uprawnienia respondentów. Biorąc pod uwagę motywacje, jakie kierowały kandydatami, aby podjąć szkolenie na pilota wycieczek, najwięcej osób odpowiedziało, że skłoniła je do tego chęć poznania świata (69%) oraz przeświadczenie o atrakcyjności pracy w turystyce (56%). Stosunkowo mniejsza liczba badanych brała pod uwagę względy zarobkowe (32%), a także zawieranie nowych znajomości (27%). Inne motywy to (14%): • chęć zdobycia dodatkowych kwalifikacji (uzupełniających studia turystyczne), 26

J. Brewka, Ewolucja pilotażu wycieczek w Polsce, praca magisterska (promotor – Z. Kruczek), AWF Kraków 2009. — 73 —

Zygmunt Kruczek – Ewolucja motywów uczestnictwa w kursach na pilotów wycieczek

• wcześniejsze wykonywanie zawodu pilota wycieczek zagranicznych i chęć uzyskania dokumentu (licencji), • namowa rodziców, • doskonalenie języków obcych. Tabela 4. Motywy zapisania się na kurs Lp.

Motywy

Liczba odpowiedzi

%

1.

Chęć poznania świata

159

69,13

2.

Przeświadczenie o atrakcyjności pracy w turystyce

128

55,65

3.

Względy zarobkowe

73

31,73

4.

Zawieranie nowych znajomości

62

26,95

5.

Inne

33

14,34

Źródło: J. Brewka, Ewolucja pilotażu wycieczek w Polsce, op. cit.

Rycina 4. zawiera odpowiedzi na pytanie, skąd respondenci dowiedzieli się o organizowanym kursie na pilotów wycieczek. Prawie 40% odpowiedziało, że od przyjaciół i znajomych, natomiast ok. 30% znalazło informację w internecie. Odpowiednio mniej osób dowiedziało się o kursie z ogłoszeń plakatowych (ok. 26%), jedynie 2 osoby znalazły ogłoszenie w prasie, 2 osoby w biurze karier bądź uczestniczyły już w kursie z danego biura, a żaden z respondentów nie usłyszał reklamy w radiu.

Ryc. 4. Źródła informacji o kursie pilotów wycieczek

Źródło: J. Brewka, Ewolucja pilotażu wycieczek w Polsce, op. cit.

Znajomość języków obcych wśród badanych przedstawia rycina 5. Najwięcej osób posługuje się językiem angielskim – prawie 92%, język niemiecki zna 30% osób, rosyjski – 20%, hiszpański – 13,5%, włoski – 13% oraz francuski – 12,6%. Ponadto niektórzy z badanych znają takie języki jak: słowacki, łacina, turecki, serbski, chorwacki, rumuński, — 74 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

portugalski, arabski, węgierski, migowy, słoweński, bułgarski, dialekt tunezyjski, nowogrecki, ukraiński, chiński, tajski, szwedzki, esperanto, flamandzki i hebrajski.

Ryc. 5. Znajomość języków obcych wśród respondentów

Źródło: J. Brewka, Ewolucja pilotażu wycieczek w Polsce, op. cit.

Porównanie wyników badań z lat 1998 i 2009 Porównując wyniki badań z 2009 roku z tymi sprzed 11 lat (z 1998 roku), można zauważyć, że w dalszym ciągu w kursach na pilotów wycieczek uczestniczą głównie kobiety – około 75%. Większość osób między 20. a 25. rokiem życia, legitymują się oni przede wszystkim wykształceniem wyższym oraz średnim ogólnokształcącym. Osoby uczestniczące w kursie mieszkają w większości w dużych miastach. Biorąc pod uwagę znajomość języków obcych, zarówno teraz, jak i w 1998 r. najwięcej osób posługuje się kolejno językiem angielskim, niemieckim i rosyjskim. Porównanie motywów, jakimi kierowali się respondenci, zapisując na kurs, przedstawia rycina 6.

Ryc. 6. Rozkład odpowiedzi na pytanie o motywy podejmowania szkolenia na pilota wycieczek w badaniach z 1988 i 2009 r.

Źródło: Opracowanie własne (uwaga – w badaniach z 2009 r. zostawiono respondentom wiele wyborów, wyniki nie sumują się do 100%)

Z ryciny wynika, że w dalszym ciągu na pierwszym miejscu wymieniane są takie motywy jak chęć poznania świata oraz przeświadczenie o atrakcyjności pracy w turystyce. — 75 —

Zygmunt Kruczek – Ewolucja motywów uczestnictwa w kursach na pilotów wycieczek

W 1998 roku większość badanych pozytywnie oceniła kursy pilotów wycieczek, gdyż 30% badanych nie miała zastrzeżeń co do realizacji kursu, 35% było zadowolonych, a 20% bardzo zadowolonych. Jedynie 10% respondentów było niezadowolonych lub czuło się oszukane (3%). Głównymi przyczynami tych negatywnych odczuć według kandydatów były przede wszystkim: brak zagwarantowania lub niemożność znalezienia pracy oraz zbyt mały zakres umiejętności praktycznych. Ponadto wśród uwag o programie realizacji kursów respondenci wymienili: małą ilość zajęć praktycznych, zbytnią ogólnikowość poruszanych zagadnień, rozmijanie się praktyki z wiadomościami podawanymi w trakcie kursu, a także zbyt duży zasób wiedzy teoretycznej. Podkreślali też, że zabrakło przygotowania psychologicznego do wykonywania zawodu pilota poprzez uświadomienie trudności w kontakcie z grupą. Badani zwrócili również uwagę na krótki czas trwania kursu, co nie pozwala na przygotowanie do zawodu pilota na dobrym poziomie27. W 2009 roku było podobnie, gdyż większość badanych wypowiedziała pozytywne opinie na temat kursu. Istotną rolę dla respondentów odegrała dobra organizacja, kompetentna kadra oraz dobre przygotowanie do egzaminu i przyszłej pracy. Negatywne uwagi, podobnie jak w 1998 roku, dotyczyły głównie zbyt dużej ilości zajęć teoretycznych, a małej ilości praktyki. Dodatkowo pojawiły się uwagi na temat stosunku prowadzących wobec uczestników, intensywności i warunków zajęć, czasu trwania kursu i niezmieszczenia się w tym czasie z programem kursu.

Ryc. 7. Źródło informacji o kursach w badaniach z 2009 r.

Źródło: J. Brewka, Ewolucja pilotażu wycieczek w Polsce, op. cit.

Analizując główne źródła informacji o organizowanym kursie (ryc. 7), można zauważyć, że poza kontaktami międzyludzkimi, gdzie następuje częsta wymiana informacji,

27

Z. Kruczek, Losy zawodowe pilotów wycieczek zagranicznych, „Folia Turistica”, nr 8, AWF, Kraków 1998, s. 29.

— 76 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

a także ogłoszeniami plakatowymi, na czoło wysunął się w dzisiejszych czasach internet. Stanowi on jedno z najważniejszych centrów informacji. W 1998 roku głównym źródłem były ogłoszenia plakatowe oraz przyjaciele i znajomi, a w dalszej kolejności ogłoszenia prasowe i radiowe. W 2009 roku te ostatnie źródła informacji zanikają.

Wnioski końcowe • Mimo krótkiej stosunkowo historii sylwetka pilota uległa znacznej ewolucji. • Ewolucja przebiegała od szesnastowiecznego dragomana poprzez tour couriera do współczesnego tour lidera o szerokich kompetencjach i różnorodnych kwalifikacjach. • Ewolucji podlegały motywy podjęcia szkolenia i wykonywania funkcji – od opiekuna podróżnych i „załatwiacza” niezbędnych sprawunków poprzez chęć wyróżnienia się i samorealizacji. • Motyw poznania świata i ludzi jest względnie stały we wszystkich etapach rozwoju pilotażu, wyprzedzając nawet współcześnie motywy zarobkowe. • W świetle opinii badanych uczestników kursów programy kształcenia pilotów wycieczek wymagają zmiany, przede wszystkim większy nacisk należy położyć na kształcenie umiejętności praktycznych.

Bibliografia Gołembski G., Vademecum pilota grup turystycznych, AE, Poznań 2009. Jakość usług w pilotażu i przewodnictwie, Z. Kruczek (red.), Proksenia, Kraków 2009. Kompendium pilota wycieczek, Z. Kruczek (red.), Proksenia, Kraków 2009. Kruczek Z., Losy zawodowe pilotów wycieczek zagranicznych, „Folia Turistica”, nr 8, AWF, Kraków 1998. Kruczek Z., Wajdzik M., Metodyka i technika pracy pilota-rezydenta, Proksenia, Kraków 2009. Kulczycki Z., Zarys historii turystyki w Polsce, Sport i Turystyka, Warszawa 1977. Lipska A., Świątecki A., Wandowicz W., Poradnik pilota wycieczek zagranicznych, Dino, Warszawa 1992. Obsługa ruchu turystycznego. Teoria i praktyka, Z. Kruczek (red.), Proksenia, Kraków 2009. Pilotaż i przewodnictwo – nowe wyzwania, Z. Kruczek (red.), Proksenia, Kraków 2005. Pilotaż i przewodnictwo w krajach Unii Europejskiej, Z. Kruczek (red.), Proksenia, Kraków 2007. Podemski K., Polscy piloci i przewodnicy o sobie w dobie wejścia Polski do Unii Europejskiej, [w:] Pilotaż i przewodnictwo – nowe wyzwania. Materiały z II Forum Pilotażu i Przewodnictwa, Proksenia, Kraków 2005. Przecławski K., Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Albis, Kraków 1996. Sznajder J., Podróże w starożytności, PZWS, Warszawa 1959. Tracz M., Artystyczna podróż nilowa w listach Adama hr. Potockiego i na winietkach Franciszka Tepy z roku 1852/1853, [w:] Sztuka i podróżowanie. Studia teoretyczne i historyczno-artystyczne, P. Krasny i D. Ziarkowski (red.), Proksenia, Monografie nr 3, Kraków 2009. Żywiecka D., Tradycje przewodnictwa w Europie – z historią podróży w tle, [w:] Pilotaż i przewodnictwo w krajach Unii Europejskiej, Z. Kruczek (red.), Proksenia, Kraków 2007, s. 11.

— 77 —

Zygmunt Kruczek – Ewolucja motywów uczestnictwa w kursach na pilotów wycieczek

Szkolenie kandydatów na pilotów w Tatrach Słowackich – kurs „Hubertus Tour” Kraków (fot. Z. Kruczek)

Pilot i przewodnik Bogusław Nowak objaśnia zjawiska wulkaniczne w Rotorua w Nowej Zelandii – wycieczka Logosturu w 2009 r. (fot. Z. Kruczek) — 78 —

CZĘŚĆ II KSZTAŁCENIE, EGZAMINOWANIE I DOSKONALENIE PRZEWODNIKÓW I PILOTÓW WYCIECZEK

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

8. ANALIZA FORM I PROGRAMÓW KSZTAŁCENIA PRZEWODNIKÓW TURYSTYCZNYCH I PILOTÓW WYCIECZEK Andrzej Stasiak*, Robert Wiluś**

Wstęp Oprowadzanie turystów, sprawowanie opieki nad nimi, przekazywanie im wiedzy krajoznawczej w czasie podróży turystycznych należą do najbardziej podstawowych czynności związanych z obsługą ruchu turystycznego. Obowiązki te, choć w różnym zakresie, wykonują piloci wycieczek i przewodnicy turystyczni. To przede wszystkim od ich osobistych predyspozycji, umiejętności oraz posiadanej wiedzy zależy ostateczne zadowolenie i satysfakcja turystów. Dla jakości świadczonych usług kluczowy okazuje się więc, obok nabywanego przez lata doświadczenia, zakres i charakter przygotowania zawodowego w ramach specjalistycznych kursów. W opracowaniu podjęto próbę analizy programów i form kształcenia kandydatów na przewodników turystycznych i pilotów wycieczek w Polsce. W analizie uwzględniono tradycje w zakresie prowadzenia szkoleń przewodnickich i pilockich w naszym kraju, podstawy prawne ich organizacji, zakres merytoryczny, czasowy i przestrzenny programów oraz formy tego typu szkoleń.

Historia kształcenia przewodników turystycznych w Polsce Zawód przewodnika turystycznego od momentu powstania generalnie związany był z wykonywaniem czynności polegających na przekazywaniu w miarę szerokiej wiedzy dotyczącej miejsc i obiektów, po których oprowadzani są turyści. Ponadto od przewodników turystycznych wymagało się i nadal wymaga umiejętności kierowania grupą turystów,

* **

Andrzej Stasiak – Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Łodzi, e-mail: [email protected] Robert Wiluś – Uniwersytet Łódzki, e-mail: [email protected] — 81 —

Andrzej Stasiak, Robert Wiluś – Analiza form i programów kształcenia przewodników...

a ostatnio do tych wymagań planuje się dodanie obowiązku opieki nad turystami1. Połączenie tych elementów w jednej osobie kształtuje wizerunek zawodu przewodnika turystycznego. W świetle obowiązującej ustawy o usługach turystycznych w Polsce przewodnik turystyczny to osoba zawodowo oprowadzająca turystów lub odwiedzających po wybranych obszarach, miejscowościach i obiektach, udzielająca o nich informacji. Szkolenia kandydatów na przewodników turystycznych mają w Polsce długie tradycje. Sięgają one lat siedemdziesiątych XIX wieku, czyli początków kształtowania się zorganizowanej turystyki w Polsce. Historia szkoleń przewodników turystycznych w kraju w ogólnym skrócie przedstawia się następująco: • 1873–1914 – praktycznie brak szkoleń. Zastępowało je uczestnictwo w wyprawach taterników czy w akcjach ratunkowych TOPR. Przewodnicy turystyczni skupieni byli w Polskim Towarzystwie Tatrzańskim (PTT). Określenie kategorii przewodników (I, II i III [tragarze]) oraz uprawnień, • 1906 – powstanie Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (PTK) – organizacja przewodnictwa na terenach nizinnych i miejskich, • 1914–1939 – reorganizacja polskiego przewodnictwa – Sekcja Turystyczna PTT, a od 1922 r. Sekcja dla Przewodnictwa, • 1945–1948 – sprawy przewodnickie prowadzi Komisja dla Spraw Przewodnictwa Tatrzańskiego, • 1950–1988 – sprawy przewodnictwa turystycznego przejmuje PTTK – prowadzenie szkoleń, ewidencji i kontroli przewodników turystycznych. Uprawnienia przewodnickie wydawane są przez Wojewódzkie i Miejskie Komitety Kultury Fizycznej i Turystyki, • 1989–dziś – szkolenia przewodników turystycznych prowadzą PTTK oraz różne lokalne i regionalne organizacje turystyczne konkurencyjne wobec PTTK. Do drugiej wojny światowej w Polsce nie było uregulowań prawnych dla szkoleń przewodnickich. Dopiero od 1960 r. szkolenia na przewodników turystycznych odbywały się na podstawie zarządzeń Przewodniczącego Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki (rys. 1). Od 1988 r. szkolenie dla kandydatów na przewodników turystycznych realizowano zgodnie z uchwałą Zarządu Głównego PTTK. Po 1997 r., po wprowadzeniu ustawy o usługach turystycznych, podstawą prawną prowadzenia szkoleń przewodnickich było rozporządzenie Premiera RP (rys. 2). Obecnie zakres programowy szkolenia dla kandydatów na

1

Propozycje nowelizacji ustawy o usługach turystycznych definiują przewodnika turystycznego jako osobę zawodowo oprowadzającą po wybranych obszarach, miejscowościach i obiektach, udzielając o nich informacji, a także sprawującą opiekę nad tymi turystami w zakresie określonym umową. Sprawowanie tej opieki nie zastępuje opieki przez osoby do tego zobowiązane z innego tytułu.

— 82 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

przewodnika turystycznego jest ustalany na podstawie kolejnych rozporządzeń Ministra Gospodarki (rys. 2). Zarządzenie Przewodniczącego Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki nr 173 z 22 listopada 1960 r. w sprawie wykonywania funkcji przewodnika turystycznego.

Uchylenie Zarządzenia Przewodniczącego Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki nr 26 z 30 kwietnia 1968 r.

1968

1992

1960

1994

1988

Zarządzenie Przewodniczącego Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki nr 26 z 30 kwietnia 1968 r. o rozszerzeniu uprawnień PTTK w zakresie szkolenia, ewidencji i kontroli pracy przewodników turystycznych.

Uchwały ZG PTTK nr 55 z XII/92 i nr 172/92 – upoważnienie do nadawania uprawnień przewodnickich w imieniu ZG PTTK otrzymuje Komisja Przewodnicka ZG PTTK, która powołuje komisje egzaminacyjne dla przewodników turystycznych.

Rys. 1. Uregulowania prawne dotyczące pilotażu i przewodnictwa turystycznego wprowadzone w Polsce po drugiej wojnie światowej

Źródło: Opracowanie własne.

Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 26 marca 1999 r. w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

2001 1999

Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 16 sierpnia 2004 r. w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

2006 2004

Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2001 r. w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

2010

? Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 17 stycznia 2006 r. w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Rys. 2. Uregulowania prawne dotyczące pilotażu i przewodnictwa turystycznego wprowadzone w Polsce po drugiej wojnie światowej (cd.)

Źródło: Opracowanie własne.

Zmiany programów kształcenia przewodników turystycznych w latach 1999–2006 Ze względu na brak szczegółowych informacji o programach szkoleń dla kandydatów na przewodników turystycznych z okresu przed wprowadzeniem ustawy o usługach turystycznych w opracowaniu zwrócono uwagę na szkolenia przewodnickie, których programy określono w kolejnych rozporządzeniach najpierw Prezesa Rady Ministrów (1999 rok), a następnie Ministra Gospodarki (lata 2001, 2004, 2006) (rys. 2). — 83 —

Andrzej Stasiak, Robert Wiluś – Analiza form i programów kształcenia przewodników...

Programy szkoleń dla kandydatów na przewodników turystycznych obejmują część teoretyczną i praktyczną odbywającą się w terenie. Ze względu na zróżnicowany charakter przewodnictwa turystycznego wynikający ze specyfiki i zakresu terytorialnego obszaru, dla którego uzyskuje się uprawnienia, szkolenie dla kandydatów na przewodników turystycznych podzielone zostało na część podstawową ogólną oraz specjalistyczną. Część ogólna podstawowego szkolenia jest obowiązkowa dla wszystkich kandydatów na przewodników turystycznych. Natomiast część specjalistyczna odnosi się do kategorii przewodnickich wyróżnionych w ustawie o usługach turystycznych. Ustawa wymienia trzy kategorie przewodników: terenowych, miejskich i górskich. Program podstawowego szkolenia ogólnego obejmuje 50 godzin zajęć teoretycznych realizowanych głównie w formie wykładów oraz 2 do 5 wycieczek terenowych (tab. 1). Treści przedmiotów realizowanych podczas szkolenia dotyczą podstawowych informacji z zakresu geografii, historii, przyrody i turystyki w Polsce. Ponadto realizowane są jeszcze zajęcia z zakresu socjologii i psychologii grupy turystycznej, prawa w turystyce oraz metodyki przewodnictwa. Ogólna liczba godzin zajęć, jak i wycieczek terenowych przeznaczona na podstawowe szkolenie ogólne od momentu wprowadzenia ustawy o usługach turystycznych nie uległy zmianie. Jedynie niewielkie przesunięcia liczby godzin (o 2 godziny) nastąpiły w przypadku niektórych przedmiotów, co generalnie nie spowodowało zmiany istoty całego programu podstawowego szkolenia ogólnego. Tabela 1. Zmiany w programach podstawowego szkolenia ogólnego dla kandydatów na przewodników turystycznych Lata:

1999

Tytuł bloku programowego

2001 2004 Liczba godzin:

2006

Część teoretyczna szkolenia Historia Polski

10

8

8

Geografia turystyczna Polski

8

8

8

8 8

Historia kultury w Polsce

10

8

8

8

Przyroda i jej ochrona w Polsce

4

6

6

6

Turystyka w Polsce

4

4

4

4

Metodyka przewodnictwa

6

6

6

6

Podstawowe przepisy prawne w turystyce

4

6

6

6

Wybrane zagadnienia z socjologii i psychologii

4

4

4

4

Razem:

50

50

50

50

Część praktyczna szkolenia Liczba wycieczek: Wycieczka z instruktorem

2–5

2–5

2–5

2–5

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rozporządzeń Prezesa Rady Ministrów w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek z dnia 26 marca 1999 r., 28 czerwca 2001 r., 16 sierpnia 2004 r.; załączniki do rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 17 stycznia 2006 r. w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek (Dz.U. z 2006 r. nr 15, poz. 104). — 84 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Program szkolenia specjalistycznego dla kandydatów na przewodników miejskich obejmuje 200 godzin zajęć teoretycznych oraz 100 godzin zajęć praktycznych (tab. 2). Przedmioty realizowane w czasie kursu zawierają treści dotyczące przede wszystkim historii, kultury i walorów turystycznych miasta, jego geografii, a także współczesności. W programie uwzględniono również specyfikę miasta wywierającą wpływ na oprowadzanie grup po mieście. Stosunkowo duża ilość godzin poświęcona jest na poznanie topografii miasta i jego otoczenia, która później powinna ułatwiać orientację przestrzenną. Ogólna liczba godzin szkolenia przewidzianych rozporządzeniem uległa zmniejszeniu z 222 do 200 w przypadku części teoretycznej oraz ze 113 do 100 w części praktycznej. Zmiany były więc niewielkie (zmniejszenie liczby godzin zajęć od 2 do 10) i dotyczyły takich przedmiotów jak miasto współczesne, geografia turystyczna miasta i regionu, topografia miasta i strefy podmiejskiej oraz metodyka i technika prowadzenia wycieczek. Tabela 2. Zmiany w programach specjalistycznego szkolenia dla kandydatów na przewodników miejskich Lata:

1999

Tytuł bloku programowego

2001 2004 Liczba godzin:

2006

Część teoretyczna szkolenia Historia miast na tle historii Polski

30

30

30

30

Kultura i sztuka miasta

60

60

60

60

Miasto współczesne

35

30

30

30

Geografia turystyczna miasta i regionu

35

30

30

30

Topografia miasta i strefy podmiejskiej

40

30

30

30

Metodyka i technika prowadzenia wycieczek

22

20

20

20

Razem:

222

200

200

200

Część terenowa szkolenia Liczba godzin: Historia miast na tle historii Polski

10

10

10

10

Kultura i sztuka miasta

25

25

25

25

Miasto współczesne

15

15

15

15

Geografia turystyczna miasta i regionu

15

15

15

15

Topografia miasta i strefy podmiejskiej

30

20

20

20

Metodyka i technika prowadzenia wycieczek

18

15

15

15

Razem:

113

100

100

100

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rozporządzeń Prezesa Rady Ministrów w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek z dnia 26 marca 1999 r., 28 czerwca 2001 r., 16 sierpnia 2004 r.; załączniki do rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 17 stycznia 2006 r. w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek (Dz.U. z 2006 r. nr 15, poz. 104).

Program specjalistycznego szkolenia dla przewodników terenowych obejmuje 200 godzin zajęć teoretycznych i 85 godzin praktycznych (tab. 3). Tematyka poszczególnych przedmiotów jest podobna jak w poprzednio omawianym programie. Zajęcia dotyczą zagadnień — 85 —

Andrzej Stasiak, Robert Wiluś – Analiza form i programów kształcenia przewodników...

historii, geografii, kultury, przyrody, turystyki, topografii regionu oraz metodyki i techniki prowadzenia wycieczek. W odróżnieniu od dotychczas analizowanych programów specjalistyczne szkolenie kandydatów na przewodników terenowych obejmuje w analizowanym okresie tę samą liczbę godzin. Tabela 3. Zmiany w programach specjalistycznego szkolenia dla kandydatów na przewodników terenowych Lata:

1999

Tytuł bloku programowego

2001

2004

2006

Liczba godzin: Część teoretyczna szkolenia

Historia regionu na tle historii Polski

30

30

30

30

Kultura i sztuka regionu

30

30

30

30

Geografia gospodarcza regionu

30

30

30

30

Etnografia regionu

15

15

15

15

Przyroda i jej zasoby w regionie*

20

20

20

20

Zagospodarowanie turystyczne regionu

20

20

20

20

Terenoznawstwo i topografia

25

25

25

25

Metodyka i technika prowadzenia wycieczek

30

30

30

30

Razem:

200

200

200

200

Część terenowa szkolenia Liczba godzin: Kultura i sztuka regionu

10

10

10

10

Geografia gospodarcza regionu

10

10

10

10

Etnografia regionu

10

10

10

10

Przyroda i jej zasoby w regionie*

10

10

10

10

Zagospodarowanie turystyczne regionu

10

10

10

10

Terenoznawstwo i topografia

15

15

15

15

Metodyka i technika prowadzenia wycieczek

20

20

20

20

Razem:

85

85

85

85

* od 2001 roku blok nosi nazwę „Środowisko geograficzne regionu i jego ochrona” Źródło: Opracowanie własne na podstawie rozporządzeń Prezesa Rady Ministrów w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek z dnia 26 marca 1999 r., 28 czerwca 2001 r., 16 sierpnia 2004 r., Załączniki do rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 17 stycznia 2006r. w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek Dz. U. z 2006 r. Nr 15, poz. 104) 2006 r.

Ostatnim rodzajem przewodnictwa turystycznego wyróżnionym w ustawie o usługach turystycznych jest przewodnictwo górskie. Zalicza się ono do najstarszych form przewodnictwa turystycznego w kraju. Góry należą do najbardziej zróżnicowanych stref krajobrazowych na świecie. Indywidualność krajobrazów górskich wpływa na zróżnicowany charakter przewodnictwa turystycznego dostosowanego do specyfiki gór. Dotyczy to zarówno strony merytorycznej (teoretycznej), jak i organizacyjnej (praktycznej) związanej z pełnieniem funkcji przewodnika górskiego. Stąd szkolenie kandydatów na przewodników górskich — 86 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

trwa najdłużej i jest najbardziej praktycznym ze wszystkich szkoleń przewodnickich. Program tego szkolenia podzielony jest na część ogólną dotyczącą poznania wybranych pasm górskich kraju od strony teoretycznej (50 godzin) i praktycznej (14 dni) (tab. 4). Wiedza przekazywana na zajęciach podczas szkolenia przewodników górskich ma charakter dość ogólny, o czym świadczy niewielka, nieprzekraczająca 10, liczba godzin przypadająca na poszczególne przedmioty. Wyjątkiem jest przedmiot Bezpieczeństwo w górach, na który przeznaczono 20 godzin teorii i 10 dni części praktycznej. Większa liczba godzin przeznaczona na sprawy bezpieczeństwa podkreśla szczególny charakter przewodnictwa górskiego, gdzie jednym z fundamentalnych obowiązków przewodnika jest bezpieczne oprowadzanie turystów po górach. Tabela 4. Zmiany w programach specjalistycznego szkolenia dla kandydatów na przewodników górskich Lata:

1999

Tytuł bloku programowego

2001

2004

2006

Liczba godzin: Część teoretyczna szkolenia

Podstawowe wiadomości o górach Europy i świata

4

4

4

4

Geografia turystyczna gór Polski

6

8

8

8

Zagadnienia ochrony obszarów górskich

4

4

4

4

Góry w kulturze polskiej

4

4

4

4

Historia i organizacja turystyki górskiej w Polsce

4

4

4

4

Zasady letniej i zimowej turystyki górskiej

8

6

6

6

Bezpieczeństwo w górach

20

20

20

20

Razem:

50

50

50

50

Część terenowa szkolenia Liczba dni: Zasady letniej i zimowej turystyki górskiej

4

4

4

4

Bezpieczeństwo w górach

10

10

10

10

Razem:

14

14

14

14

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rozporządzeń Prezesa Rady Ministrów w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek z dnia 26 marca 1999 r., 28 czerwca 2001 r., 16 sierpnia 2004 r.; załączniki do rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 17 stycznia 2006 r. w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek (Dz.U. z 2006 r. nr 15, poz. 104).

Dla przewodników turystycznych, a zwłaszcza górskich istnieją możliwości kontynuacji szkoleń, po ukończeniu których następuje rozszerzenie uprawnień na nowe obszary lub podniesienie kwalifikacji poprzez osiągnięcie wyższych klas przewodnickich (tab. 5). Program szkolenia uzupełniającego zawiera łącznie 390 godzin zajęć teoretycznych i 177 dni praktyki w terenie. W porównaniu do pierwszej wersji programu z 1999 r. liczba godzin zajęć szkolenia uzupełniającego dla przewodników turystycznych uległa jedynie niewielkiemu zmniejszeniu. — 87 —

Andrzej Stasiak, Robert Wiluś – Analiza form i programów kształcenia przewodników...

Tabela 5. Zmiany w programach uzupełniających szkoleń dla przewodników turystycznych działających na terenach górskich Lata:

1999

2001

2004

2006

Liczba godzin

Nazwa szkolenia uzupełniającego dla: Część teoretyczna szkolenia Przewodników rozszerzających uprawnienia na nowy obszar

100

100

100

100

Kandydatów na przewodników górskich sudeckich i beskidzkich I i II klasy

150

150

150

150

Przewodników tatrzańskich ubiegających się o wyższe klasy

150

75

75

75

Przewodników tatrzańskich prowadzących wycieczki powyżej III stopnia trudności w warunkach zimowych i IV stopnia w warunkach letnich

–––

65

65

65

Razem:

400

390

390

390

Przewodników rozszerzających uprawnienia na nowy obszar

50

50

50

50

Kandydatów na przewodników górskich sudeckich i beskidzkich I i II klasy

74

74

74

74

Przewodników tatrzańskich ubiegających się o wyższe klasy

Część praktyczna szkolenia Nazwa szkolenia uzupełniającego dla:

Liczba dni

72

25

25

25

Przewodników tatrzańskich prowadzących wycieczki powyżej III stopnia trudności w warunkach zimowych i IV stopnia w warunkach letnich

–––

28

28

28

Razem:

196

177

177

177

Źródło: Opracowanie własne na podstawie rozporządzeń Prezesa Rady Ministrów w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek z dnia 26 marca 1999 r., 28 czerwca 2001 r., 16 sierpnia 2004 r.; załączniki do rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 17 stycznia 2006 r. w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek (Dz.U. z 2006 r. nr 15, poz. 104).

Podsumowanie Podsumowując zmiany, jakie zaszły w programach i formach szkolenia kandydatów na przewodników turystycznych w okresie funkcjonowania ustawy o usługach turystycznych, należy podkreślić dużą trwałość i stabilność programów tych szkoleń zarówno pod względem treści programowych, jak i czasu ich trwania. Świadczy to przede wszystkim o wyraźnie określonym profilu zawodowym przewodnika turystycznego praktycznie niezmieniającym się od początku powstania tego zawodu, gdzie głównym obowiązkiem pozostaje przekazywanie wiedzy turystom podczas ich oprowadzania.

Historia kształcenia pilotów wycieczek w Polsce Początków pilotażu na ziemiach polskich można doszukiwać się już pod koniec XIX w., kiedy to górale zakopiańscy prowadząc wycieczki w Tatry, wykonywali też zadania, które współcześnie pełnią piloci wycieczek. Dopiero jednak w okresie międzywojennym wykształciła się większa grupa osób zajmujących się profesjonalną obsługą ruchu turystycznego, m.in. realizacją programu, — 88 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

rezerwacją świadczeń czy rozliczeniami finansowymi2. Byli to tzw. kierownicy wycieczek – pracownicy biur podróży, kierownicy działów socjalnych zakładów pracy, nauczyciele i wychowawcy oddelegowani do przeprowadzenia danej wycieczki i opieki nad podróżującymi. Brak odpowiednich regulacji prawnych sprawiał, że początkowo funkcję tę pełnił praktycznie każdy, komu przełożeni powierzyli takie zadanie3. Pierwsze zorganizowane formy kształcenia pilotów w Polsce wiążą się z działalnością biura podróży Orbis, które od 1923 do 1939 r. prowadziło kursy kierowników wycieczek. Brak jest jednak wiarygodnych informacji dotyczących m.in. czasu ich trwania czy tematyki zajęć. W pierwszej dekadzie po zakończeniu drugiej wojny światowej trudno mówić o rozwoju turystyki. Najpierw konieczność odbudowy kraju, a potem zimna wojna i represje stalinowskie skutecznie ograniczały możliwości podróżowania. Szkolenia pilotów nadal co prawda prowadził Orbis, ale w bardzo ograniczonym zakresie. Przełom nastąpił wraz ze zmianami politycznymi w 1956 r. Rozpoczął się wtedy proces tworzenia zorganizowanego i przemyślanego systemu szkolenia pilotów wycieczek w Polsce. Miał on charakter ewolucyjny i trwał co najmniej kilkanaście lat. W 1957 r. zorganizowano pierwszą konferencję poświęconą roli pilota i doskonaleniu jego funkcji, co można uznać za początek procesu profesjonalizacji tego zawodu. Tym bardziej, że w kolejnych latach takie konferencje organizowano rokrocznie4. Dyskusja nad rolą i zadaniami pilota zaowocowała rozpoczęciem naboru kandydatów na pilotów spoza biur podróży, jednak przy stałym zaostrzaniu kryteriów kwalifikacji (por. tab. 6). Określono też długość trwania kursu (5–7 dni) i zakres zagadnień obowiązujących kursantów. Oczywiście, w ślad za zmieniającą się sytuacją społeczno-polityczną modyfikowano też programy nauczania (np. pojawiła się problematyka paszportowo-dewizowa). W połowie lat 60. GKKFiT zlecił Polskiemu Towarzystwu Ekonomicznemu opracowanie materiałów do prowadzenia jednolitego systemu kształcenia pilotów w Polsce. Wprowadzony wtedy podział szkolenia na dwie części: teoretyczną i praktyczną utrzymał się w głównym zrębie do dziś. W 1964 r. powstało Centralne Zaoczne Studium dla Pilotów przy PTE, które w porozumieniu z Orbisem prowadziło szkolenia pilotów. Cykl pracy studium wymusił wydłużenie czasu kształcenia do 2 lat. W 1967 r. skrócono co prawda naukę do 1 roku, ale nigdy już nie wrócono do zaledwie tygodniowych kursów pilotów. Znacznemu rozszerzeniu uległ bowiem program szkolenia. Do czasu kolejnych zmian odbyło się 9 edycji Studium.

2

A. Lipska, A. Świątecki, W. Wandowicz, Poradnik pilota wycieczek zagranicznych, Departament Turystyki Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki, Agencja Wydawniczo-Reklamowa „Dino”, Warszawa 1992. 3 D. Kozłowska, Profesjonalizacja zawodu pilota wycieczek, Roczniki Naukowe Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego i Turystyki w Supraślu, 2006. 4 Ibidem. — 89 —

Andrzej Stasiak, Robert Wiluś – Analiza form i programów kształcenia przewodników...

Tabela 6. Charakterystyka szkolenia pilotów w Polsce od lat 20. do 90. XX w. Rok

Kryteria kwalifikacji

Czas trwania

Tematyka

do 1938

–––

–––

–––

1938–1957 wyłącznie pracownicy biur koniec lat 50.

początek lat 60.

7 dni

–––

początki naboru kandydatów „zewnętrznych”

4 dni

- organizacja, technika obsługi wycieczek - metodyka prowadzenia grup - tematyka społeczno-polityczna - geografia Europy - rozliczenia finansowo-dewizowe

kandydaci spoza biur: 21 lat, wykształcenie średnie/wyższe, właściwa postawa moralnopolityczna, sprawność fizyczna, odpowiednia prezencja, umiejętność kierowania grupą

5 dni

- j.w. - tematyka paszportowo-wizowa - technika i sposoby prowadzenia wycieczek

1962

j.w. + wysoki poziom wiedzy ogólnej, kultury osobistej, znajomość języków obcych (swobodna rozmowa)

1964

dodatkowe kryterium wieku: minimum 18 lat

1973

wiek: 20–55 lat (w tzw. biurach młodzieżowych od 18 lat), wykształcenie wyższe/średnie, znajomość jednego języka obcego, dobry stan zdrowia, sprawność fizyczna i psychiczna (brak ułomności)

l. 80. j.w. do początku egzamin wstępny l. 90.

Podział szkolenia na dwa etapy: 1. Część teoretyczna – trzy bloki zagadnień - geografia turystyczna Polski - przygotowanie, organizacja i realizacja wycieczki - wiadomości społeczno-polityczne, przepisy paszportowe, celne i dewizowe 2. Część praktyczna – praktyka u boku doświadczonego pilota 2 lata, od 1967 r. j.w. 1 rok - zagadnienia społeczno-polityczne i gospodarcze Polski Ludowej - wybrane problemy ustroju Polski Ludowej - podstawy geografii turystycznej Polski - podstawy geografii turystycznej niektórych krajów europejskich - organizacja i technika obsługi wycieczek I – wykłady z kursu Organizatora Turystyki 20 godzin II – zagadnienia społeczno-polityczne 42 godziny III – organizacja i technika obsługi ruchu tur. 90 godzin IV – zajęcia praktyczne (+ praca pisemna) W ramach części II i III istniały również zagadnienia do samodzielnego opracowania. Każda część kończyła się egzaminem i wpisem do indeksu.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: H. Janicka, Analiza programów szkolenia pilotów wycieczek, [w:] Pilotaż i przewodnictwo – nowe wyzwania, Materiały z II Forum Pilotażu i Przewodnictwa, Warszawa, 14–15 października 2005 r., Proksenia, Kraków 2005; D. Kozłowska, Profesjonalizacja zawodu pilota wycieczek, Roczniki Naukowe Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego i Turystyki w Supraślu, 2006; A. Lipska, A. Świątecki, W. Wandowicz, Poradnik pilota wycieczek zagranicznych, Departament Turystyki Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki, Warszawa 1992, Agencja Wydawniczo-Reklamowa „Dino” i innych materiałów.

Istotne modyfikacje systemu kształcenia pilotów w Polce wprowadzono w 1973 r., m.in. zaostrzono kryteria naboru kandydatów (pojawiła się górna granica wieku, wymóg dobrego stanu zdrowia oraz sprawności fizycznej i psychicznej), dodano nowe zagadnienia — 90 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

dotyczące geografii turystycznej i obsługi grup wycieczkowych, ale też wyraźnie upolityczniono program kursu (np. problemy ustroju Polski Ludowej). W połowie lat 70. określono też główne jednostki kształcące pilotów w Polsce. Były to: • Biuro Podróży „Orbis” z Ośrodkiem Doskonalenia Kadr, • Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, • tzw. biura turystyki młodzieżowej: Almatur, Juventur, Harctur. Praktycznie miały one monopol na prowadzenie kursów dla pilotów aż do transformacji ustrojowej na początku lat 90. XX w. O ile jednak liczba podmiotów kształcących była stała, to zmieniał się charakter i zakres szkolenia. Duża reorganizacja miała miejsce np. w latach 80. Istotnie zaostrzono wtedy kryteria kwalifikacji kandydatów, wprowadzając egzaminy wstępne. Zmieniono i rozbudowano zakres tematyczny kursu. Zajęcia realizowane były w czterech blokach tematycznych, które kończyły się odrębnymi egzaminami z wpisami do indeksów. Oprócz ok. 150 godzin zajęć grupowych wymagane były jeszcze dodatkowe prace do samodzielnego wykonania. Osiągnięto w ten sposób najbardziej rozbudowany zakres szkolenia pilotów w Polsce. Szeroki wachlarz problemowy kursu oraz jego sformalizowany charakter zapewniały rzetelne kształcenie nowych adeptów pilotażu. Wyniki szkolenia były jeszcze weryfikowane podczas egzaminu państwowego. W latach 50. jego forma była bliżej niesprecyzowana. W 1958 r. powołano komisję, która weryfikowała zarówno dotychczasowych pilotów, jak i nowych kandydatów. Od 1962 r., aby móc przystąpić do egzaminu, należało wcześniej odbyć dwutygodniową praktykę u boku doświadczonego pilota. Egzamin zdawano przed Główną Komisją Kwalifikacyjno-Egzaminacyjną ds. Pilotów Wycieczek Zagranicznych, złożoną z przedstawicieli GKKFiT, Orbisu i PTE. W 1973 r. zmodyfikowano formułę egzaminu, wprowadzono też możliwość zdawania egzaminu eksternistycznego połączonego z odbyciem praktyki (obsługa 2 wycieczek przyjazdowych do Polski)5. W 1982 r., przy ówczesnym Głównym Komitecie Turystyki, reaktywowano Główną Komisję Kwalifikacyjno-Egzaminacyjną ds. Pilotów Wycieczek Zagranicznych. Miała ona możliwość nadawania uprawnień pilota oraz przyznawania czterech kategorii (od najniższej IV do najwyższej I)6. Wypracowany przez lata system kształcenia pilotów został praktycznie zdemontowany na początku lat 90. Uchylono wtedy szereg przepisów regulujących działalność pilotów wycieczek zagranicznych. Na fali swobody działalności gospodarczej dopuszczono do organizacji kursów liczne jednostki i organizacje, w tym podmioty komercyjne, dla których

5 6

Ibidem. A. Lipska, op. cit. — 91 —

Andrzej Stasiak, Robert Wiluś – Analiza form i programów kształcenia przewodników...

szkolenie stało się jedynie źródłem dodatkowych dochodów i które bardzo często po zakończeniu kursu nawet nie występowały do Głównej Komisji o nadanie uprawnień7. W efekcie poziom przygotowania kursantów wyraźnie się obniżył, mimo że zalecany program kursu nie został jakoś drastycznie okrojony. Szkolenie podstawowe pilotów trwało ok. 120 godzin i obejmowało wykłady i zajęcia praktyczne oraz wycieczkę krajową lub zagraniczną. Pozostawiono też egzamin wstępny oraz 4 egzaminy końcowe (techniki obsługi grup, geografia turystyczna Polski i świata, zagadnienia społeczno-ekonomiczne Polski, język obcy). Niezwykle dynamiczny rozwój rynku turystycznego oraz luki prawne spowodowały jednak, że brak legitymacji nie był żadną przeszkodą w pilotowaniu grup wycieczkowych. Tę sytuację chaosu i dużej dowolności w działalności biur podróży (w tym również w kwestii zatrudniania pilotów) częściowo uporządkowała dopiero w 1997 r. ustawa o usługach turystycznych8. Znalazły się w niej m.in. definicja pilota wycieczek, jego obowiązki i zadania, a także sposób uzyskiwania uprawnień. Nie wszystkie jednak zapisy ustawy okazały się logiczne i wyczerpujące (np. do zadań pilota nie zaliczono udzielania informacji krajoznawczych), stąd konieczność wprowadzania licznych nowelizacji w następnych latach. Gorzej, że szczegółowe zasady szkolenia i egzaminowania miało regulować odpowiednie rozporządzenie Ministra ds. turystyki, a w wyniku uchwalenia nowej Konstytucji RP Prezes UKFiT utracił prawo do wydawania aktów wykonawczych. Sytuację uratowała kolejna nowelizacja ustawy przyznająca to prawo premierowi. Dlatego pierwsze rozporządzenie w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek ogłosił (dopiero 26 marca 1999 r.) Prezes Rady Ministrów, kolejne wydawali już ministrowie właściwi ds. turystyki (por. rys. 2). Załączniki do tych aktów wykonawczych zawierają m.in. minimum programowe szkolenia dla kandydatów na pilotów wycieczek. Będą one przedmiotem szczegółowej analizy w następnym rozdziale. Zmiany programów kształcenia pilotów wycieczek od 1999 r. W ciągu siedmiu lat (1999–2006) ukazały się cztery rozporządzenia „w sprawie przewodników i pilotów wycieczek” (rys. 1 i 2). Każde z nich zawierało załączniki przedstawiające ramowy program kształcenia w tym zakresie. W przypadku pilotów wycieczek tylko ostatnie rozporządzenie z 2006 r. nie wprowadzało żadnych zmian w zakresie merytorycznym szkolenia. Pozostałe jednak za każdym razem istotnie modyfikowały obowiązujący program.

7 8

Ibidem. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (Dz.U. z 1997 r., nr 133, poz. 884).

— 92 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 26 marca 1999 r. w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, jako pierwszy akt wykonawczy do ustawy z 1997 r., ustalało szczegółowo, jakie warunki musi spełniać organizator kursu, by móc prowadzić szkolenie pilotów wycieczek. Oprócz wymogów formalno-prawnych określono też minimalny zakres programowy kursu (załącznik nr 6). Kurs dla kandydatów na pilotów wycieczek miał trwać 140 godzin, w tym 120 godzin zajęć teoretycznych i 20 godzin praktycznych. Zajęcia teoretyczne podzielono na 8 bloków tematycznych: Przemysł turystyczny w Polsce i na świecie, Turystyka przyjazdowa do Polski, Turystyka wyjazdowa z Polski, Geografia turystyczna Polski i podstawy etnografii, Struktura polityczno-społeczno-ekonomiczna kraju i świata, Przepisy prawne w turystyce, Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia oraz mienia turystów, Pilot a grupa przypisując każdemu z nich wymagane zagadnienia problemowe oraz minimalny wymiar godzin (od 6 do 24, rys. 3).

1999

2001

2004

2006

Przemysł turystyczny w Polsce i na świecie (6)

Przemysł turystyczny w Polsce i na świecie (6)

Przemysł turystyczny w Polsce i na świecie (6[4])

Przemysł turystyczny w Polsce i na świecie (6[4])

Obsługa ruchu turystycznego (36)

Obsługa ruchu turystycznego yczne (36[12]) 36[12])

Obsługa ruchu turystycznego (36[12])

Geografia turystyczna Polski i podstawy etnografii (24)

Geografiaa turystyc turystycznaa Polski ki i Europy. Podstawy krajoznawstwa Po rajozznaw wa (24) (24)

Geografia turystyczna Polski i Europy. Historia kultury i sztuki (30[10])

Geografia turystyczna Polski i Europy. Historia kultury i sztuki (30[10])

Struktura polityczno-społeczno-ekonomiczna kraju i świata (10)

Struktura polityczno-społeczno-ekonomiczna kraju i świata (8)

p Struktura społeczno-poPolski Polska na lityczna Polski. tle Europy i świata (4)

Struktura społeczno-polityczna Polski. Polska na tle Europy i świata (4)

Przepisy prawne w turystyce (14)

Przepisy prawne w turystyce (14)

p y prawne p Przepisy w turystyce i ubezpieczenia turystyczne (12[4])

Przepisy prawne w turystyce i ubezpieczenia turystyczne (12[4])

Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia oraz mienia turystów (14)

Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia oraz mienia turystów (14)

Bezpieczeństwo profilaBezpieczeństwo, ktyka i ochrona zdrowia, higiena w turystyce (4[4])

Bezpieczeństwo, profilaktyka i ochrona zdrowia, higiena w turystyce (4[4])

Pilot a grupa (18)

Pilot a grupa (18)

P Pilot a grupa (28[10])

Pilot a grupa (28[10])

Zajęcia praktyczne (20) ∑ 140 godzin

Zajęcia praktyczne – 3 dni ∑ 120 godzin + 3 dni

Zajęcia praktyczne – 3 dni ∑ 120 [44] godz. + 3 dni

Zajęcia praktyczne – 3 dni ∑ 120 [44] godz. + 3 dni

Turystyka przyjazdowa do Polski (20) Turystyka wyjazdowa z Polski (14)

– zmiany nazw bloków tematycznych

– ważniejsze przesunięcia treści programowych między blokami

Rys. 3. Zmiany programów kształcenia pilotów wycieczek od 1999 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie aktów wykonawczych do Ustawy o usługach turystycznych. — 93 —

Andrzej Stasiak, Robert Wiluś – Analiza form i programów kształcenia przewodników...

Szybko okazało się, że opracowany program kursu jest wysoce niedoskonały: posiada wiele luk i braków. Największą wpadką autorów było nieuwzględnienie w programie szkolenia jakichkolwiek obowiązkowych zagadnień z geografii turystycznej Europy (przy zaledwie 10-godzinnym bloku poświęconym ogólnym zagadnieniom polityczno-społeczno-ekonomicznym całego świata). Prowadziło to do swoistego paradoksu: można było pilotować wycieczki po obcych krajach, nie mając w ogóle pojęcia o ich walorach turystycznych! Wystarczyło tylko zdać egzamin językowy. Na podstawowym egzaminie dla kandydatów na pilotów komisja nie mogła bowiem egzekwować wiedzy spoza zapisanych ram programowych. Wśród innych zapisów wzbudzających liczne kontrowersje należy wymienić m.in.: • błędne określenie zagadnień wprowadzających w problematykę turystyczną mianem „przemysłu turystycznego”, • niezbyt fortunne (z punktu widzenia organizacji zajęć) rozdzielenie turystyki przyjazdowej i wyjazdowej – wobec powtarzania się wielu procedur trzeba było je omawiać dwukrotnie lub wcześniej rozdzielić wśród wykładowców poszczególne problemy, • kuriozalny tytuł bloku IV (podstawy etnografii z pewnością wchodzą w zakres geografii turystycznej). Ponieważ również zakres merytoryczny poszczególnych bloków tematycznych pozostawiał wiele do życzenia, konieczna była szybka nowelizacja programu. Wydane dwa lata później rozporządzenie ministra gospodarki zawierało istotne zmiany. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć: • połączenie dwóch bloków Turystyka wyjazdowa z Polski i Turystyka przyjazdowa do Polski w jeden duży blok pod nazwą Obsługa ruchu turystycznego, • zwiększenie czasu przeznaczonego na realizację nowego bloku o 2 godziny (w wyniku redukcji Struktury polityczno-społeczno-ekonomicznej kraju i świata do 8 godzin), • rozszerzenie zakresu geografii turystycznej o Europę i zastąpienie podstaw etnografii podstawami krajoznawstwa – ale przy zachowaniu tego samego wymiaru godzin (!). Modyfikacje wprowadzono również w treściach programowych w obrębie poszczególnych bloków tematycznych (tab. 7). Polegały one głównie na dodaniu nowych zagadnień do bloków: Obsługa ruchu turystycznego (transport turystyczny, obowiązki dewizowe, reklamacje, zmiany programu, jakość usług), Geografia turystyczna (atrakcje turystyczne Europy, posługiwanie się mapą i orientacja w terenie), Struktura społeczno-polityczna (nowy podział administracyjny Polski), Przepisy prawne (umowy pilotów, przepisy dewizowe – po raz drugi). Praktycznie rzecz biorąc, nie odjęto żadnych poważniejszych zagadnień. Autorzy nowego programu wyszli chyba z założenia, że w tym samym czasie (a niekiedy nawet krótszym) bez problemu można przekazać więcej wiedzy. — 94 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Tabela 7. Najważniejsze zmiany merytoryczne w obrębie poszczególnych bloków tematycznych programu szkolenia pilotów wycieczek Nazwa bloku

Przemysł turystyczny

Obsługa ruchu turystycznego

Geografia turystyczna

Struktura społeczno-polityczna

Rozporządzenie Ministra Gospodarki Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 28 czerwca 2001 r. z dnia 16 sierpnia 2004 r. (zmiany w stosunku do 1999 r.) (zmiany w stosunku do 2001 r.)

+ zasady zrównoważonego rozwoju

+ przedsiębiorstwa i organizacje turystyczne i paraturystyczne w Polsce i na świecie + struktura rodzajowa turystyki, pojęcie produktu turystycznego + organizacja turystyki w Polsce – rola i zadania władz terytorialnych i państwa – zasady zrównoważonego rozwoju

+ rodzaje i specyfikacja transportu turystycznego + obowiązki dewizowe (w zasadach rozliczania grup wyjazdowych) + przyjmowanie i załatwianie reklamacji klientów + możliwości zmiany programu imprez turystycznych + ocena jakości usług turystycznych

+ zasady programowania imprez turystycznych + specyfika obsługi wybranych grup narodowościowych + specyfika obsługi turystyki pobytowej, biznesowej, motywacyjnej, szkolnej, pielgrzymkowej itp. + turystyka osób niepełnosprawnych oraz inne grupy nietypowe (?) + dostępność komunikacyjna Polski + system informacji turystycznej w Polsce + warunki uczestnictwa i rezygnacji – zasady powstawania „produktu turystycznego” (→ PT) – grupy specjalistyczne, w tym tramping i trekking – możliwości zmiany programu imprez turystycznych – ocena jakości usług turystycznych

+ rodzaje obszarów chronionych w Polsce i Europie oraz zasady ruchu turystycznego na tych obszarach + metodyka przygotowywania opisu tras i miejscowości + główne centra i trasy turystyczne Polski i Europy + szlaki komunikacyjne, dojazdy do centrów miast i przejść granicznych + umiejętność posługiwania się mapą i orientacji w terenie

+ walory turystyczne Polski i wybranych regionów Polski + główne miasta, regiony i szlaki turystyczne Polski oraz Europy + ciekawe skanseny, muzea, miejsca pamięci, centra pielgrzymkowe itp. + zarys historii kultury i sztuki – style architektoniczne, ważniejsze obiekty w Polsce i Europie + skarby kultury w Polsce i Europie (lista UNESCO) + religie w Polsce i na świecie w zarysie – miejsca pielgrzymkowe, wyznania – główne centra i trasy turystyczne Polski i Europy – szlaki komunikacyjne, dojazdy do centrów miast i przejść granicznych (→ ORT)

+ podział administracyjny kraju + podstawowe wiadomości z geografii gospodarczej świata

+ polityka rządu itp. + znaczenie zagadnień społeczno-politycznych w obsłudze grup turystycznych + podstawowe problemy społeczne i ekonomiczne + Polska w Unii Europejskiej – system polityczny w Polsce na tle systemów światowych – narodowość, ludność – podział administracyjny kraju – podstawowe wiadomości z geografii gospodarczej Polski i świata – religie w Polsce i na świecie (→ GT) — 95 —

Andrzej Stasiak, Robert Wiluś – Analiza form i programów kształcenia przewodników...

Nazwa bloku

Przepisy prawne w turystyce

Rozporządzenie Ministra Gospodarki Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 28 czerwca 2001 r. z dnia 16 sierpnia 2004 r. (zmiany w stosunku do 1999 r.) (zmiany w stosunku do 2001 r.) + zatrudnianie pilotów w oparciu o umowę o pracę i umowy cywilnoprawne + przepisy dewizowe i meldunkowe

+ Turystyczny Kodeks Etyczny + umowy zawierane w turystyce (2x) + rodzaje i formy ubezpieczenia turystów, protokoły szkód – przepisy meldunkowe

Bezpieczeństwo i ochrona bez zmian zdrowia

+ zagrożenia dla zdrowia i życia występujące w trakcie realizacji imprez turystycznych + podstawowe zasady ochrony zdrowia w turystyce – formy ubezpieczenia turystów (→ PP) – protokoły szkód (→ PP, PaG) – postępowanie pilota w sytuacjach nadzwyczajnych (→ PaG)

Pilot a grupa

+ procesy grupowe i techniki negocjacji + cechy psychofizyczne pilota wycieczek + źródła i objawy stresu + program osobistego rozwoju pilota, w tym asertywność, autoprezentacja, praca z mikrofonem + postępowanie pilota w sytuacjach nadzwyczajnych + zasady sporządzania protokołów zdarzeń – przykłady + emisja głosu – warsztaty + elementy savoir-vivre’u i protokołu w biznesie + animacja grupy – elementy marketingu, public relations – efektywne techniki sprzedaży

bez zmian

Oznaczenia i skróty: „+” – zagadnienie dodane, „–” – zagadnienie usunięte, „→” – przeniesione do…, GT – geografia turystyczna, ORT – obsługa ruchu turystycznego, PP – przepisy prawne w turystyce, PaG – pilot a grupa Źródło: Opracowanie własne na podstawie aktów wykonawczych do Ustawy o usługach turystycznych.

Prawdziwą rewolucję w programie szkolenia pilotów wprowadziło jednak Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 16 sierpnia 2004 r. Polegała ona na: • dokładnym określeniu liczby godzin zajęć praktycznych obligatoryjnie realizowanych w ramach danego bloku przedmiotowego (łącznie spośród 120 godzin zajęć na kursie ponad 1/3, 44 godziny, powinna być przeznaczona na ćwiczenia), • zamianie Podstaw krajoznawstwa na Historię kultury i sztuki przy jednoczesnym zwiększeniu liczby godzin do 30, • uszczupleniu o 50% liczby godzin bloku społeczno-politycznego i innym rozłożeniu akcentów (Polska na tle Europy i świata), • rozszerzeniu bloku prawnego o zagadnienia dotyczące ubezpieczeń turystycznych (które do tej pory były realizowane w bloku Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia) i… równoczesnym zmniejszeniu wymiaru godzin o 2, — 96 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

• drastycznej redukcji bloku Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia (aż o 10 godzin), dodaniu zagadnień dotyczących profilaktyki i higieny oraz przeniesieniu wielu treści do innych bloków. O fundamentalnym charakterze zmian programu kształcenia świadczy liczba modyfikacji zagadnień problemowych przypisanych do poszczególnych bloków (por. tab. 7). Praktycznie wszystkie zostały znacząco poszerzone o nową problematykę, a tylko z niektórych usunięto wybrane treści. De facto ponownie więc poszerzono zakres szkolenia, zachowując ten sam minimalny czas trwania kursu. W praktyce realizacja wszystkich przewidzianych w programie zagadnień w wymiarze 120 godzin jest niemożliwa. Ze względów ekonomicznych tylko nieliczni organizatorzy kursów decydują się na zwiększenie liczby zajęć teoretycznych. Warto również prześledzić zmiany dotyczące części praktycznej szkolenia. Rozporządzenie z 1999 r. zawierało zapis o 20 godzinach takich zajęć. Powinny one mieć formę „całodniowej wycieczki krajowej lub zagranicznej po Europie” i obejmować „minimum jeden nocleg w obiekcie hotelowym”. Już dwa lata później zmieniono jednak zapis wymiaru zajęć w tym bloku, podając go tym razem w dniach (3), bez informacji jednak, ile godzin roboczych liczy jeden dzień. Usunięto też wzmiankę, że wycieczka zagraniczna musi być „po Europie”. Wymóg noclegu w obiekcie hotelowym pozostał bez zmian. Dodatkowe zapisy wprowadzone rozporządzeniem z 2004 r. zamiast dokładniej precyzować wymagania rodzą raczej niejasności i wątpliwości. Dotyczy to zbitki spójników w wyrażeniu: „wycieczka krajowa i/lub zagraniczna” oraz niezrozumiałego, bo bez wyjaśnień, zwrotu „wg szczegółowego rozpisania zadań do realizacji” (?). Podsumowanie Porównanie programów kształcenia pilotów wycieczek zawartych w omawianych rozporządzeniach upoważnia do sformułowania kilku ogólniejszych wniosków: 1. W latach 1999–2004 zakres merytoryczny kursów ulegał ciągłym i głębokim modyfikacjom. 2. Zmiany dotyczyły: – liczby godzin i zakresu treści programowych w ramach bloków tematycznych: • redukcja zagadnień społeczno-politycznych, • rozbudowa bloku geograficznego (przede wszystkim zakres), • rozbudowa bloku pilot a grupa (zakres i wymiar godzin), – przyporządkowania problematyki do określonych bloków, – formy kształcenia (wykład → ćwiczenia), – liczby dni oraz zakresu zajęć praktycznych. — 97 —

Andrzej Stasiak, Robert Wiluś – Analiza form i programów kształcenia przewodników...

3. Modyfikacje programu przebiegały metodą prób i błędów – często miały charakter przypadkowy. Wrażenie przypadkowości zmian i chaosu w pośpiesznym dopisywaniu kolejnych tematów potęgują liczne przypadki: • dodawania i szybkiego (przy okazji następnej nowelizacji) usuwania niektórych treści (np. zasad zrównoważonego rozwoju), • dwukrotnego umieszczania tej samej problematyki w ramach różnych bloków (np. umowy w turystyce), • wielokrotnego przesuwania zagadnień z bloku do bloku, • stosowania niepoprawnych, nieprecyzyjnych i zbyt ogólnikowych terminów (np. „inne grupy nietypowe”, „polityka rządu itp.”). 4. Mimo wielokrotnego przekształcania programu kursu dla pilotów zmiany obejmowały przede wszystkim zakres merytoryczny obowiązkowych zajęć, a nie ich formę, sposób prowadzenia, metodykę nauczania itd. Dlatego szkolenie wciąż ma bardzo tradycyjny, by nie rzec konserwatywny charakter. Narzucenie w 2004 r. obowiązku prowadzenia ściśle określonej liczby zajęć praktycznych (ćwiczeń) należy uznać za krok w dobrym kierunku, ale niesatysfakcjonujący w pełni. Nadal bowiem w ramówce dominują wykłady, które z zasady zakładają przede wszystkim bierny udział kursantów w zajęciach. Wskazane liczne niedoskonałości istniejącego programu kursu, jak również dynamiczne zmiany zachodzące we współczesnej turystyce są wystarczającym powodem, by podjąć trud kolejnej modyfikacji systemu kształcenia pilotów wycieczek w Polsce. Kierunek zmian wskazują zgłaszane już od kilku lat przez środowisko pilotów sugestie i propozycje. Do najważniejszych postulatów należy zaliczyć9: • położenie większego nacisku na psychologię i socjologię pracy pilota w grupie, a także jego wiedzę i warsztat krajoznawczy (np. interpretacja dziedzictwa), • nauczanie obsługi grup turystów o specjalnych potrzebach (niepełnosprawnych, starszych itd.), • zwiększenie liczby zajęć aktywizujących kursantów, które obejmowałyby: – inscenizacje sytuacji trudnych, awaryjnych, ale również i typowych, – ćwiczenia praktyczne (np. z mikrofonem), – ćwiczenia terenowe (praca z mapą, orientacja w terenie, współpraca z kierowcą), • przywrócenie obowiązku samokształcenia kursantów – z jednej strony chodzi o uzupełnienie rażących braków w wykształceniu średnim (np. w zakresie historii, wiedzy o społeczeństwie czy geografii) i podstawowych umiejętnościach

9

Są to postulaty zgłaszane podczas II Forum Pilotażu i Przewodnictwa (por. Janicka 2005), jak również wnioski z dyskusji prowadzonych podczas V Forum.

— 98 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

turystycznych (np. posługiwaniu się mapą), z drugiej zaś – o przygotowywanie samodzielnych prac zaliczeniowych, kształtujących niezbędne dla pilota umiejętności i wyrabiających nawyk ciągłego dokształcania się, • częstsze i szersze wykorzystywanie nowinek techniki: – do realizacji szkolenia (np. prezentacje multimedialne, filmy, nagrywanie wystąpień i wypowiedzi w celu wspólnej analizy błędów), – w problematyce szkolenia (np. omawianie możliwości wykorzystania w pracy pilota nawigacji GPS, systemów audialnych, kiosków multimedialnych, a nawet internetu i telefonii komórkowej), • jednoznaczne określenie charakteru i przebiegu egzaminu praktycznego, a także poprawienie, wzbudzającego wiele kontrowersji, systemu oceniania (0–2 pkt).

Zakończenie Na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że pomimo podobieństwa wykonywanych czynności związanych z obsługą turystów kształcenie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek w ostatniej dekadzie przebiegało zupełnie odmiennie. W przypadku pilotów wycieczek program kursu ulegał ciągłym zmianom. Wprowadzane modyfikacje były chaotyczne, niespójne, czasami wręcz nielogiczne. Oczywiście, niektóre zmiany programu podyktowane były zmieniającymi się szybko zewnętrznymi okolicznościami (nowy podział administracyjny kraju, wejście Polski do Unii). Jednak tak liczne i głębokie „przetasowania” treści merytorycznych co kilka lat dowodzą jedynie doraźnego charakteru podejmowanych działań i sugerują brak dalekosiężnej wizji kształcenia pilotów w naszym kraju. Na tym tle szkolenia kandydatów na przewodników turystycznych (miejskich, terenowych i górskich) jawią się jako niezwykle stabilne i trwałe. Programy tych kursów nie podlegały jakimś istotnym zmianom zarówno w zakresie struktury programu, jak i treści poszczególnych przedmiotów. Można więc przyjąć, że określone w rozporządzeniu minima programowe szkoleń pod względem merytorycznym w zasadzie odpowiadają istniejącym potrzebom. W jednym i drugim przypadku niezbędne jest jednak unowocześnienie metodyki nauczania. Wobec wyzwań współczesności tradycyjna forma i sposób prowadzenia zajęć sprawiają wrażenie anachronicznych. Konieczne jest przede wszystkim wyraźne zwiększenie liczby zajęć aktywizujących kursantów (ćwiczeń, symulacji, zajęć praktycznych itp.), wprowadzenie obowiązkowych form samokształcenia oraz szersze zastosowanie nowych technologii (zarówno podczas szkolenia, jak i w przyszłej pracy z turystami). Postulowane zmiany metodyczne powinny znaleźć swe odzwierciedlenie już w najbliższym rozporządzeniu do nowej ustawy o usługach turystycznych. — 99 —

Andrzej Stasiak, Robert Wiluś – Analiza form i programów kształcenia przewodników...

W trwającej aktualnie dyskusji nad nowelizacją ustawy o usługach turystycznych podnoszony jest jeszcze jeden problem: dostosowania obowiązujących w Polsce przepisów prawnych do norm Unii Europejskiej. W przygotowanym przez Europejski Komitet Standaryzacji projekcie standardu dotyczącego prowadzenia szkoleń zawodowych oraz programów kwalifikacyjnych dla osób zajmujących się bezpośrednią obsługą turystów10 nie ma podziału na szkolenia dla pilotów wycieczek i przewodników turystycznych. W dokumencie tym wymieniony jest jedynie zawód przewodnika turystycznego. Przewodnik turystyczny zgodnie z proponowanym standardem prowadzi turystów, zapoznając ich w wybranym języku z kulturalnym i naturalnym dziedzictwem danego obszaru, zazwyczaj posiada kwalifikacje/uprawnienia dotyczące danego regionu wydawane i/lub uznawane przez odpowiednie władze11. Definicja ta jest podobna do definicji przewodnika turystycznego w polskim ustawodawstwie. Ugruntowany długoletnią tradycją oraz zapisami ustawy z 1997 r. podział obowiązków pomiędzy pilota wycieczek i przewodnika turystycznego, mimo że nie do końca jasny i precyzyjny, wydaje się jednak w Polsce niewzruszony. Próba połączenia tych dwóch funkcji zakończyła się niepowodzeniem. Podstawowym i zarazem najważniejszym obowiązkiem przewodnika turystycznego pozostaje przekazywanie komentarza krajoznawczego. Pilot wycieczek natomiast powinien zastępować przewodnika turystycznego jedynie w tych sytuacjach i miejscach, gdzie nie ma możliwości skorzystania z usług przewodnickich. Trudno jednak dokładnie określić zakres wiedzy, którą powinno się wymagać od pilota w takich momentach. Połączenie obowiązków przewodnickich z pilockimi w osobie przewodnika turystycznego postulowane w nowej ustawie zmierza do uregulowania tych spraw. Biorąc jednak pod uwagę dużą liczbę osób, które uzyskały uprawnienia pilota wycieczek zgodnie z obowiązującym prawem, wprowadzenie tych zapisów może się okazać dość trudnym i skomplikowanym zadaniem. Jeszcze innym problemem jest niezwykle szeroki w porównaniu z polskimi wymaganiami zakres szkolenia. Standard Europejski zakłada, że powinno to być minimum 600 (godzinnych) jednostek szkoleniowych12 składających się na trzy obszerne bloki: przedmioty ogólne (180 JS), przedmioty dotyczące konkretnego obszaru (180 JS) oraz szkolenie praktyczne (240 JS). Wejście w życie tych wymagań oznaczałoby prawdziwą rewolucję w polskim systemie szkolenia zarówno pilotów wycieczek, jak i przewodników turystycznych.

10

11 12

Usługi turystyczne. Wymagania dotyczące prowadzenia szkoleń zawodowych oraz programów kwalifikacyjnych dla przewodników turystycznych, Projekt prEN 15565 z sierpnia 2006 roku. EN 13809:2003. Wliczając w to również formy samokształcenia.

— 100 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Literatura Janicka H., Analiza programów szkolenia pilotów wycieczek, [w:] Pilotaż i przewodnictwo – nowe wyzwania. Materiały z II Forum Pilotażu i Przewodnictwa, Warszawa, 14–15 października 2005 r., Proksenia, Kraków 2005. Kozłowska D., Profesjonalizacja zawodu pilota wycieczek, Roczniki Naukowe Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego i Turystyki w Supraślu, 2006. Lipska A., Świątecki A., Wandowicz W., Poradnik pilota wycieczek zagranicznych, Departament Turystyki Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki, Agencja Wydawniczo-Reklamowa „Dino”, Warszawa 1992. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 26 marca 1999 r. w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek (Dz.U. z 1999 r., nr 31, poz. 301). Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2001 r. w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek (Dz.U. nr 72, poz. 752). Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 16 sierpnia 2004 r. w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek (Dz.U. nr 188, poz. 1944). Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 17 stycznia 2006 r. w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek (Dz.U. nr 15, poz. 104). Usługi turystyczne – wymagania dotyczące prowadzenia szkoleń zawodowych oraz programów kwalifikacyjnych dla przewodników turystycznych, Projekt prEN 15565 z sierpnia 2006 roku. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o usługach turystycznych (Dz.U. z 1997 r., nr 133, poz. 884).

— 101 —

Andrzej Stasiak, Robert Wiluś – Analiza form i programów kształcenia przewodników...

W kuluarach Forum – czas na prezentację nowości wydawniczych (fot. M. Dutkiewicz-Kruczek)

Podziwiamy zabytki Łodzi (fot. Z. Kruczek)

— 102 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

9. KSZTAŁCENIE, EGZAMINOWANIE I DOSKONALENIE PILOTÓW I PRZEWODNIKÓW W NOWYM ROZPORZĄDZENIU – WPROWADZENIE DO DYSKUSJI Piotr Szymanowski*

Kształcenie, egzaminowanie i doskonalenie kadr jest bardzo ważnym elementem kształtowania rynku usług turystycznych. Cóż z tego, że Polska była wśród krajów przodujących w zorganizowanym przewodnictwie? Cóż z tego, że pilotaż wycieczek ma kilkudziesięcioletnie tradycje? Cóż z tego zostanie, jeśli nie będziemy kształcić nowych kadr i doskonalić siebie samych. Egzaminowanie jest nieodłącznym elementem sprawdzania poziomu kształcenia, przygotowania do pracy, a także doskonalenia. W naszym fachu, pilota wycieczek bądź przewodnika turystycznego, egzamin zdajemy każdego dnia. Ale żeby kształcić, egzaminować czy doskonalić nowe kadry i samych siebie, tak aby można powiedzieć, że istnieje jakiś konkretny system, potrzebne są pewne ramy, normy postępowania. Taką rolę spełniają przepisy prawne, a wśród nich przede wszystkim ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 roku o usługach turystycznych i rozporządzenia wykonawcze do niej. Obecnie w Sejmie trwają prace nad nowelizacją tej ustawy. Niestety, projekt ustawy może nas cofnąć o kilka dobrych lat. To, co udało się przez 12 lat wypracować, może zostać utracone. Środowisko pilotów i przewodników powstrzymało zakusy nowatorów, którzy chcieli na siłę zrównać pilota wycieczek z przewodnikiem, tworząc albo superprzewodniko-pilota z uprawnieniami na cały świat i okolice, albo zwykłego wyrobnika. Ciekawe zresztą, jak miałby wyglądać egzamin dla kandydatów na takiego „stwora”. Nowe definicje, a właściwie określenie zadań pilota wycieczek i przewodnika turystycznego, zamieszczone w projekcie ustawy niebezpiecznie zbliżają te dwa zawody do siebie, naruszając czasami cienką, ale jednak wyraźną granicę pomiędzy tymi dwoma uprawnieniami. Projektu ustawy już nie zmienimy, wszystko w rękach Parlamentu i Prezydenta, ale możemy chociażby w rozporządzeniu wykonawczym poprawić lub dopisać te rzeczy, które

*

Piotr Szymanowski – pracownik Departamentu Sportu i Turystyki Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego, sekretarz Wielkopolskiej Komisji Egzaminacyjnej Pilotów Wycieczek oraz komisji egzaminacyjnych przewodników turystycznych w Wielkopolsce, przewodnik turystyczny miejski po Poznaniu, e-mail: [email protected] — 103 —

Piotr Szymanowski – Kształcenie, egzaminowanie i doskonalenie pilotów i przewodników...

albo były złe, albo których wcale nie było. A wierzcie mi Państwo, znajdzie się sporo rzeczy do poprawienia. Chociażby w sferze tematu tego wystąpienia, czyli w kształceniu i egzaminowaniu pilotów wycieczek i przewodników turystycznych.

Łyk historii Na początek przypomnienie dotychczasowych rozporządzeń w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek. Rozporządzenia te wydawane były przez różnych ministrów właściwych sprawom turystyki. Pierwsze rozporządzenie wydane było nawet przez Prezesa Rady Ministrów. Związane było to z zawirowaniami wywołanymi wejściem w życie w 1997 r. nowej Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, ale nie czas i miejsce na takie szczegóły. Kolejne rozporządzenia pojawiały się w związku z nowelizacją ustawy o usługach turystycznych. Były to kolejno lata 2001, 2004 i ostatnie, jak na razie obowiązujące, z 2006 r. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 26 marca 1999 r. Jest to pierwsze rozporządzenie dotyczące spraw pilotów wycieczek i przewodników turystycznych. Konieczność jego wydania wynikała z delegacji ustawy o usługach turystycznych. Czekaliśmy na nie nomen omen – 9 miesięcy. Ustawa weszła w życie 1 lipca 1998 r., a rozporządzenie zaczęło obowiązywać 29 kwietnia 1999 r. Nie było ono szczytem marzeń, niestety. Zawierało sporo braków, zresztą zauważalnych do dzisiaj. No, ale cóż, uczymy się na błędach, czasami jednak niestety te błędy powielamy lub tak maskujemy, że niby ich nie ma, ale jak stare powiedzenie mówi „diabeł tkwi w szczegółach”, a często w ich braku. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2001 r. I znowu przyszło nam czekać. Nowelizacja ustawy o usługach turystycznych wymusiła prace nad nowym rozporządzeniem. Stare rozporządzenie przestało obowiązywać 8 czerwca 2001 r., a nowe podpisane zostało przez Ministra właściwego ds. turystyki 28 czerwca 2001 r., ale obowiązywać zaczęło dopiero od 21 lipca 2001 r. Co nowego? Pojawiło się sporo nowych regulacji. Chociażby określenie warunków letnich i zimowych tak ważne dla przewodników górskich. Co z tego, skoro niedoskonałe! Rozszerzono listę miast, w których wykonywanie funkcji przewodnika wymaga posiadania uprawnień przewodnika miejskiego. Miast bardzo ważnych z punktu widzenia dziedzictwa narodowego, historii, kultury, a czasami także działaczy. Tak a propos, czy ktoś z Państwa wie, gdzie można znaleźć określenie lub jakąś definicję prawną wyjaśniającą, co to jest GOP (Górnośląski Okręg Przemysłowy) i jaki obszar zajmuje? Pojawiły się identyfikatory. Piloci i przewodnicy mają obowiązek noszenia ich w miejscu widocznym podczas pełnienia zadań. Czy wszyscy je noszą? Sami Państwo wiecie. — 104 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

A wydaje mi się, że nie jest to żaden wstyd pochwalić się posiadaniem tak trudno czasami zdobytych uprawnień. Co z tego, że identyfikatory są „wielkie”? Do treści rozporządzenia przeniesiono zasady układania programów szkolenia przewodników i pilotów wycieczek. Obowiązek ten spoczywa na organizatorze szkolenia. Do pomocy ma programy ramowe stanowiące załączniki do rozporządzenia. Do tej pory zasady te znajdowały się w załącznikach do rozporządzenia. Ministerstwo narzuciło w tym rozporządzeniu sposób oceniania części pisemnej i części ustnej teoretycznej egzaminu oraz warunki jego przeprowadzania. System ten obowiązuje do dziś. Czy jest doskonały? Nie. Brak jest natomiast regulacji przeprowadzenia i oceny części praktycznej egzaminu. Nie wprowadzono zresztą tego do dziś, co prowadzi do dowolności w zasadach i sposobach przeprowadzania tego egzaminu przez różne Komisje Egzaminacyjne. Zresztą, jak sięgam pamięcią, chcieliśmy zorganizować spotkanie Komisji Egzaminacyjnych pod egidą Departamentu Turystyki, ale się to nie udało. Albo z braku pieniędzy, albo chęci – trudno teraz to rozstrzygać. Próba takiego spotkania, z inicjatywy Polskiej Federacji Pilotażu i Przewodnictwa, odbyła się podczas II Forum Pilotażu i Przewodnictwa w Warszawie. Niestety, udział członków Komisji był bardzo skromny. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 16.08.2004 r. Kolejna nowelizacja ustawy, tym razem w związku z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, i nowe rozporządzenie. Zaczęło obowiązywać od 7 września 2004 r, a stare zakończyło żywot 31 lipca 2004 r. Tajemnicą poliszynela jest, że nie wszyscy to zauważyli. Pojawiło się dużo nowości. Po raz pierwszy w treści rozporządzenia zapisane zostały zasady przeprowadzania kontroli organizatorów szkoleń dla pilotów wycieczek i przewodników turystycznych. Pojawia się pewien problem spowodowany kopiowaniem dotychczasowych przepisów. Ustawa wprowadziła przepis – nowy art. 22a – dający możliwość przystąpienia do egzaminu osobom, które utraciły uprawnienia pilota wycieczek i przewodnika turystycznego w związku z niedotrzymaniem terminu ich potwierdzenia; dla przypomnienia były to dwa lata od wejścia w życie ustawy, a praktycznie mniej o 9 miesięcy ze względu na oczekiwanie na rozporządzenie. Przepis art. 22a daje również możliwość rozszerzenia zakresu terytorialnego posiadanych uprawnień przewodnika turystycznego. Osoby te mogą przystępować do egzaminu bez konieczności odbycia szkolenia. Natomiast w rozporządzeniu wyraźnie określone są zasady dopuszczenia do egzaminu oraz nadania uprawnień. Osoba taka także musi przedstawić zaświadczenie o ukończeniu szkolenia uzupełniającego prowadzonego na domiar przez jednostkę organizacyjną lub osobę uprawnioną do szkolenia przewodników turystycznych. Wygląda to na nieco niekompatybilne. — 105 —

Piotr Szymanowski – Kształcenie, egzaminowanie i doskonalenie pilotów i przewodników...

Pojawiają się nowe zasady powoływania Komisji Egzaminacyjnych. Wprowadzono zapisy o właściwości terytorialnej wojewodów właściwych do powołania poszczególnych komisji przewodników turystycznych i pilotów wycieczek. I tak np. organem właściwym do powołania komisji egzaminacyjnej przewodników turystycznych na obszar województwa np. łódzkiego był wojewoda łódzki. Te same zasady powoływania komisji egzaminacyjnych przewodników turystycznych stosuje się do powołania komisji egzaminacyjnych pilotów wycieczek. Zasady przeprowadzania egzaminu pozostały bez zmian, zmniejszono jedynie z 15 do 10 minimalną liczbę kandydatów, potrzebną do tego, aby egzamin mógł się odbyć. W niektórych przypadkach nadal stanowi to problem, który warto rozwiązać, póki jest ku temu sposobność. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 17 stycznia 2006 r. To rozporządzenie nie zmieniło nic. Pojawiło się, bo nie miało innego wyjścia. Jego pojawienie się wymusiło znowelizowanie ustawy w związku z przeniesieniem kompetencji do wykonywania zadań wynikających z ustawy o usługach turystycznych z wojewodów na marszałków województw. Słowa „wojewoda” we wszelkich odmianach zastąpiono słowem „marszałek województwa”. Zadania te są zadaniami zleconymi marszałkom województw, a nie ich własnymi zadaniami, co wywołuje szereg problemów związanych m.in. z finansowaniem zadań.

Kształcenie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek Od samego początku obowiązywania ustawy oraz rozporządzeń regulujących sprawy pilotażu i przewodnictwa jednostka organizacyjna lub osoba fizyczna chcąca szkolić pilotów wycieczek lub przewodników turystycznych musi uzyskać upoważnienie organu właściwego, którym był wojewoda, a obecnie marszałek województwa. Jedynym, co się zmieniło, to zmiana właściwości terytorialnej organu wydającego upoważnienie. Pierwotnie upoważnienie wydawał wojewoda właściwy do miejsca szkolenia, a obecnie właściwy do siedziby organizatora szkolenia. Umożliwia to realizację szkoleń na terenie innych województw bez konieczności uzyskiwania kolejnych upoważnień. Jednakże problem pojawił się w sferze kontroli realizacji szkolenia. Programy kształcenia opublikowane w rozporządzeniach zmieniły się w niewielkim stopniu. Tu i ówdzie zmieniono wymiar godzinowy, wycięto kilka tematów, dodano nowe. Niestety, programy te według opinii wielu osób nie są doskonałe. Owszem, mają stanowić ramę do przygotowania szczegółowych programów szkolenia przez organizatora kursu. Tylko jak do tej pory niewielu to robi. Częściej, w swojej praktyce zawodowej, spotykam — 106 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

się z załączonymi do wniosku o upoważnienie przepisanymi programami ramowymi lub nawet po prostu skserowanymi, niż z ułożonym na ich podstawie szczegółowym programem kształcenia. Programy ramowe szkolenia przewodników turystycznych składają się z części ogólnej, wynoszącej 50 godzin, oraz 200 godzin programu właściwego dla poszczególnych rodzajów przewodnictwa miejskiego, terenowego lub górskiego. Te ostatnie z podziałem na odpowiednie grupy górskie. Z tych 200 godzin część ma być realizowana w formie zajęć terenowych. Zgodnie z zapisami rozporządzenia (obecnie §11) uprawnienia przewodników miejskich obejmują także oprowadzanie po obiektach i obszarach znajdujących się w strefie podmiejskiej, jeżeli te obiekty i obszary są związane z historią, kulturą lub gospodarką miasta oraz objęte są programem szkolenia przewodników miejskich. Wszystko byłoby w porządku, gdyby nie jeden drobny fakt. Rozporządzenia milczały i milczą nadal w temacie, jakie to obiekty i obszary związane z historią, kulturą i gospodarką miasta mają być objęte szkoleniem. A co w sytuacji, jeżeli nie są. Istnieje tu pełna dowolność, wszystko w rękach organizatora szkolenia. Program ramowy szkolenia pilota wycieczek to 120 godzin szkolenia kursowego plus 3 dni szkolenia praktycznego. Szkolenie praktyczne to wycieczka krajowa lub zagraniczna z przynajmniej jednym noclegiem w warunkach hotelowych. Nasuwa mi się pytanie. Co to jest za element programu? Czego mają się kursanci nauczyć? Ramowy program nie zawiera nic ponad to. Bardzo często organizatorzy kursów wykorzystują ten element szkolenia jako możliwość sprzedaży własnego produktu w przypadku, gdy organizatorem szkolenia jest biuro podróży. Niemal prawie zawsze organizator szkolenia traktuje „zajęcia praktyczne” jako swoisty egzamin wewnętrzny – wymagając już od kandydatów tego, czego powinni się oni, właśnie podczas tych zajęć, nauczyć. Postępując w ten sposób, nigdy nie będziemy mieli dobrze wyszkolonych pilotów. W 2004 r. w ramowym programie szkolenia pilotów wycieczek w założeniach ogólnych pojawił się zapis, że wiedza ogólna kandydatów na pilotów wycieczek powinna być oparta na bazie programów szkoły średniej. Jednakże biorąc pod uwagę szalone tempo reformy szkolnictwa, zapis ten ma się nijak do obowiązującej w szkolnictwie tendencji odchodzenia od narzucania programów nauczania. W szkołach średnich są teraz wymagania maturalne, a nauczyciel sam układa program. Przystępujący do egzaminu kandydaci bardzo często nie znają podstawowych rzeczy, które właśnie winni wynieść ze szkoły średniej, a nawet podstawowej i gimnazjum. Warto byłoby się nad tym zastanowić, co można by zmienić w tym zakresie. Chciałbym tutaj jeszcze wtrącić fakt, że wisi nad nami, co jakiś czas przypominana, groźba normy europejskiej kształcenia przewodników zakładająca szkolenie obejmujące 600 godzin. Norma ta, co prawda, jest tylko projektem, ale nigdy nic nie wiadomo. — 107 —

Piotr Szymanowski – Kształcenie, egzaminowanie i doskonalenie pilotów i przewodników...

Egzaminowanie Po raz pierwszy w rozporządzeniu z 1999 r. określono zakres egzaminów dla pilota wycieczek i przewodnika turystycznego. Egzamin dla kandydatów na przewodników turystycznych i pilotów wycieczek składa się z części teoretycznej, obejmującej zagadnienia, dla których programy szkolenia przewidywały zajęcia teoretyczne, oraz części praktycznej, obejmującej zagadnienia, dla których programy szkolenia przewidywały zajęcia praktyczne. Takie ogólne przepisy spowodowały bardzo dużą różnorodność przeprowadzania egzaminu przez poszczególne komisje. Część teoretyczna składała się z części pisemnej, jednakże formy jej przeprowadzania nie zostały początkowo dostatecznie określone przez ustawodawcę. Egzamin pisemny bywał testem, często z pytaniami otwartymi. Do części teoretycznej należał również egzamin ustny, który był często łączony z egzaminem praktycznym. Nieprecyzyjność zapisów rozporządzenia, a właściwie ich brak, dotyczących zasad przeprowadzania egzaminu ustnego i praktycznego doprowadził do ustalania tych zasad przez poszczególne komisje egzaminacyjne lub przez urzędników Urzędów Wojewódzkich nadzorujących pracę komisji. W kolejnym rozporządzeniu z 2001 r. pojawiły się zapisy dotyczące dopuszczania kandydatów do egzaminu. Przepisy te nie zmieniły się w kolejnych rozporządzeniach. Ograniczono termin składania wniosków do 7 dni przed egzaminem. W 2004 r. wydłużono ten termin do 14 dni, ze względu chociażby na konieczność rejestracji korespondencji wysłanej w terminie 14 dni przed egzaminem. Liczy się data stempla pocztowego. W stosunku do rozporządzenia z 2001 r. w 2004 r. zmniejszono minimalną liczbę kandydatów, przy której egzamin może dojść do skutku z 15 do 10. Liczba ta wynikała z potrzeby samofinansowania się organizacji egzaminu z opłat egzaminacyjnych wnoszonych przez kandydatów. Pytanie, czy to nadal jest potrzebne, biorąc pod uwagę wprowadzone w 2006 r. zasady finansowania zadań wykonywanych przez Urzędy Marszałkowskie. Wprowadzono także przepisy dotyczące przebiegu egzaminu oraz warunków jego przeprowadzania. Egzamin składa się z części teoretycznej i praktycznej. Część teoretyczna to egzamin pisemny w formie testu oraz egzamin ustny, czyli rozmowa kwalifikacyjna. Bez zmian pozostawiono zapisy dotyczące zakresu programowego egzaminu. Wykorzystano przy zasadach oceny testu, niestety tylko częściowo, sposób oceniania innych egzaminów państwowych, stosowanych chociażby w Ministerstwie Finansów. W tamtych egzaminach przyznaje się „2” punkty za dobrą odpowiedź, „0” za brak odpowiedzi, a „-1” punkt za odpowiedź błędną. Takie zasady pozwalają uniknąć tzw. „strzałów w ciemno”. W przypadku egzaminów dla pilotów i przewodników zastosowano tylko system „0” lub „2”. Część pisemna egzaminu została określona w formie testu składającego się z 30 pytań. Nie został określony rodzaj pytań, czy mają być to pytania otwarte czy zamknięte, czy ma — 108 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

to być test wyboru z jedną prawidłową odpowiedzią czy wieloma, a także ile wariantów odpowiedzi musi być zawartych w pytaniu. System punktacji (0 lub 2 pkt) sugerowałby, że powinny to być pytania zamknięte z jedną właściwą odpowiedzią na postawione pytanie spośród kilku wariantów odpowiedzi. Pod tym względem nadal istnieją różnice pomiędzy poszczególnymi komisjami. Inną sprawą jest trudność pytań, ich zakres i „kompatybilność” z programem szkolenia określonym w rozporządzeniu. Wprowadzono także zasady oceniania części ustnej egzaminu. Część ustna egzaminu teoretycznego składa się z trzech pytań zamieszczonych w losowanych przez egzaminowanego zestawach pytań. Sporo kontrowersji, jak się wydaje, wzbudził system oceniania wypowiedzi kandydata i liczba punktów koniecznych do uzyskania w celu zaliczenia egzaminu. Odpowiedzi na pytania są oceniane odrębnie przez każdego z egzaminatorów. Jest to chyba dobre posunięcie, jeżeli się weźmie pod uwagę fakt, że w komisji zasiadają egzaminatorzy różnych zawodów i specjalności, nie tylko przedstawiciele biur podróży i piloci wycieczek czy przewodnicy turystyczni. Każdy z nich też może mieć swoje zdanie na temat wiedzy i umiejętności kandydata. Niestety, nadal brakuje czegoś, co można by nazwać roboczo „ściągawką dla egzaminatorów”. Wiadomo, że pytania są układane przez poszczególnych egzaminatorów, z których jeden jest geografem, inny ekonomistą, a jeszcze inny „dyplomowanym turystą”. Nie każdy z nich musi się znać na każdym temacie i najczęściej się niestety nie zna. To samo pytanie, na które została udzielona ta sama odpowiedź, może być ocenione przez egzaminatorów różnie. A chyba nie o to chodzi. Uważam, że powinny zostać przez Komisję opracowane na własny użytek właśnie tzw. „ściągawki”, z wyjaśnieniem, co autor pytania miał na myśli i jakiej oczekuje od kandydata odpowiedzi na poszczególną ocenę. Narzucony system punktacji oraz poziom uzyskanych punktów niezbędnych do zaliczenia egzaminu też jest krytykowany. Dobrze, że się w ogóle pojawił, bo rozporządzenie ujednolica chociaż w jakimś stopniu egzamin teoretyczny, ale nie jest ten system niepozbawiony wad. Egzaminator może ocenić odpowiedź kandydata w skali od 2 do 5 punktów lub 0 punktów za brak odpowiedzi lub odpowiedź nie na temat. Pułap minimum 7 punktów uzyskanych od każdego z egzaminatorów stanowi poniżej 50% maksymalnej liczby punktów możliwej do przyznania przez egzaminatora. Jest to wyraźna różnica w systemie oceniania kandydata, biorąc pod uwagę liczbę punktów niezbędnych do zaliczenia testu, stanowiącą 2/3 punktów (40/60 punktów). Tak samo problem stanowić może (i zapewne stanowi) ocenienie kandydata, który powiedział niezmiernie mało lub chociażby „otarł” się o temat. Czy przyznać mu 2 czy 0 pkt. Ten problem można by chyba zobrazować pytaniem (fikcyjnym oczywiście): • „Wymień litery polskiego alfabetu”. Jak ocenić wtedy kandydata, który powie: „Aaa, Eee, Yyy” i to wszystko. Czy jego odpowiedź zasługuje na 0 czy na 2 punkty? Zgodnie z zapisami rozporządzenia należą mu — 109 —

Piotr Szymanowski – Kształcenie, egzaminowanie i doskonalenie pilotów i przewodników...

się 2 punkty, ponieważ jego odpowiedź jest na temat. Litery A, E i Y są literami polskiego alfabetu. A może jednak powinien dostać 0 pkt, ponieważ wymienił tylko trzy litery spośród trzydziestu dwóch występujących w polskim alfabecie, czyli niespełna 10%. Ten przykład obrazuje, w jaki sposób niedoprecyzowane zapisy utrudniają pracę komisjom egzaminacyjnym. Warto się zastanowić nad modyfikacją tego zagadnienia. Brak jest także w rozporządzeniach regulacji dotyczących przeprowadzania egzaminu praktycznego. Zapis rozporządzenia mówiący, że egzamin praktyczny składa się z trzech zadań, nie można nazwać uregulowaniem tego, tak bardzo ważnego, elementu egzaminu. Niektórzy powiedzą, że może to zresztą i dobrze – nadmierna regulacja może także prowadzić do wypaczeń. Jednakże brak ustalonych zasad doprowadził do zróżnicowania pomiędzy województwami przebiegu egzaminu praktycznego. Komisje wypracowały własne procedury przeprowadzania egzaminu praktycznego z różnymi rodzajami zadań. Są wśród nich takie zadania jak: • prowadzenie wycieczki autokarowej w mieście i poza nim, • symulacja sytuacji konfliktowej, • oprowadzanie po mieście (co w przypadku przewodnika miejskiego jest jak najbardziej właściwe, natomiast w przypadku pilota wycieczek jest błędem), • swobodna wypowiedź na dowolny lub zadany temat, • praca z mapą, wyznaczanie tras przejazdu, • i wiele, wiele innych. Również każda z komisji stosuje własny system oceny kandydata, własny wizerunek pilota wycieczek czy przewodnika turystycznego. A przecież pilot wycieczek czy przewodnik turystyczny powinien spełniać to samo minimalne kryterium bez względu na to, gdzie i przez kogo został wyszkolony i gdzie zdał egzamin. Tak samo jak w przypadku uregulowania rozporządzeniem zasad egzaminu teoretycznego powinny być uregulowane zasady zakresu, przebiegu i oceny kandydata podczas egzaminu praktycznego.

Doskonalenie Πάντα ρεĩ καì οúδέν μένει (panta rhei kai ouden menei) – wszystko płynie, nic nie stoi w miejscu, jest w ciągłym ruchu. Te słowa przypisywane Heraklitowi są jak najbardziej cały czas aktualne. Świat się zmienia, zmieniają się realia życia codziennego, odkrywane są nowe źródła wiedzy. Człowiekiem kieruje, lub powinna kierować, mądrość. Heraklit dużo uwagi poświęcił etyce: jego zdaniem mądrość polega na poznaniu logosu, czyli „rozumu świata”. Tak jak Heraklit, tak i stoicy uważali, że wszyscy ludzie są częścią rozumu świata, czyli logosu. — 110 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Logos jest słowem wieloznacznym. Może oznaczać „rozum”, lecz także „słowo”, „myśl” i „prawo” (a także „kolekcja”); pochodzi od czasownika λέγω (lego) znaczącego „liczyć” (także „zaliczać” oraz „rozumować”), a także „mówić” i „zbierać”, „łączyć”. Stąd u Heraklita ci, którzy słuchają logosu, „mają jeden wspólny świat” – są połączeni we wspólnym zrozumieniu. Dochodzą tu do głosu trzy znaczenia terminu „logos”: 1) logosu się słucha, bo jest on słowem, 2) logos obdarza zrozumieniem, gdyż jest rozumem, 3) logos łączy ludzi, bo oznacza „połączenie”. Piloci wycieczek i przewodnicy turystyczni powinni się doskonalić w swoim fachu. Kto się nie doskonali, ten zostanie w tyle. Niestety, ustawa o usługach turystycznych i rozporządzenia wykonawcze do niej dotyczące pilotażu i przewodnictwa pominęły ten temat milczeniem. Może gdyby się uprzeć, za doskonalenie można uznać zdobywanie wyższych klas w przewodnictwie górskim. Natomiast rozszerzanie zakresu terytorialnego posiadanych uprawnień przewodnickich już chyba nie. Czy jest to doskonalenie, czy tylko zdobywanie nowych możliwości zarobkowania przy pozostawaniu na tym samym poziomie wiedzy i kwalifikacji? Bliżej tematu doskonalenia się jest zdobywanie uprawnień językowych. Ale ani pilot, ani przewodnik nie ma obowiązku znajomości języka obcego. Przez ustawodawcę została zarzucona stara praktyka zdobywania klas przewodnickich i pilockich. Uznał, że pilotowi i przewodnikowi wolno to samo w ramach swoich uprawnień bez względu na to czy będzie miał większą wiedzę, doświadczenie zawodowe, czy większą kolekcję blach przewodnickich i innych orderów. Postawiono na minimalizm, który niestety będzie trwał, jeżeli nie zrozumiemy, że trzeba się cały czas doskonalić. Raczej trudno, o ile w ogóle będzie to możliwe, zmienić ten stan rzeczy w przepisach prawnych. Nie powinniśmy wymagać tylko od „młodych” adeptów trudnej sztuki pilotowania i przewodnictwa, a sami pozostawać w tyle. Tak więc, szanowni Państwo – do pracy. Panta rhei kai ouden menei.

Co można zmienić – przyczynek do dyskusji Kształcenie Przede wszystkim programy szkoleń. Tak jak już wspomniałem, świat nie stoi w miejscu. Czasami potrzebne jest nowe spojrzenie na to, co niby już znamy. Projekt normy europejskiej dotyczącej kształcenia przewodnika obejmuje 600 godzin, z czego około połowa to kształcenie w postaci kursowej. Pozostałe godziny to nauka własna, ale nie tego, co nam się podoba, ale konkretnych zagadnień. Ja rozumiem, że wiedza — 111 —

Piotr Szymanowski – Kształcenie, egzaminowanie i doskonalenie pilotów i przewodników...

zdobyta w ramach tych zagadnień może być później egzekwowana na egzaminie kontrolnym. Polskie programy szkolenia przewodników turystycznych miejskich, terenowych i górskich z uprawnieniami na obszar Beskidów i Sudetów obejmują 250 godzin, z czego 150 godzin to forma kursowa teoretyczna w postaci wykładów, a 100 godzin to zajęcia praktyczne. Troszeczkę inaczej wygląda to w przypadku kursu na przewodnika górskiego tatrzańskiego. Tutaj do ogólnej liczby 250 godzin dochodzi jeszcze 65 dni szkolenia terenowego. Czyli jak z tego wynika u przewodników nie jest tak źle, a szczególnie u tatrzańskich. Jeżeli policzyć każdy dzień za 8 godzin, to otrzymamy dodatkowe 520 godzin szkolenia praktycznego (65 * 8 = 520). Czyli szkolenie przewodników tatrzańskich, tylko na trzecia klasę, przekracza zdecydowanie wymagania normy europejskiej. Szkolenie pilota wycieczek obejmuje 120 godzin teorii oraz 3 dni zajęć praktycznych w formie wycieczki. W 2004 roku do programu ramowego wprowadzono pewną modyfikację – część zajęć teoretycznych powinna odbywać się w formie ćwiczeń kierowanych przez wykładowcę lub instruktora. Co prawda niektóre przedmioty zawierają błędy, np. w przedmiocie „Przemysł turystyczny w Polsce i na świecie” – czyli w przedmiocie czysto teoretycznym przewidziano 6 godzin, w tym aż 4 godziny ćwiczeń. Ciekawe, na czym mają one polegać. Tylko w przypadku programu ramowego szkolenia pilota wycieczek w założeniach ogólnych przewidziano przygotowanie podstawowe kandydatów oparte na programach szkoły średniej. W przypadku szkoleń przewodników turystycznych takiego zapisu nie ma. Niestety, jak pokazała praktyka, i jak już wspomniałem wcześniej, nie ma jednolitych programów nauczania w szkole średniej. Jest podstawa programowa i wymagania maturalne, a każdy nauczyciel może sam ułożyć program, który będzie realizował. Trudno więc oprzeć wiedzę ogólną kandydata na programach szkoły średniej, gdy nie wiadomo, jak one wyglądają. Proponuję podjąć pracę nad takimi programami szkoleń, aby ich ostateczny kształt nie odbiegał zbytnio od realiów życia, potrzeb, a także od wymagań normy. Na czym miałyby polegać zmiany? Chociażby zamiast nic niemówiącego zapisu o ogólnym przygotowaniu kandydatów proponuję rozpisać tematy do samokształcenia. Coś w rodzaju sylabusu. Tematy te obejmowałyby, na przykład podstawowy zakres wiedzy z geografii fizycznej Polski i Europy, historii Polski i Europy w ogólnym zarysie, wiedzy o społeczeństwie. Dlaczego te zagadnienia – bo praktyka wyniesiona chociażby z pracy Wielkopolskiej Komisji Egzaminacyjnej Pilotów Wycieczek pokazała, jak mizerne jest przygotowanie kandydatów i to nie z materiału objętego kursem, ale właśnie z podstaw, które powinni posiąść w szkole średniej, a nawet w gimnazjum czy w podstawówce. Przytoczę tutaj pewna anegdotę. Pewien szanowany profesor Uniwersytetu Poznańskiego, kartograf, rozpoczynając, na początku semestru, zajęcia w szkole wyższej, obiecał zaliczyć już końcowy egzamin z przedmiotu — 112 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

osobie, która poda definicje szerokości i długości geograficznej. Nikt nie wiedział – niestety, muszą się uczyć dalej, a są to przecież wiadomości z podstaw geografii. Do programu ramowego szkolenia pilota wycieczek warto byłoby dodać jeden przedmiot, ujmując godzin i tematów z istniejącego przedmiotu Geografia turystyczna Polski i Europy… Chodzi o tematy dotyczące historii kultury i sztuki. Przedmiot nazwijmy roboczo Historia kultury i sztuki w Polsce i Europie. Kulturoznawstwo.

4

4a

Geografia turystyczna Polski i Europy

– Umiejętność posługiwania się mapą i orientacja w terenie, – Metodyka przygotowywania tras imprez turystycznych i ich opisu, – Walory turystyczne Polski i wybranych regionów Polski, – Główne miasta i regiony turystyczne Polski, – Główne miasta i regiony turystyczne Europy, – Najważniejsze szlaki turystyczne w Polsce.

Historia kultury i sztuki w Polsce i Europie. Kulturoznawstwo

– Ciekawe skanseny, muzea, miejsca pamięci, centra pielgrzymkowe itp., – Zarys historii kultury i sztuki – style architektoniczne, ważniejsze obiekty w Polsce i w Europie, minimum 24 – Skarby kultury w Polsce i Europie (lista UNESCO), – Religie w Polsce i na świecie w zarysie – miejsca pielgrzymkowe, wyznania, – Mniejszości narodowe w Polsce – główne ośrodki.

30 (10) minimum 24

Dlaczego taka zmiana? Coraz popularniejsza staje się turystyka kulturowa i turystyka historyczna. Cały czas rozwija się turystyka pielgrzymkowa. Powinniśmy przygotować kandydatów prawidłowo do wykonywania funkcji pilota wycieczek, skoro zgodnie z nowym kształtem zadań nałożonych na pilota wycieczek jednym z jego zadań ma być wskazywanie lokalnych atrakcji oraz przekazywanie podstawowych informacji dotyczących odwiedzanego kraju i miejsca. Potrzebne jest lepsze szkolenie praktyczne, nie wiem czy rozwiązaniem będzie zwiększenie liczby godzin przeznaczonych na zajęcia praktyczne, czy odpowiednie rozpisanie zadań do realizacji podczas szkolenia praktycznego. Może właśnie jedno i drugie. Podejrzewam, że zmodyfikowany program, łącznie ze szkoleniem praktycznym, mógłby sięgnąć nawet 200 godzin, w tym kilka dni szkolenia praktycznego. Gdyby do tego dodać kilkaset godzin w postaci tematów do samokształcenia, można by powiedział, że niestraszne nam jakieś projekty norm europejskich. Egzaminowanie Jak już wspomniałem, dopuszczanie do i przebieg egzaminu są w pewnym stopniu uregulowane. Owszem, są oczywiste braki, które można w prosty sposób poprawić. Poprawienia wymaga sprecyzowanie opisu testu, tak aby nie było niedomówień i wątpliwości, jak powinien wyglądać. Warto się zastanowić nad liczbą pytań w testach, żeby odzwierciedlała ona chociażby liczbę godzin szkolenia. Czas testu w tej chwili wynosi — 113 —

Piotr Szymanowski – Kształcenie, egzaminowanie i doskonalenie pilotów i przewodników...

45 minut, a pytań jest 30. Wychodzi po 1,5 minuty na zaznaczenie odpowiedzi na każde pytanie. Sporo. Z moich obserwacji wynika, że wystarczyłoby na rozwiązanie całego testu 30 minut. Następny problem to ocenianie odpowiedzi kandydata w części teoretycznej egzaminu. Przede wszystkim potrzebne jest podniesienie minimalnej liczby punktów koniecznych do zaliczenia tej części egzaminu do co najmniej 8 lub nawet 9 punktów. Pozwoliłoby to na utrzymanie dotychczasowego systemu punktacji 2–5 punktów lub 0 punktów. Można także wprowadzić do systemu punktacji ocenę 1 punktu. Ta ocena mogłaby być przyznawana za „otarcie się” o temat, ale w sposób niewystarczający na uzyskanie 2 punktów. Należałoby uregulować zakres egzaminu praktycznego. W tej chwili zapis głosi, że egzamin praktyczny składa się z trzech zadań. I to wszystko. Należałoby, przede wszystkim, opisać, jakiego rodzaju zadania mogłyby być realizowane podczas tego egzaminu i czego powinna oczekiwać Komisja od kandydata. Nie mam na myśli nawet najmniejszego zamiaru burzenia wypracowanych standardów. Niech w katalogu możliwych do realizacji zadań znajdą się wszystkie stosowane przez Komisje. Przy braku czegokolwiek w rozporządzeniu już takie rozwiązanie byłoby zadowalające. Tak samo powinna znaleźć się w rozporządzeniu zasada oceniania tej części egzaminu oraz poziom punktacji niezbędny do zaliczenia egzaminu. Wiem, że każda z 16 Komisji ma już wypracowane przez lata swoje standardy. Ale z drugiej strony powinniśmy dążyć, w miarę możliwości, do stworzenia jednolitego standardu wymagań i ocen. Wielkopolska Komisja Egzaminacyjna Pilotów Wycieczek przeprowadza egzamin w sali. Trzy zadania losowane przez kandydata dotyczą m.in. swobodnej wypowiedzi na zadany temat lub temat zainspirowany załączoną do zestawu fotografią obiektu. Kolejne zadanie to praca z mapą polegająca na wyliczeniu i zaprezentowaniu trasy i czasu przejazdu pomiędzy miejscowościami w Polsce i Europie, Trasę należy obliczyć z uwzględnieniem przepisów dotyczących czasu pracy kierowców. A ostatnie zadanie to symulowana sytuacja trudna. Kandydat ma za zadanie w sposób możliwie najprostszy i skuteczny, nienarażający klientów na niepotrzebny stres i przykrości, rozwiązać sytuację, która zdarzyć się może podczas realizacji imprezy. Zastosowaliśmy punktację taką samą, jak zapisana w rozporządzeniu przy egzaminie teoretycznym, jednak podnieśliśmy minimalną ilość punktów do 10. Może stąd wynika nasze zaszczytne pierwsze miejsce w Polsce w oblewaniu. Jednakże przyświeca nam zasada „PILOT POWINIEN BYĆ DOBRY LUB BARDZO DOBRY”. Inne rzeczy, które można by zmienić Legitymacje i identyfikatory – nowe „wzory” legitymacji zostały wprowadzone rozporządzeniem z 1999 roku. Co prawda trudno nazwać je wzorem. Tak samo jest z iden— 114 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

tyfikatorami wprowadzonymi w 2001 r., a obowiązującymi od stycznia 2002 r. Zgadnijcie Państwo, ile mamy rodzajów legitymacji. Powiecie: 3 rodzaje legitymacji (pilocka przewodnicka miejska i terenowa oraz przewodnicka górska) i 2 rodzaje identyfikatorów (pilota i przewodnika). A co powiecie Państwo na to, że stosowanych rodzajów legitymacji może być 96, a identyfikatorów 64. Skąd taka liczba? Mamy 16 województw, każde z nich samo zamawia wykonanie legitymacji oraz drukuje samo lub zamawia identyfikatory. Czyli mnożymy liczbę legitymacji i identyfikatorów przez liczbę województw. Do tego dochodzi jeszcze zmiana kompetencji w wykonywaniu zadań z wojewody na marszałka województwa, która miała miejsce w 2006 roku. Czyli otrzymaną liczbę mnożymy razy 2, ponieważ stare legitymacje zachowały ważność. Identyfikatory z czasem by się wymieniło. Jednakże nie wiem, czy ustawa na to pozwoli. Zastanówmy się nad opracowaniem nowych, kompletnych wzorów dokumentów potwierdzających posiadanie uprawnień pilota wycieczek. Chodzi mi o dokument, który łączyłby w sobie legitymację i identyfikator, a był wielkości dowodu osobistego, czyli spełniałby normy ISO w tym zakresie. Parę lat temu Minister Edukacji wydał rozporządzenie wprowadzające nowy wzór legitymacji nauczycielskiej. W tym dokumencie jest prawdziwy wzór, czyli coś, co nie może być inaczej interpretowane i wykonane niż wskazany w rozporządzeniu. Do poprawienia są na pewno zasady przeprowadzania egzaminu z języka obcego. Obecnie obowiązujące zawierają sporo błędów. Chociażby zakres tematyczny egzaminu z języka obcego nie współgra z zasadą przeprowadzenia egzaminu, np. „test pisemny potwierdzający umiejętność formułowania wypowiedzi w języku obcym” nie współgra z zapisem §24, ust. 4, że część pisemna polega na rozwiązaniu testu składającego się z 30 pytań. Test jest oceniany wg zasady 0 lub 2 punkty. Jak w takim razie ocenić list, pismo czy wypełnienie druku? Część ustna egzaminu polega na rozmowie kwalifikacyjnej. Jak zatem można pogodzić z tym zapisem inny, że egzamin ustny polega na udzieleniu odpowiedzi na pytania z wylosowanego zestawu, aby nie było zarzutu, że Komisja zadaje „pytania dodatkowe”, kiedy Komisja próbuje tylko nawiązać rozmowę z egzaminowanym.

Zakończenie Sami Państwo widzicie, że sporo jest do zmiany w nowym rozporządzeniu. Mam nadzieję, że podjęte przez Federację Pilotażu i Przewodnictwa prace zmierzające do napisania projektu nowego rozporządzenia nie pójdą na marne i zostaną wykorzystane przez ministra właściwego ds. turystyki.

— 115 —

Piotr Szymanowski – Kształcenie, egzaminowanie i doskonalenie pilotów i przewodników...

Łódź – ulica Piotrkowska (fot. Z. Kruczek)

Uczestnicy V Forum Pilotażu i Przewodnictwa zwiedzają Łódź (fot. Z. Kruczek)

— 116 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

10. ŚCIEŻKI ROZWOJU ZAWODOWEGO PRZEWODNIKÓW TURYSTYCZNYCH W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM Anna Bogucka*

Przewodnictwo jest co najmniej tak stare jak turystyka, jego tradycje sięgają początków podróżowania. Zawód przewodnika wymaga dużej wiedzy zarówno teoretycznej, jak i praktycznej. Idealny przewodnik to kompetentny i zaangażowany pracownik turystyki budujący pozytywny wizerunek obszaru recepcji turystycznej.

Rys historyczny rozwoju przewodnictwa turystycznego w województwie podlaskim Świadczenie usług przewodnickich w województwie podlaskim ma wieloletnie tradycje. Jeszcze w okresie zaborów zaczęły się tutaj tworzyć zalążki polskiego krajoznawstwa. Jednym z prekursorów był Zygmunt Gloger, właściciel majątku w Jeżewie niedaleko Białegostoku, pierwszy prezes utworzonego 3 grudnia 1906 roku w Warszawie Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. W tym czasie do rozwoju krajoznawstwa i badań nad regionem przyczynili się również Oskar Kolberg, Adam Chętnik, Karol Hoffman i Kazimierz Kulawieć1. W trudnych warunkach pierwszej wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej białostoccy krajoznawcy kontynuowali swoją działalność. Wielu z nich było nauczycielami, pisarzami, dziennikarzami bądź naukowcami. Najbardziej znane nazwiska to Jan Glinka, Alfred Lityński czy Jan Jerzy Karpiński. 3 maja 1926 roku powstał oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Białymstoku. Stopniowo rozwijał on swoją działalność (w 1928 r. liczył 48 członków). Jednak ruch turystyczny w okresie międzywojennym był niewielki – w 1931 roku zorganizowano 11 wycieczek z udziałem 244 uczestników2. *

mgr Anna Bogucka – Katedra Turystyki i Rekreacji Politechniki Białostockiej, e-mail: [email protected] W. Monkiewicz, Szkic do dziejów przewodnictwa w Białymstoku i regionie, [w:] Wczoraj i dziś przewodnictwa turystycznego, Libra, Białystok 2005. 2 Ibidem. 1

— 117 —

Anna Bogucka – Ścieżki rozwoju zawodowego przewodników turystycznych w województwie podlaskim

Wybuch drugiej wojny światowej w zasadniczy sposób przerwał prace krajoznawcze. Dopiero po zakończeniu okupacji wznowiono działalność krajoznawczą i turystyczną. W 1950 roku nastąpiło połączenie Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego oraz kilku mniejszych organizacji w jedną pod nazwą Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. W 1954 roku zaczęło się tworzyć w Białymstoku Koło Przewodników PTTK. Rozwój przewodnictwa w latach 50. następował bardzo powoli. Zdecydowany przełom nastąpił w połowie lat 60. Przybywało wykwalifikowanych przewodników o wszechstronnych zainteresowaniach i dużym zasobie wiedzy krajoznawczej. W związku z koniecznością fachowego oprowadzania po większych zakładach pracy przeszkolono i nadano uprawnienia dla przewodników zakładowych. Wraz z rozwojem ruchu turystycznego rosła liczba korzystających z usług przewodnickich w regionie. Do 1978 roku oprowadzono ponad 600 tys. turystów z kraju i zagranicy. W latach osiemdziesiątych wzrosło zainteresowanie zawodem przewodnika turystycznego. Koło Przewodników PTTK organizowało liczne szkolenia, warsztaty i prelekcje. Lata dziewięćdziesiąte i zmiana systemu społeczno-gospodarczego nie ominęły organizacji zrzeszających przewodników turystycznych, a przede wszystkim PTTK. Znaczne ograniczenie finansowania państwowego spowodowało osłabienie działalności przewodnickiej. Odrodzenie aktywnej działalności przewodnickiej nastąpiło w 1997 roku, kiedy to zorganizowano po długiej przerwie dwa kursy przewodnickie, a ich absolwenci zasilili szeregi kadr turystycznych. Przywrócono znaczenie spotkań szkoleniowych i wyjazdów warsztatowych w celu podnoszenia jakości usług przewodnickich. XXI wiek to dla działalności przewodnickiej na Podlasiu okres dalszego rozwoju. Co roku szkoli się kolejnych młodych przewodników o wszechstronnych zainteresowaniach.

Stan przewodnictwa turystycznego w województwie podlaskim Na koniec grudnia 2008 roku zarejestrowanych było w Polsce 10463 przewodników turystycznych. Największą grupę stanowią przewodnicy turystyczni terenowi (4852). Drugą co do wielkości grupę stanowią przewodnicy górscy (3144). Ostatnia grupa to przewodnicy miejscy (2467)3. W województwie podlaskim, zgodnie z ewidencją uprawnień nadanych przewodnikom turystycznym prowadzoną przez Departament Edukacji, Sportu i Turystyki Urzędu Marszałkowskiego, do końca 2008 roku zarejestrowanych było 287 przewodników

3

Dane Głównego Urzędu Statystycznego.

— 118 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

turystycznych4. Pod względem płci przeważają kobiety, jest ich 166, a mężczyzn 121. Średnia wieku przewodników wynosi prawie 34 lata, z czego kobiety są młodsze od mężczyzn. Przewodnicy zarejestrowani w 2000 roku (133 osoby) wykazują znaczne zróżnicowanie pod względem obszaru, na który posiadają uprawnienia. Najwięcej osób posiada uprawnienia na powiat białostocki i byłe województwo białostockie według podziału administracyjnego obowiązującego w latach 1975–1998 oraz byłe suwalskie (po 31 osób), następnie byłe województwo białostockie 26 osób oraz podlaskie – 16 osób. Zarejestrowane są także osoby z uprawnieniami na powiat siemiatycki, hajnowski, czy byłe łomżyńskie. W 2001 roku uprawnienia przewodnickie (dla 12 osób) wydane zostały na powiat suwalski, augustowski i sejneński. W latach 2002–2004 zarejestrowano 78 osób z uprawnieniami na całe województwo podlaskie. Struktura zamieszkania przewodników jest bardzo zróżnicowana. Zdecydowanie najwięcej przewodników mieszka w Białymstoku, a następnie w Suwałkach i Augustowie. Stałe upoważnienie na organizowanie szkoleń dla kandydatów na przewodników turystycznych w województwie podlaskim posiadają: PTTK Oddział w Suwałkach, PTTK Zarząd Oddziału im. J. J. Karpińskiego w Białowieży, PTTK Oddział im. Z. Glogera w Białymstoku, PTTK Regionalny Oddział w Białymstoku. W październiku 2001 r. odbył się egzamin na obszar powiatów: augustowskiego, suwalskiego, sejneńskiego z częścią praktyczną zrealizowaną na trasie Suwałki - Krzywe - Wigry oraz na przewodnika terenowego po województwie podlaskim, gdzie egzamin praktyczny miał formę wycieczki po Białymstoku. W kwietniu 2002 roku oraz w latach 2004–2008 przeprowadzono kolejne egzaminy – uprawnienia po województwie podlaskim. W województwie podlaskim największym problemem środowiska przewodnickiego jest niewielka liczba przewodników posiadających potwierdzoną znajomość języków obcych (około 50 osób). Najpopularniejszy jest język angielski (20 osób). Inne to francuski, włoski, niemiecki, rosyjski.

Ścieżki rozwoju zawodowego przewodników turystycznych w województwie podlaskim Zawód przewodnika turystycznego istnieje w Polsce od wielu lat, kojarzy się z profesjonalizmem i na stałe wkomponowany jest w system promocji miast i regionów Polski. Praca w zawodzie przewodnika turystycznego wiąże się ze stałym podnoszeniem wiedzy i umiejętności. Przewodnicy województwa podlaskiego to środowisko zawodowe dbające o ustawiczny rozwój i podnoszenie poziomu świadczonych usług.

4

Dane Podlaskiego Urzędu Marszałkowskiego. — 119 —

Anna Bogucka – Ścieżki rozwoju zawodowego przewodników turystycznych w województwie podlaskim

W 2008 roku na terenie województwa podlaskiego przeprowadzono badania w środowisku przewodników dotyczące rozwoju zawodowego po uzyskaniu uprawnień przewodnickich. Ankietę wypełniło 100 przewodników turystycznych. Wszyscy przebadani posiadali uprawnienia przewodnika terenowego na obszar województwa podlaskiego. Głównym motywem ubiegania się o uprawnienia przewodnickie wśród respondentów było zdobycie wiedzy o regionie (59%), zdobycie nowego zawodu (27%) oraz zawarcie nowych znajomości (14%). Przeprowadzone badania pokazały, iż zawód przewodnika jest w większości „drugim” zawodem (86%). Często wykonywany jest w trakcie nauki (studenci) lub po odejściu na emeryturę. Tylko 13% respondentów deklaruje wykonywanie zadań przewodnika jako podstawowego źródła zarobkowania. Analizując ilość przepracowanych dni w ciągu ostatniego roku, należy stwierdzić, że prawie połowa respondentów (49%) pracowała w zawodzie ponad 14 dni. Natomiast 11% nie obsłużyło ani jednej grupy turystów. Aż 84% wszystkich przewodników terenowych w województwie podlaskim zrzeszonych jest w klubach przewodnickich PTTK. Tabela 1. Przewodnicy turystyczni zrzeszeni w klubach PTTK w woj. podlaskim Lp.

Nazwa klubu przewodnickiego

Ilość zrzeszonych przewodników

1

Koło Przewodników przy Oddziale PTTK im. Z. Glogera w Białymstoku

64

2

Klub Przewodników Turystycznych przy Regionalnym Oddziale PTTK w Białymstoku

38

3

Koło Przewodników Terenowych przy Oddziale PTTK w Białowieży

87

4

Koło Przewodników Terenowych przy Oddziale PTTK w Bielsku Podlaskim

5

5

Koło Przewodników Terenowych przy Oddziale PTTK w Hajnówce

13

6

Koło Przewodników przy Oddziale PTTK w Łomży

3

7

Koło Przewodników Terenowych przy Oddziale PTTK w Suwałkach

12

8

Koło Przewodników przy Oddziale PTTK w Augustowie

17

Źródło: Opracowanie własne.

To właśnie kluby i koła przewodnickie najczęściej wymieniane są przez respondentów jako jednostki organizujące szkolenia, kursy i wycieczki podnoszące poziom wiedzy przewodników turystycznych. Najczęściej wykorzystywaną formą doszkalania jest uczestnictwo w zajęciach terenowych (60%) oraz szkolenia tematyczne (39%). — 120 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Tabela 2. Cykl imprez szkoleniowych Klubu Przewodników Turystycznych przy Regionalnym Oddziale PTTK w Białymstoku w 2008 r. Lp.

Nazwa imprezy

Miejsce

Termin

Puńsk - Trakiszki

styczeń

Łomża

marzec

Białystok - Supraśl

kwiecień

1

„Stolica polskich Litwinów” – impreza dwudniowa połączona z kuligiem i rajdem pieszym po „Szlaku zielonej ruty”

2

Kompleksowe zwiedzanie Łomży

3

„Niedziela na rowerze” – nowa ścieżka rowerowa

4

„Biebrza – szlak wodny” – trzydniowy spływ kajakowy nieujarzmioną rzeką

BPN Goniądz - Wizna

maj

5

„Suwalszczyzna” – trzydniowy rajd rowerowy po SPK

Suwalski Park Krajobrazowy

maj

6

„Kameduli – pustelnicy z Campo Di Malduli” – dwudniowy spływ kajakowy lub dwudniowy rajd rowerowy

WPN Jezioro Wigry i rzeka Czarna Hańcza

czerwiec

7

Okolice Ełku i Olecka – wycieczka dwudniowa

Szczecinowo

lipiec

8

Szlakiem prawosławnych świątyń – wycieczka jednodniowa

Dojlidy Górne - Michałowo

lipiec

9

„Polska Egzotyczna IV” – wycieczka jednodniowa

Kuźnica B. - Nowy Dwór - Bohatery Leśne

sierpień

10

„Polskie Manchestery” Łódź i jej związki z Białymstokiem i Supraślem

Łódź

wrzesień

11

Światowy Dzień Turystyki – zabytkowe cerkwie i kościoły powiatu siemiatyckiego (wycieczka dwudniowa)

Powiat siemiatycki

11–12 października

12

Śladami martyrologii okresu II wojny światowej – wycieczka dwudniowa

Obozy koncentracyjne Majdanek - Sobibór - Bełżec

październik

13

Poznajemy nasze osiedla – „Dojlidy”

Białystok - Dojlidy

listopad

14

Zakończenie sezonu 2008 – wycieczka jednodniowa

Brak danych

grudzień

Źródło: Regionalny Oddział PTTK w Białymstoku.

Niestety, cały czas istotnym problemem związanym z wykonywaniem zawodu przewodnika turystycznego jest niski poziom znajomości języków obcych. Tylko 12% ankietowanych deklaruje naukę języka.

Podsumowanie i wnioski Przewodnicy turystyczni zajmują znaczące miejsce w obsłudze ruchu turystycznego, dlatego powinni podnosić jakość świadczonych przez siebie usług, dostosowując się do oczekiwań i nowych wyzwań. Zawód przewodnika turystycznego wymaga ciągłego doskonalenia, szkolenia i doszkalania. Należy pamiętać, że w obsłudze ruchu turystycznego najważniejszy jest człowiek, stąd przewodnicy powinni traktować swoją pracę jako służbę i rodzaj misji. — 121 —

Anna Bogucka – Ścieżki rozwoju zawodowego przewodników turystycznych w województwie podlaskim

Bibliografia Dane Głównego Urzędu Statystycznego. Dane Podlaskiego Urzędu Marszałkowskiego. Dane Regionalnego Oddziału PTTK w Białymstoku. Monkiewicz W., Szkic do dziejów przewodnictwa w Białymstoku i regionie, [w:] Wczoraj i dziś przewodnictwa turystycznego, Libra, Białystok 2005. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 16 sierpnia 2004 r. w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek. Ustawa o usługach turystycznych z 29 sierpnia 1997 r.

Wersal Podlasia – pałac Branickich w Białymstoku (fot. Z. Kruczek)

— 122 —

CZĘŚĆ III WALORY I PRODUKTY TURYSTYCZNE ŁODZI, ZIEMI ŁÓDZKIEJ I ŚWIĘTOKRZYSKIEJ

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

11. PREZENTACJA PRODUKTÓW ŁODZI I REGIONU ŁÓDZKIEGO Tomasz Koralewski*

*

Tomasz Koralewski – Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Łódzkiego, e-mail: [email protected] — 125 —

Tomasz Koralewski – Prezentacja produktów Łodzi i regionu łódzkiego

Manufaktura – nowe miejsce spotkaĔ spotkaĔ

¾ Caákowity obrót najemców wyniósá 813 mln záotych (wzrost o 18%) ¾ Centrum odwiedziáo 18,7 mln osób (1 mln wiĊcej niĪ w 2007 r.) ¾ Na terenie kompleksu odbyáo siĊ 718 imprez – co daje imponującą Ğrednią blisko 2 eventów/dzieĔ ¾ Manufaktura zostaáa wybrana przez MiĊdzynarodową RadĊ Centrów Handlowych (ICSC) najlepszym europejskim centrum handlowym w kategorii obiektów o bardzo duĪej powierzchni

Muzeum Fabryki 9 Muzeum Fabryki w Manufakturze to miejsce pokazujące historiĊ zakáadów wáókienniczych stworzonych przez Izraela PoznaĔskiego w drugiej poáowie XIX wieku. 9 Muzeum zdobyáo gáówną nagrodĊ konkursu Solal Marketing Awards 9 Otrzymaáo takĪe rekomendacjĊ wydawnictwa Let's Go Publications za wysoką jakoĞü obsáugi. W rezultacie Muzeum otrzymaáo znaczek "2008 Let's Go recommends"

— 126 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Muzeum Sztuki w àodzi - ms² ms² ¾ Sztuka wspóáczesna w specjalnym miejscu – dawna „tkalnia wysoka” w królestwie Izraela PoznaĔskiego ¾ Najciekawsza kolekcja XX i XXI wieku w Europie z obszaru sztuki eksperymentującej ¾ 3000 m² staáej powierzchni ekspozycyjnej + 600 m² na wystawy czasowe ¾ Dla zwiedzających urządzono kawiarniĊ (Boston Cafe) i ksiĊgarniĊ (maáa litera art)

9 Muzeum znajduje siĊ w paáacu PoznaĔskiego tuĪ obok naleĪącej kiedyĞ do niego Fabryki (obecnie Manufaktura) 9 Bogate i peáne przepychu wnĊtrza 9 Ponad 1050 obiektów stanowi wydzieloną kolekcjĊ dotyczącą lat II wojny Ğwiatowej i okupacji hitlerowskiej 9 Wizerunek àodzi w postaci kilku tysiĊcy fotografii, pocztówek, druków i winiet reklamowych dawnych firm áódzkich przechowuje w swoich tekach i albumach Pracownia Ikonografii

Muzeum Miasta àodzi

— 127 —

Tomasz Koralewski – Prezentacja produktów Łodzi i regionu łódzkiego

Skansen Miejskiej Architektury Drewnianej w àodzi 9 Jedyny w Polsce skansen tego typu 9 Zbiór oryginalnych, odrestaurowanych obiektów z przeáomu XIX i XX wieku: domy rzemieĞlników, dom czynszowy, willa z Rudy Pabianickiej oraz koĞcióá z Nowosolnej 9 Zachowany klimat dawnej àodzi dziĊki detalom maáej architektury 9 Lokalizacja na tyáach Centralnego Muzeum Wáókiennictwa w àodzi (Piotrkowska 282)

Aquapark Fala

9 Trzy baseny zewnĊtrzne 9 Cztery baseny wewnĊtrzne, w tym basen ze sztuczną falą oraz dziką rzeką 9 Dwie zjeĪdĪalnie 9 Cztery rodzaje saun 9 Jacuzzi o Ğrednicy 8 metrów 9 ZajĊcia ruchowe dla goĞci Aquaparku 9 MasaĪe, Wellness oraz SPA

— 128 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

9 Ulica Īyjąca caáą dobĊ, z nieskoĔczoną iloĞcią restauracyjek, kafejek, klubów i pubów 9 To wszystko w scenerii eklektycznej architektury paáaców fabrykantów z przeáomu XIX i XX wieku i pod czujnym okiem siedzącego na áaweczce Juliana Tuwima 9 Jedna z najdáuĪszych handlowych ulic Europy, dáugoĞci ok. 4,2 km

Piotrkowska – letni salon àodzi

àódĨ ĩydowska

9 NajwiĊksza w Polsce nekropolia Īydowska (42 ha, ponad 230 tys. pochowanych, w tym okoáo 45 tys. stanowią mogiáy ofiar pogromu w áódzkim getcie) 9 Pomnik-muzeum Radegast 9 Zabytkowe fabryki pozostaáe po wáaĞcicielach Īydowskich 9 Miejsca związane ze znanymi osobistoĞciami pochodzenia Īydowskiego: Rubinsteinem, Tuwimem

— 129 —

Tomasz Koralewski – Prezentacja produktów Łodzi i regionu łódzkiego

Festiwal Dialogu Czterech Kultur w àodzi

9 Co roku na początku wrzeĞnia àódĨ zmienia siĊ w kulturalną stolicĊ Polski 9 Festiwal jest wspomnieniem dialogu toczonego w àodzi przez dziesiĊciolecia miĊdzy spoáecznoĞciami: polską, niemiecką, rosyjską i Īydowską 9 Jego wyrazem są koncerty, wystawy, prezentacje, spektakle uliczne czy eventy organizowane w kaĪdym zakątku miasta Ğciągające rokrocznie kilkadziesiąt tysiĊcy artystów i odwiedzających

9 Explorers Festiwal w àodzi – najwiĊksza w Polsce impreza dla odkrywców oraz miáoĞników podróĪy i ekstremalnych wraĪeĔ 9 ĝwiatowi goĞcie na Īywo opowiadają o swoich doĞwiadczeniach (m.in. Sir Edmund Hillary, Sir Christian Bonnington, Don Wolsh, Bertrand Piccard i wielu innych) 9 Wielka Lekcja Geografii – udziaá blisko 800 uczniów ze szkóá podstawowych, gimnazjów i liceów z caáej Polski 9 Laureat certyfikatu Polskiej Organizacji Turystycznej na najlepszy produkt turystyczny roku 2008 9 Rokrocznie w listopadzie w àodzi wielkie ĞwiĊto eksploracji (edycja 2009 – 18–22 listopada)

Explorers Festival

— 130 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Plus Camerimage

9 PrestiĪowy i najwiĊkszy na Ğwiecie festiwal filmowy poĞwiĊcony sztuce operatorów filmowych 9 Spotkania z operatorami filmowymi, projekcje filmowe, a takĪe warsztaty i seminaria prowadzone przez wybitnych operatorów i reĪyserów 9 Festiwal odwiedzany jest przez znane postacie ze Ğwiata filmu, jak: David Lynch, Bill Murray, Terry Gilliam, Johnny Depp

9 W czasie festiwalu odbywają siĊ warsztaty dla rysowników i scenarzystów prowadzone przez doĞwiadczonych twórców i znawców tematu 9 Podczas festwialu odbywają siĊ takĪe prelekcje na temat komiksu i dziedzin pokrewnych, takich jak film czy fantastyka oraz spotkania z twórcami i wydawcami komiksów 9 Imprezą towarzyszącą jest kiermasz wydawnictw komiksowych, na którym swoje stoiska mają prywatni kolekcjonerzy, wydawniczy potentaci, ale takĪe niezaleĪni wydawcy komiksów

Festiwal komiksu

— 131 —

Tomasz Koralewski – Prezentacja produktów Łodzi i regionu łódzkiego

àódĨ – Europejską Europejską Stolicą Stolicą Kultury w 2016 roku

9 Przygotowanie kompleksowego programu imprez kulturalnych mających na celu szerzenie historycznego i artystycznego dziedzictwa àodzi i regionu áódzkiego 9 Szansa na promocjĊ, kontakty i Ğrodki zewnĊtrzne na projekty kulturalne, a co za tym idzie takĪe na turystykĊ 9 Wspóádziaáanie wáadz miasta, województwa, instytucji kultury i branĪy turystycznej na niespotykaną do tej pory skalĊ

Centralny àuk Turystyczny - àĊczyca àĊczyca 9 Zamek Królewski w àĊczycy – budowla obronna wzniesiona przez króla Kazimierza Wielkiego najprawdopodobniej w latach 1357–1370, w czasie wprowadzania przez niego reform administracyjnych w kraju 9 Zespóá klasztorny bernardynów, I poá. XVII w. 9 Zespóá klasztorny dominikanów (koĞcióá i klasztor), poáowa XIV w. DziĞ byáe wiĊzienie moĪliwe do zwiedzania 9 Ratusz, klasycystyczny, 1788–1790

— 132 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek 9 Uniejów – przykáad gminy, która zdecydowanie postawiáa na turystykĊ 9 Kompleks basenów z wodą termalną, zjeĪdĪalniami, gastronomią i ofertą noclegową 9 w ramach Term realizacja projektu „Wrota Czasu” – kasztel rycerski z licznymi atrakcjami 9liczne produkty turystyczne: wycieczki fabularne po okolicy, odpoczynek z jogą, spáywy kajakowe Wartą 9 w przyszáoĞci realizacja projektu Maxi Football – kompleksu boisk i hal piákarskich z podgrzewaną murawą i zapleczem technicznym 9 od lipca 2008 roku kompleks odwiedziáo ponad 450 tys. osób 9 wiĊcej informacji na stronie: www.termyuniejow.pl

Centralny àuk Turystyczny - Termy Uniejó Uniejów

Centralny àuk Turystyczny – Kopalnia soli w Káodawie 9 MoĪliwoĞü zwiedzenia czynnej kopalni soli 9 Kopalnia gáĊbinowa, aktualnie eksploatowane poziomy wydobywcze to 600 i 750 m pod powierzchnią ziemi. Producent naturalnej soli kamiennej o barwie biaáej oraz unikalnej róĪowej, powstaáej w okresie cechsztyĔskim 9 Program zwiedzania obejmuje prelekcjĊ na temat historii powstania záóĪ káodawskich oraz zastosowania soli, zjazd windą na poziom 600 m pod powierzchnią ziemi, obejrzenie wyeksploatowanych komór solnych i inne atrakcje

— 133 —

Tomasz Koralewski – Prezentacja produktów Łodzi i regionu łódzkiego

9 We wsi Gáogowiec naleĪącej do parafii ĝwinice Warckie urodziáa siĊ Ğw. Faustyna Kowalska 9 ĝwinice Warckie jako wieĞ parafialna staáa siĊ oĞrodkiem kultu. Sam koĞcióá w ĝwinicach Warckich peáni rolĊ Sanktuarium chrztu i narodzin Ğw. Faustyny 9 Nieopodal domu w Gáogowcu znajdziemy kapliczkĊ z figurą Matki BoĪej, którą wykonano wedáug wizji ĞwiĊtej Faustyny, a takĪe stacje drogi krzyĪowej autorstwa Michaáa Dáutowskiego z Warszawy

Centralny àuk Turystyczny – ĝwinice Warckie

ZOO Safari w Borysewie – stary pomysá pomysá w nowej szacie

— 134 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Dinopark oraz Kraina ĝwiĊ wiĊtego Mikoá Mikoáaja w Koá Koáacinku 9 Park Jurajsko-Botaniczny "Dino-Park" z naturalnej wielkoĞci figurami dinozaurów 9 MoĪliwoĞü zabawy w „maáych archeologów” lub „poszukiwaczy záota” 9 Gra planszowa wkomponowana w teren parku, 9 Grota z gniazdem dinozaurów i wykluwającym siĊ maáym Diplodokiem 9 Dom ĝwiĊtego Mikoáaja

Góra KamieĔ KamieĔsk – produkt na lato i zimĊ zimĊ

9 NajwiĊksza w Polsce sztuczna góra po odkrywkowej kopalni wĊgla – obecnie produkt turystyczny czynny przez caáy rok 9 Wyciągi i centrum narciarskie, szlaki wyczynowe dla rowerów, szlaki piesze, liczne hotele konferencyjne w otoczeniu lasów i nad zbiornikami wodnymi

— 135 —

Tomasz Koralewski – Prezentacja produktów Łodzi i regionu łódzkiego

9 NajwiĊksza kopalnia odkrywkowa w Polsce i jedna z najwiĊkszych w Europie 9 Powierzchnia zwaáowiska wewnĊtrznego i wyrobiska eksploatacyjnego Pola „Beáchatów” wynosi aktualnie okoáo 3200 ha 9 ĝrednie roczne wydobycie wĊgla brunatnego w ostatnich latach wyniosáo w Kopalni „Beáchatów” okoáo 35 mln ton, co stanowi ponad 50% caáego wydobycia w Polsce

Kopalnia WĊ WĊgla Brunatnego Beá Beácható chatów

Kleszczó Kleszczów – taras widokowy i Solpark 9 Taras widokowy z widokiem na najwiĊkszą kopalniĊ odkrywkową w Polsce 9 Kompleks DydaktycznoSportowy „SOLPARK” zawierający: • Dwa baseny, brodzik dla dzieci, jacuzzi, SPA, wanny solankowe • Boisko piákarskie z podgrzewaną murawą • Sezonowe lodowisko • HalĊ sportową • Hotel z centrum konferencyjnym

— 136 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Spaá Spaáa – lasy, Īubry i sport 9 Znana miejscowoĞü wypoczynkowa nad Pilicą na terenie dawnej Puszczy Pilickiej, obecnie Spalskiego Parku Krajobrazowego 9 Miejsce odwiedzane byáo przez cara Aleksandra III, Józefa Piásudskiego czy Ignacego MoĞcickiego 9 Obecnie Spaáa znana jest przede wszystkim jako oĞrodek sportu, rekreacji i wypoczynku. Centralny OĞrodek Sportu jest jednym z bardziej znanych w Europie. W skáad kompleksu wchodzą kryte hale sportowe i basen, siáownie, gabinety odnowy biologicznej, gabinet krioterapii, korty i hotele

9 Jedyny w Polsce skansen rzeczny z arcybogatymi zbiorami historii máynarstwa polskiego i pamiątkami związanymi z I i II wojną Ğwiatową 9 ĩywe muzeum – gdzie wszystkiego moĪna spróbowaü i dotknąü 9 Miejsce licznych imprez rekonstrukcyjnych wydarzeĔ wojennych znad Pilicy i okolic Tomaszowa Mazowieckiego 9 WiĊkszoĞü rekwizytów pieczoáowicie zbierana i restaurowana przez wáaĞciciela skansenu – pana Andrzeja Kobalczyka – pasjonata jakich maáo!

Skansen Rzeki Pilicy – Muzeum bez Kapci

— 137 —

Tomasz Koralewski – Prezentacja produktów Łodzi i regionu łódzkiego

9 Zagospodarowanie najwiĊkszego w Polsce schronu dla pociągów sztabowych – trasa historyczna, zwiedzanie z przewodnikiem 9 Liczne imprezy historyczne z okresu II wojny Ğwiatowej

Bunkier w Konewce

9 Jedna z najstarszych placówek tego typu w Polsce 9 OĞrodek zajmuje powierzchniĊ 72,4 ha. LeĪy w strefie ochronnej Spalskiego Parku Krajobrazowego. LiczebnoĞü stada hodowlanego utrzymywana jest na poziomie 20 szt. 9 Na szlaku od NadleĞnictwa Smardzewice do samego oĞrodka przygotowano bardzo ciekawą ĞcieĪkĊ edukacyjną z oĞmioma punktami informacyjnymi o samym oĞrodku – ekologii i ochronie Īubra oraz o wspaniaáych walorach przyrodniczych spalskich lasów

OĞrodek hodowli Īubró ubrów w Smardzewicach

— 138 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Jarmark Spalski 9 Jarmark antyków i rĊkodzieáa adresowany przede wszystkim do kolekcjonerów i zbieraczy wszelkiego rodzaju przedmiotów zabytkowych i staroci 9 Imprezie targowej towarzyszą liczne atrakcje: program estradowy, wytwarzanie na Īywo wyrobów przez znanych twórców ludowych, gry i zabawy dla dzieci, przejaĪdĪki bryczkami i zwiedzanie Spaáy z profesjonalnymi przewodnikami

9 RomaĔski koĞcióá filialny Ğw. Idziego prawdopodobnie z XII w. 9 Ruiny zamku Kazimierza Wielkiego z XIV w. 9 KoĞcióá parafialny pod wezwa-niem Ğw. Michaáa Archanioáa z XVI w.

Inowá Inowáódz

— 139 —

Tomasz Koralewski – Prezentacja produktów Łodzi i regionu łódzkiego

Kolory Polski – wĊdrowny festiwal Filharmonii àódzkiej

9 Jedyny taki festiwal w Polsce 9 26 koncertów w ciągu 14 weekendów, w róĪnego rodzaju miejscach (koĞcioáy, klasztory, zamki i inne) 9 Przy okazji koncertów moĪna: przelecieü siĊ balonem, przejechaü starym tramwajem, pobawiü siĊ w nocne podchody, wziąü udziaá w rajdach pieszych i rowerowych, spáywach kajakowych, nauczyü siĊ taĔców polskich i Īydowskich

Paá Paáac w Nieborowie

9 Paáac barokowy z 1694 r. wraz z zespoáem parkowym 9 Paáac wyposaĪony jest w stylowe meble, tkaniny, obrazy i rzeĨby oraz przedmioty rzemiosáa artystycznego 9 Zbiory biblioteki paáacowej zawierają ponad 10 tys. woluminów dzieá polskich i obcych, w tym starodruki z XV w.

— 140 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

9 Romantyczny park w stylu angielskim zaáoĪony przez HelenĊ z PrzeĨdzieckich (1753–1821), ĪonĊ Michaáa Hieronima Radziwiááa, wáaĞciciela pobliskiego Nieborowa 9 W parku znajdują siĊ liczne budowle: Grota Sybilli, Domek Gotycki, Akwedukt, àuk Kamienny, czy ĝwiątynia Diany

Park w Arkadii

àowicz – miasto tradycją tradycją sáyną ynące

9 Stary Rynek, przy którym zlokalizowany jest Ratusz Miejski, Katedra i Muzeum 9 Interesujący, niepowtarzalny, znany w caáej Polsce folklor – Muzeum Ludowe 9 Zrewitalizowany Trójkątny Rynek – nową atrakcją turystyczną miasta 9Idealne miejsce dla uzupeánienia wyjazdu z Warszawy lub z àodzi na 1 dzieĔ

— 141 —

Tomasz Koralewski – Prezentacja produktów Łodzi i regionu łódzkiego

Warsztat garncarski rodziny KopczyĔ KopczyĔskich w Bolimowie 9 Podczas zwiedzania moĪna podpatrzeü pracĊ garncarza, zobaczyü etapy powstawania naczyĔ glinianych oraz wysáuchaü legend i opowiadaĔ związanych z Bolimowem 9 Osoby chĊtne mogą spróbowaü swoich siá na kole albo w rĊcznym lepieniu z gliny. Wszystkie zrobione wyroby moĪna zabraü ze sobą do domu jako pamiątkĊ 9 Istnieje równieĪ moĪliwoĞü odbycia 5-dniowego kursu garncarstwa obejmującego naukĊ podstawowych technik toczenia na kole garncarskim i lepienia rĊcznego, wypalania oraz szkliwienia

Muzeum Ludowe Rodziny Brzozowskich w Sromowie 9 Ponad 600 drewnianych figur w czterech pawilonach, z czego okoáo 400 to figury ruchome 9 Ponad 30 figur naturalnej wielkoĞci, które ubrane są w oryginalne áowickie stroje. W wiĊkszoĞci figury te są ruchome 9 WnĊtrze áowickiej izby, gdzie cztery gospodynie przĊdą na koáowrotkach, jedna robi masáo w kierzynce, a inna koáysze kolebką 9 Ponad 30 zaprzĊgów konnych. Znajdują siĊ tutaj bryczki i wolanty, którymi bogatsi cháopi jeĨdzili do koĞcioáa i na wesela, sanie i wozy cháopskie na drewnianych koáach. Są tu póákoszki, wasągi, wozy drabiniaste i inne

— 142 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

9 MoĪliwoĞü obejrzenia drzew, krzewów i innych roĞlin z caáego Ğwiata 9 MoĪliwoĞü zwiedzenia Muzeum Lasu i Drewna 9 SprzedaĪ roĞlin

Arboretum i Alpinarium w Rogowie

Rogowska Kolej Wą Wąskotorowa

9 Pierwsza i jedyna kolej wąskotorowa muzealna w województwie áódzkim 9 Na stacji w Rogowie powstaje, tworzony spoáecznie, skansen kolei wąskotorowych, obecnie juĪ są tam: 3 parowozy, 5 lokomotyw spalinowych, 3 wagony motorowe i 5 osobowych 9 Trasa kolejki wiedzie przez malownicze, pagórkowate tereny Mazowsza

— 143 —

Tomasz Koralewski – Prezentacja produktów Łodzi i regionu łódzkiego

Szlaki wodne rzek Warty i Pilicy – nowe produkty turystyki kajakowej wojewó województwa áódzkiego 9 Oznakowanie i otwarcie wspólnie z woj. mazowieckim szlaku kajakowego rzeki Pilicy 9 Wydanie wspólnie z województwem mazowieckim przewodnika turystycznego po rzece Pilicy autorstwa M. LityĔskiego 9 Zorganizowanie pokazowego spáywu kajakowego dla dziennikarzy prasy turystycznej 9 Nawiązanie wspóápracy z podmiotami komercyjnymi na trasach Warty i Pilicy w celu przygotowania i sprzedaĪy produktów turystyki kajakowej 9 Otwarcie oznakowanego szlaku kajakowego Warty od CzĊstochowy po Uniejów (maj), promocja przewodnika kajakowego „Warta” M. LityĔskiego

Serdecznie dziĊ dziĊkujemy za uwagĊ uwagĊ i zapraszamy do wspó wspóápracy Tomasz Koralewski, [email protected]

— 144 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

12. OD DRZWI WARSZTATU PO OKNO NA ŚWIAT Jarosław A. Janowski*

Turystyka przemysłowa to zazwyczaj wędrówka szlakiem istniejących lub nieistniejących już warsztatów pracy. Warsztatów, które najczęściej są kojarzone z miejscem codziennej pracy zawodowej. Takie warsztaty mają kowale, mechanicy, blacharze. Mają je również tkacze, co z pewnością w przypadku Łodzi pozwala je kojarzyć w odpowiedni sposób. Innego rodzaju warsztaty, i to głównie pod ziemią, mają górnicy wydobywający spod ziemi różnego rodzaju kopaliny. Najczęściej jednak przechodzi się ponad takimi warsztatami pracy, do których prowadzą powszechnie znane drzwi. Mianem takich drzwi w Japonii określa się klapy włazów kanalizacyjnych, które prowadzą do kanałów będących specyficznym warsztatem pracy. Dlatego zdobienie pokryw tych wejść jest w tym kraju traktowane w sposób szczególny. Nadaje im się wymiar nieomal odrębnego dzieła sztuki. Według opinii tamtejszych obserwatorów japońskie przykrywy włazów są wzorzyste, barwne i często przedstawiają coś charakterystycznego dla miejsca, w którym się znajdują1. Te najbardziej proste i najczęściej spotykane w Polsce są oznaczone literą A, jak pierwsza litera alfabetu, albo K, jak kanał, kanalizacja lub kanalia. Na podstawie powszechnego mniemania można byłoby przyjąć, że całą tę sferę działalności gospodarczej człowieka traktuje się raczej bardzo pejoratywnie. Nic więc w tym dziwnego, że zamknięcie włazu kanalizacyjnego najczęściej nie wzbudza żadnych pozytywnych skojarzeń. Jednak poczynione wnikliwe obserwacje zdają się w pewnym sensie przeczyć temu ogólnemu nastawieniu, gdyż coraz częściej można odnaleźć nietypowe klapy, podobnie jak to się już dzieje w Japonii. Oto tamtejsze ministerstwo budownictwa w 1983 roku zażądało, by japońscy producenci tworzyli klapy z wyróżniającymi je wzorami. W trzy lata później zostało wybranych 20 klap z powodu ich unikalnych wzorów i od tamtego czasu

* 1

Jarosław A. Janowski – Wyższa Szkoła Bankowa we Wrocławiu, e-mail: [email protected] http://www.nihonsun.net/topic-808-0.html. — 145 —

Jarosław A. Janowski – Od drzwi warsztatu po okno na świat

na terenie całej Japonii lokalne władze współzawodniczą ze sobą, tworząc wzory klap specyficzne dla ich obszarów2. Przy tym okazuje się, że klapy kanalizacyjne mogą być nieomal idealnym świadectwem minionej historii. Historii miejscowości, w której się znajdują, jak i świadectwem istnienia odlewni, w jakich je wyprodukowano. Bywa i tak, że stanowią swoisty rodzaj pomnika właściciela zakładu odlewniczego, który na klapie włazu umieścił napis w postaci swojego imienia, nazwiska, nazwy swojej firmy oraz miejsca jej siedziby. Często tych zakładów odlewniczych już dawno nie ma, ale tak opisane pokrywy włazów jeszcze nadal istnieją. W Giżycku można odnaleźć klapy opisane imieniem i nazwiskiem ERICHA MERTENA, właściciela odlewni, która, jak można sądzić według kolejnych napisów, mieściła się w Berlinie w 1903 roku. Podobnie jest na wielu pokrywach kanalizacyjnych w Łodzi, na których zapisano cyrylicą nazwę Zakładu Budowlanego Braci ZELL, jaki istniał w 1910 roku. Nie wiadomo jednak, gdzie ten zakład faktycznie się mieścił: czy w Łodzi, czy też poza nią, bo badania w tym zakresie nadal trwają.

Ryc. 1. Klapa Zakładu Budowlanego Braci Zell

Wiadomo natomiast, że pod koniec lat 80. XIX wieku powstała w Łodzi inna firma pod nazwą „Wilhelm Walter i Ska”, która uruchomiła fabrykę maszyn zajmującą się wytwarzaniem krosien. Po pewnym czasie firmę tę przejął Niemiec – poddany pruski – Maurycy (Moritz) Bauer. W końcu XIX w. ta fabryka mieściła się przy głównej ulicy miasta – Piotrkowskiej – pod numerem 170. Znaczna część wyrobów M. Bauera miała zbyt w Rosji. Dzięki temu miesięcznie produkowano około 120 krosien. W latach 30. XX w. funkcjonowała już pod nazwą Fabryka Maszyn i Odlewnia Żelaza Maurycy Bauer, była własnością Ryszarda Bauera, prawdopodobnie syna Maurycego. 2

http://www.jamaipanese.com/japan-manhole-cover-website/.

— 146 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Wiadomo, że po drugiej wojnie światowej istniała nadal i w 1947 r. zatrudniała około 300 pracowników. Produkowała tokarki, szlifierki, odlewy żeliwne i krosna tkackie3. I to właśnie po tej fabryce do dnia dzisiejszego pozostało jedno jedyne krosno tkackie z 1910 roku eksponowane w Centralnym Muzeum Włókiennictwa w Łodzi. Pozostała też żeliwna klapa kanalizacyjna umieszczona w podwórzu posesji przy ulicy Wschodniej, na której wyraźnie widać napis: Moritz Bauer – Łódź.

Ryc. 2. Klapa z napisem Moritz Bauer – Łódź

Podobnych śladów historii łódzkiego przemysłu metalowego można doszukiwać się na podstawie informacji umieszczonej na innej klapie kanalizacyjnej położonej na terenie sąsiedniej posesji, na której wyraźnie widać napis FERRUM ŁÓDŹ. To z pewnością wyrób Łódzkiej Odlewni Żeliwa „Ferrum”, będącej pierwotnie własnością Edmunda Bauera i Alfonsa Weidemanna, jaką założono w 1908 roku przy ulicy Widzewskiej w Łodzi4. Śledząc jej dalszą historię, można założyć, że to właśnie m.in. ta odlewnia żeliwa dała podstawy funkcjonowania, i to na przestrzeni ponad stu lat, obecnej Spółce Akcyjnej działającej pod nazwą Fabryka Osprzętu Samochodowego POLMO w Łodzi5. W wielu miejscach tego włókienniczego miasta można natrafić na historyczne klapy kanalizacyjne podpisane przez OTTO GOLDAMMERA, który w 1882 roku przejął od swojego teścia Szweda – Karola Söderströma – istniejącą od 1854 roku Fabrykę Maszyn i Odlewnię Żelaza. Firma w tamtych czasach należała do największych i najbardziej znanych tego typu w regionie łódzkim. Maszyny Goldammera znajdowały zbyt w ówczesnym

3

D. Klemantowicz, Region łódzki jako ośrodek przemysłu metalowo-maszynowego Królestwa Polskiego w latach 1864–1914, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2008. W. Kowalski, Leksykon łódzkich fabryk, Literatura, Łódź 1999. 5 Historia spółki – Fabryka Osprzętu Samochodowego POLMO Łódź S.A. (http://www.polmo-lodz.com.pl/). 4

— 147 —

Jarosław A. Janowski – Od drzwi warsztatu po okno na świat

Królestwie Polskim oraz Cesarstwie Rosyjskim, gdzie firma miała swoich reprezentantów w dwóch najważniejszych miastach Rosji – w Moskwie i Petersburgu. W latach dziewięćdziesiątych XIX w. za maszyny i urządzenia włókiennicze została nagrodzona dwoma medalami na wystawach w Warszawie (1895 r.) i Niżnym Nowogrodzie (1896 r.)6. Firma produkowała też i inne formy odlewnicze. Przecież jej właściciel, Otto Goldammer, to ten sam, którego imię i nazwisko można jeszcze dzisiaj odnaleźć również na tarczach trzymanych przez skrzaty, jakie tkwią w bramach łódzkich fabryk7 i kamienic.

Ryc. 3. Skrzaty Otto Goldammera – Łódź

Pokrywy wejść do włazów kanalizacyjnych swoją ornamentyką mogą mieć również znaczenie symboliczne. Nie od dzisiaj wiadomo, że heksagram odnosi się do przeciwstawnych sobie żywiołów. Często stosowany w symbolice odnoszącej się chociażby do całego procesu ważenia piwa, gdzie wierzchołek górnego trójkąta to woda, lewa część tego samego trójkąta to powietrze (inaczej – gaz), zaś prawa część to ogień albo ciepło. Natomiast dolny wierzchołek drugiego trójkąta to fermentacja, zaś lewa jego część równa się kiełkowaniu, a prawa odpowiada scukrzaniu. Ten motyw okazuje się być powszechnie obecny w niemieckim Bambergu – czyli regionie leżącym nieopodal Monachium – gdzie działa 8 browarów, najwięcej w Europie w jednym mieście oraz znana w całej Europie słodownia Weyermann. Równie dobrze można przyjąć, że heksagram jest związany z zawodem odlewnika, bo odlewnictwo to technologia (niekiedy sztuka lub umiejętność) polegająca na zalewaniu uprzednio przygotowanej formy ciekłym materiałem (najczęściej stopem metali) oraz takim

6 7

R. Rosin, Łódź – Dzieje miasta do 1918 roku, PWN, Warszawa 1980. M. Jaskulski, Stare fabryki Łodzi, Zora, Łódź 1995.

— 148 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

sterowaniu procesami krzepnięcia i stygnięcia odlewu, aby otrzymać wyrób o odpowiedniej strukturze i właściwościach. W efekcie takich działań powstają również klapy kanalizacyjne, na których można zobaczyć charakterystyczny symbol połączenia dwóch trójkątów, zwany inaczej gwiazdą Dawida. Pewnie w ten właśnie sposób została potraktowana jedna z klap umieszczonych w obrębie dawnego cmentarza Górek Plebańskich znajdujących się w otoczeniu dzisiejszego kościoła NMP w Łodzi.

Ryc. 4. Klapa z heksagramem – Górki Plebańskie w Łodzi

To jej wizerunek został wykorzystany jako graficzny wyróżnik strony internetowej łódzkiej organizacji żydowskiej działającej pod nazwą Fundacja Monumentum Iudaicum Lodzenie8. Nietrudno zauważyć, że tak w przypadku jednej, jak i drugiej centralnie umieszczono znak tarczy Dawida oraz to samo, jednoznacznie identyfikujące, oznaczenie numeryczne 2150 – 60A. To szczególne potraktowanie tego użytkowego odlewu żeliwnego może wynikać z przeświadczenia, iż powstał on w ramach tzw. resortu metalowego łódzkiego getta, jakie funkcjonowało na tym terenie w okresie drugiej wojny światowej. Jednak należy jednoznacznie stwierdzić, że istniejące dokumenty tej tezy zdają się nie potwierdzać. Podobnym symbolem, często wykorzystywanym na odlewanych pokrywach włazów kanalizacyjnych, jest inny znak, będący efektem połączenia dwóch kwadratów, czyli oktagram, który, jak się uważa, miałby zapobiegać zanikaniu wody. Klapy z takim wizerunkiem również można odnaleźć w Łodzi i to obok siedziby Rady Miasta w dawnych zabudowaniach należących do Juliusza Heinzla. Można na nie trafić

8

http://www.lodzjews.org/root/form/pl/kontakt/index.asp. — 149 —

Jarosław A. Janowski – Od drzwi warsztatu po okno na świat

także w Zabrzu i w Nysie, gdzie centralnie dodano literę K albo w Poznaniu, gdzie zamiast litery dodano trójkąt, wzmacniając niejako symboliczną wymowę umieszczonego na klapie wizerunku oktagramu. Inaczej zdaje się być jednak na Dolnym Śląsku i Śląsku Opolskim, gdzie poza oktagramem, zamiast trójkąta, dodatkowo centralnie umieszczono wcześniej opisywany heksagram. Na takie klapy można napotkać w Kudowie-Zdroju i w Polanicy-Zdroju, a także w okolicach Tułowic na Opolszczyźnie.

Ryc. 5. Klapa – oktagram z heksagramem w Polanicy-Zdroju

Najwięcej zaś zdaje się ich być w miejscowości o nazwie Ziębice. To właśnie tam, w Ziębicach na Dolnym Śląsku, tych klap wydaje się być w sumie więcej niż wszystkich pozostałych. Zaskakującym przy tym jest fakt braku jakiejkolwiek wiedzy dotyczącej ich istnienia, a tym bardziej pochodzenia. Na podstawie własnych poszukiwań oraz poczynionych obserwacji można z całym przekonaniem stwierdzić, że w tym mieście wiedza dotycząca oktogramowo-heksagramowych klap kanalizacyjnych obecnie właściwie nie istnieje. Podobnie zdaje się być z klapami umieszczonymi na ulicach sąsiednich Ząbkowic Śląskich, na jakich można jeszcze odnaleźć dawny herb miasta, które przed 1945 rokiem nazywało się Frankenstein. Prowadzone tam aktualnie prace remontowe podziemnych instalacji wodociągowo-kanalizacyjnych budzą słuszne obawy, czy aby te oryginalne świadectwa minionej historii nie staną się dla włodarzy miasta wartością jedynie zbytecznego złomu. A klapy te mogą rzeczywiście przypominać turystom miniony czas i faktyczną historię tych miejsc, podobnie jak to się dzieje we Lwowie, gdzie na tamtejszych klapach kanalizacyjnych można odnaleźć żeliwne napisy w rodzaju KANALIZACJA LWOWA lub PERKUN LWÓW – SPÓŁKA KOMANDYTOWA. — 150 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Ryc. 6. Klapy kanalizacyjne we Lwowie

Współcześnie powierzchnia pokryw wejść włazów kanalizacyjnych wydaje się być idealnym nośnikiem nie tylko informacji, ale i promocji, i reklamy. Rolę tę zdają się zauważać w Gdańsku, gdzie na klapach kanalizacji sanitarnej i kanalizacji deszczowej umieszczono herb miasta w postaci korony i dwóch krzyży, dodając na niektórych również wizerunek znanej i popularnej studni Neptuna stojącej na Długim Targu w samym centrum miasta.

Ryc. 7. Klapy kanalizacyjne w Gdańsku

Podobnie jest we Wrocławiu, gdzie w obrębie Starego Miasta można z łatwością trafić na płaskorzeźbę herbu miasta umieszczoną na klapach licznych włazów kanalizacyjnych. Inaczej jednak zadaje się być w Budapeszcie, gdzie podobne pokrywy włazów ozdobiono swoistą grafiką symetrycznie układających się figur. Przypomina to bardziej — 151 —

Jarosław A. Janowski – Od drzwi warsztatu po okno na świat

użytkowe graficzne dzieło sztuki niż zwykły odlew żeliwny kryjący warsztatowe pomieszczenia pracowników wodociągów i kanalizacji.

Ryc. 8. Klapa z grafiką – Budapeszt

Podobne dzieło sztuki i to leżące pośród miejskiego bruku w postaci kwadratowej klapy zdobionej secesyjnym ornamentem roślinnym9 można jeszcze odnaleźć w Łodzi i to w obrębie jej historycznego Nowego Miasta ograniczonego niegdyś czworobokiem ulic Południowej, Wschodniej, Północnej i Zachodniej.

Ryc. 9. Secesja „sięgnęła bruku” w Łodzi

9

W. Jordan, W kręgu łódzkiej secesji, Literatura, Łódź 2006.

— 152 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Jeszcze dalej zdaje się iść kompozycja ceramiczna ułożona w miejscowości Selb w Niemczech, gdzie klapa włazu kanalizacyjnego została wkomponowana w mozaikę dywanową ułożoną z różnokolorowych elementów.

Ryc. 10. Ceramiczny dywan – Selb, Niemcy

Stanowi ona swoiste odniesienie do charakteru całego miasta będącego ważnym ośrodkiem produkcji ceramiki, a w szczególności porcelany. To w nim od pierwszej soboty sierpnia odbywa się coroczne, jedno z największych na świecie, Święto Porcelany. W Łodzi zdobienie klap elementami związanymi z miastem na przestrzeni lat przechodziło niejako ewolucję od drobnych, niepozornych symboli herbowych miasta do wyraźnych i czytelnych wizerunków herbowej łodzi wpisanej w krąg dwunastu gwiazdek symbolizujących Unię Europejską.

Ryc. 11. Klapa z gwiazdkami unijnymi – Łódź

— 153 —

Jarosław A. Janowski – Od drzwi warsztatu po okno na świat

Właśnie taki rodzaj klap wskazano urzędowo jako najbardziej właściwy w całym mieście. Jednak przed rokiem udało się przełamać tę obowiązującą tendencję, wprowadzając do użytku ozdobne wzory współczesnych klap kanalizacyjnych. Taki fakt miał miejsce w marcu 2009 roku, kiedy to z okazji Światowego Dnia Wody uroczyście odsłonięto cztery pierwsze pokrywy, na których m.in. umieszczono cztery formy językowe nazwy miasta ŁÓDŹ. Ta realizacja była możliwa dzięki zaangażowaniu Łódzkiej Spółki Infrastrukturalnej, której zarząd podjął się stworzyć nowatorski projekt pod nazwą „Historia Łodzi na włazach pisana”. W ślad za tym umieszczono kolejne tego typu pokrywy w bezpośrednim sąsiedztwie gmachu Teatru Wielkiego, siedziby łódzkiej Opery, gdzie corocznie odbywają się imprezy Festiwalu Filmowego Camerimage w Łodzi.

Ryc. 12. Klapa z napisem Łódź w czterech językach przed Teatrem Wielkim w Łodzi

Symbolika użyta w projekcie wizerunku tej ozdobnej klapy była tak ważna dla decydentów miasta, iż użyto jej na oficjalnej stronie internetowej urzędu miejskiego, odnosząc się w ten sposób do Łodzi jako Miasta Tolerancji10. Bywa jednak i tak, jak to się stało w przypadku Kołobrzegu, że herb miasta nie tylko zostaje umieszczony na klapach będących na jego terenie, ale zostaje niejako przeniesiony w zupełnie inne miejsce. Takim najbardziej istotnym dla tego typu działań okazuje się być teren zabudowań klasztornych na Jasnej Górze w Częstochowie, gdzie obok klapy pochodzącej z Kołobrzegu, można się natknąć na wiele innych spośród 42, jakie się tam obecnie znajdują. Na tej podstawie można z dużym prawdopodobieństwem założyć, że Jasna Góra jest obecnie miejscem największego skupiska różnorodnych ozdobnych klap kanalizacyjnych w Polsce. I to pokryw, na których można odczytać raczej zaskakujące napisy, jak na użyte

10

http://uml.lodz.pl/index.php?str=3848.

— 154 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

do tego celu przedmioty, w rodzaju: W SŁUŻBIE NARODOWI I BLIŹNIEMU lub też MIEJ NAS W OPIECE. Można również na jednej z nich zobaczyć panoramę historycznego Krosna z podpisem CROSNO – 2008 – MIEJSKIE PRZEDSIĘBIORSTWO GOSPODARKI KOMUNALNEJ W KROŚNIE, co bardziej zdaje się przypominać dużych rozmiarów medalion niż rzeczywistą klapę kanalizacyjną zabudowań klasztornych na Jasnej Górze w Częstochowie.

Ryc. 13. Klapa CROSNO 2008 – Jasna Góra w Częstochowie

Podobne odczucia można mieć w przypadku wypisanych, jakby kobiecą ręką, słów św. Pawła Apostoła do Koryntian o miłości, która „cierpliwa jest, łaskawa jest; miłość nie zazdrości” jakie można odczytać na współczesnej klapie kanalizacyjnej leżącej m.in. w Nysie, Gdyni i Bielsku-Białej. W ten oto sposób Odlewnia Żeliwa w Tułowicach Małych witała nadchodzący wtedy XXI wiek.

Ryc. 14. Klapa z listem św. Pawła Apostoła do Koryntian – Nysa

— 155 —

Jarosław A. Janowski – Od drzwi warsztatu po okno na świat

Nieco inaczej zaznaczono ten fakt na klapach kanalizacyjnych znajdujących się w administracyjnym centrum Zabrza, gdzie herb miasta umieszczono na powielających się napisach ZABRZE 2000. Ciekawym rozwiązaniem promocyjno-reklamowym wydaje się być użycie na pokrywie włazu kanalizacyjnego wizerunku zabytkowej wieży ciśnień z napisem W służbie społeczeństwu Tarnowskich Gór – VEOLIA – WODA – Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji Sp. Z O.O. Tym bardziej, że tak ozdobiona klapa została umieszczona w rynku, tuż przy siedzibie lokalnych władz. Promocyjne znaczenie tego typu nośników informacji zdają się również dostrzegać w Pradze, stolicy Czech, gdzie na popularnych i tłumnie odwiedzanych przez turystów z całego nieomal świata ciągach komunikacyjnych można bez problemu trafić na klapy zdobione herbem tego miasta. Podobnie w Berlinie, gdzie, na bliźniaczo podobnych klapach, umieszczono z kolei sylwetki najbardziej znanych zabytków stolicy Niemiec.

Ryc. 15. Klapa z Berlina

Można byłoby przypuszczać, że w ten sposób włodarze miasta starają się przypomnieć turystom o czekających na nich tam atrakcjach. Na podstawie porównań można byłoby odnieść wrażenie, że w Warszawie, stolicy Polski, jest zupełnie odwrotnie. Tam, poza sporadycznymi napisami w rodzaju MPKiW SA – WARSZAWA czy też SPEC SA, trudno odnaleźć na zamknięciach włazów kanalizacyjnych cokolwiek innego. Można byłoby sądzić, że władze miasta nie widzą potrzeby promowania go poprzez klapy kanalizacyjne leżące na ulicach i to nawet te znajdujące się w najczęściej odwiedzanych przez turystów miejscach. Szczególnie na terenie Starego Miasta, gdzie klapy włazów kanalizacyjnych, tak jak i całe kanały, odegrały niezmiernie ważną rolę w czasie Powstania Warszawskiego. — 156 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Takie bierne działanie wydaje się być jednak mniej szkodliwe od dezinformowania, jak to ma miejsce m.in. w Sopocie, gdzie z napisu umieszczonego na tamtejszej klapie kanalizacyjnej każdy turysta może sądzić, że zamiast Trójmiasta zwiedza akurat Włocławek.

Ryc. 16. Klapa z napisem Włocławek w Sopocie

Podobnie może zdarzyć się w Polanicy-Zdroju, gdzie na podstawie napisów z tamtejszych klap kuracjusze mogliby być przekonani, że miejscem ich aktualnego pobytu jest WAŁBRZYCH, a nie centrum popularnego w Kotlinie Kłodzkiej uzdrowiska. Zupełnie inaczej jest jednak w Parku Zdrojowym pobliskiej Kudowy-Zdroju, gdzie pośród kanalizacyjnych klap oznaczonych dużym, a przy tym często kolorowym herbem miasta, można trafić na klapę ozdobioną znakiem graficznym ZESPOŁU UZDROWISK KŁODZKICH, którego siedziba znajduje się akurat w Polanicy-Zdroju.

Ryc. 17. Zespół Uzdrowisk Kłodzkich na klapie w Kudowie-Zdroju

— 157 —

Jarosław A. Janowski – Od drzwi warsztatu po okno na świat

Ciekawe rozwiązanie można zauważyć tuż za pobliską granicą, w czeskim Nachodzie, gdzie zupełnie łatwo jest się zorientować, że to już inny kraj, bo na tamtejszych klapach wyraźnie zaznaczono, że to Republika Czeska, a przy tym teren przyległy do hipermarketu Kaufland.

Ryc. 18. Kaufland na klapie w Nachodzie – Czechy

W podobny sposób promują się i inne firmy, korzystając z tego typu nośników informacji. Kapitalnym przykładem zdaje się być Biuro Podróży KANNE, które swoją maksymą Z nami dotrą Państwo dalej oraz zarysem fragmentu mapy świata, zaznaczonymi na klapie kanalizacyjnej leżącej w pasażu niemieckiego miasta Herford, stara się zaprosić do siebie przechodzących obok turystów.

Ryc. 19. Klapa z reklamą biura podróży w Kanne – Niemcy

— 158 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Takich i podobnych rozwiązań zdaje się być więcej. W Koszalinie metalowym medalionem władze miasta zapraszają na szlak STAROMIEJSKIEJ TRASY TURYSTYCZNEJ. W Łodzi zaś zaprasza się odpowiednio ozdobioną i opisaną klapą kanalizacyjną do powstałego w 2008 roku jedynego w Polsce Muzeum Kanału. Właśnie tam, wyjątkowo, wchodzi się nie przez typowy otwór włazu kanalizacyjnego, a przez odpowiednio przygotowany ciąg krętych, metalowych schodów, schodząc do kanału przypominającego swym kształtem dętkę rowerową. Konstrukcja, jaka powstała w 1926 roku, u początków tworzenia miejskiego systemu kanalizacji i wodociągów w Łodzi, ma 142 metry długości, przy szerokości 1,5 metra i wysokości 1,85 metra, co pozwala zmieścić w niej 300 metrów sześciennych wody. Zbiornik ten służył pierwotnie do płukania sieci kanalizacyjnej w centrum miasta. Obecnie, od wielu lat nieużytkowany, został przystosowany do zwiedzania. Urządzono w nim fragmenty ekspozycji muzealnej, pokazując liczne fotografie oraz zachowane sprzęty i narzędzia, jakich używano kiedyś w tych specyficznych warsztatach pracy.

Ryc. 20. Warsztat pracy – Muzeum Kanału w Łodzi

Z tego niegdysiejszego warsztatu można wyjść na powierzchnię szerokimi schodami, ale przeważnie do tego celu służą klamry umieszczone w ścianach kanału pozwalające wydostać się z włazu kanalizacyjnego. Wystarczy tylko unieść klapę, otwierając to swoiste okno na świat, jak to się zdaje czynić słowacki Czumil w Bratysławie. — 159 —

Jarosław A. Janowski – Od drzwi warsztatu po okno na świat

Ryc. 21. Czumil – słowacki kanalarz w Bratysławie

Poza nim można również zobaczyć klapy z herbem miasta albo z lustrzanym odbiciem, jakby mogło się to wydawać, zabytkowej siedziby Słowackiego Teatru Narodowego.

Ryc. 22. Klapa z odbiciem Narodowego Teatru Słowacji w Bratysławie

Z tego zestawienia widać wyraźnie, jak bardzo niedoceniane są zamknięcia włazów kanalizacyjnych w naszym kraju, które z powodzeniem mogą pełnić rolę nośnika informacji tak reklamowych, jak i promocyjnych. Nie tylko dla przypominania przyjezdnym o miejscowościach ich obecnego pobytu, ale również celem zachęcania ich do odwiedzenia konkretnych miejsc czy instytucji oraz znaczących dla danego terenu atrakcji turystycznych. Za okazaną mi pomoc przy opracowywaniu tego tematu szczególnie dziękuję Adamowi Kuźmickiemu oraz Adamowi Brajterowi. — 160 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Bibliografia Historia spółki – Fabryka Osprzętu Samochodowego POLMO Łódź S.A., http://www.polmo-lodz.com.pl/. http://www.jamaipanese.com/japan-manhole-cover-website/. http://www.lodzjews.org/root/form/pl/kontakt/index.asp. http://www.nihonsun.net/topic-808-0.html. http://uml.lodz.pl/index.php?str=3848. Jaskulski M., Stare fabryki Łodzi, Zora, Łódź 1995. Jordan W., W kręgu łódzkiej secesji, Literatura, Łódź 2006. Klemantowicz D., Region łódzki jako ośrodek przemysłu metalowo-maszynowego Królestwa Polskiego w latach 1864–1914, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2008. Kowalski W., Leksykon łódzkich fabryk, Literatura, Łódź 1999. Rosin R., Łódź – Dzieje miasta do 1918 roku, PWN, Warszawa 1980.

— 161 —

Jarosław A. Janowski – Od drzwi warsztatu po okno na świat

— 162 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

13. TRASY TURYSTYCZNE W WOJEWÓDZTWIE ŚWIĘTOKRZYSKIM NAWIĄZUJĄCE DO DZIEDZICTWA WIŚLAN I PRZEWODNIK TROPAMI WIŚLAN PO ZIEMI ŚWIĘTOKRZYSKIEJ Stanisław J. Adamczyk*

Pomysł nowych tras turystycznych nawiązujących do dziedzictwa Wiślan oraz napisania przewodnika turystycznego po Ziemi Wiślan pod tytułem Tropami Wiślan po Ziemi Świętokrzyskiej. Przewodnik dla turystów zmotoryzowanych został zaproponowany przez prof. Mieczysława Adamczyka – Rektora Wszechnicy Świętokrzyskiej w Kielcach, który na jednym z posiedzeń Katedry Turystyki i Rekreacji poddał pod dyskusję pracowników katedry projekt trasy i przewodnika opartego w głównej mierze na wykopaliskach archeologicznych. Zadaniem publikacji było przybliżenie turystom i studentom dziedzictwa i spuścizny plemienia Wiślan w postaci: reliktów grodzisk, ośrodków kultu pogańskiego, cmentarzysk, zachowanych zwyczajów, historii osadnictwa i urbanizacji, jak również powstałej w wiekach późniejszych, już po przyjęciu chrztu przez te plemiona, architektury świeckiej i sakralnej. Okazją do napisania przewodnika stała się przypadająca w 2008 roku setna rocznica zorganizowanego ruchu przewodnickiego na Kielecczyźnie działającego pod auspicjami Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego oraz 15-lecie działalności Wszechnicy Świętokrzyskiej w Kielcach. Koncepcja opracowanego przewodnika pomyślana została także jako pomoc dydaktyczna dla studentów turystyki i rekreacji, zwłaszcza do takich przedmiotów jak: krajoznawstwo, przewodnictwo i pilotaż oraz metodyka i techniki obsługi ruchu turystycznego. Słowianie przybyli na ziemie Regionu Świętokrzyskiego najprawdopodobniej w VI– –VII w., „przywożąc” na te tereny ze sobą cechy pozwalające na identyfikację tych plemion1. Na terenach zasiedlonych przez Słowian zauważono pewne cechy charakterystyczne

*

1

dr Stanisław J. Adamczyk – docent w Katedrze Turystyki i Rekreacji Wszechnicy Świętokrzyskiej w Kielcach, e-mail: [email protected] M. Adamczyk, S. J. Adamczyk, Tropami Wiślan po Ziemi Świętokrzyskiej. Przewodnik dla turystów zmotoryzowanych, Kielce 2008, s. 15. — 163 —

Stanisław J. Adamczyk – Trasy turystyczne w województwie świętokrzyskim nawiązujące do...

właściwe tylko tym plemionom. Były to: osadnictwo wzdłuż dolin rzecznych, gospodarka z przewagą hodowli zwierząt, prymitywne rzemiosło i ciałopalny obrządek pogrzebowy. Na terenach Polski w VI–VII wieku mieszkało wiele plemion słowiańskich przybyłych ze wschodu, z których największe to Wiślanie (nad górną Wisłą), Polanie (nad Wartą), liczne plemiona śląskie, plemiona pomorskie, Mazowszanie (nad środkową Wisłą), Goplanie (na Kujawach), czy Lędzianie (nad Sanem i Wieprzem). Według jednej z licznych istniejących hipotez określenie Słowianie jest słowem pochodzenia rdzennie słowiańskiego i pochodzi od wyrazu słowa. Słowianie (Slovene) – byliby zatem ludźmi znającymi słowa, potrafiącymi mówić, w odróżnieniu od innych ludów, z którymi Słowianie się zetknęli, a którzy posługiwali się niezrozumiałym dla nich językiem, np. Niemcy – niemi, ludzie, którzy nie mówią (zrozumiałym językiem)2. Potwierdza to tezę, że ukształtowanie się etnicznej świadomości Słowian nastąpiło w momencie zetknięcia się ich z innymi ludami. Slověne znaczyłoby tyle, co pobratymcy w słowie, w języku, z czego wnioskować można o długo utrzymującej się bliskości językowej wszystkich Słowian i o łatwości ich wzajemnego porozumiewania się. Inne teorie mówią o obcej etymologii tego wyrazu, prawdopodobnie celtyckiej lub germańskiej. Badacze J. Peisker3 i H. Łowmiański4 wywodzili pochodzenie nazwy Słowian od slovy – czyli błota. Tłumaczyli to upodobaniem naszych przodków do wilgotnych terenów, co uzasadniałoby przyczyny osiedlania się ich w dolinach rzek. W tej kwestii nie ma jednak jednoznacznego wyjaśnienia. O historii etnosu słowiańskiego można dowiedzieć się ze źródeł pisemnych, genetycznych, paleoantropologicznych, legendarnych, etnograficznych, lingwistycznych i archeologicznych5. Chaty słowiańskie stanowią ważny element identyfikacji tych plemion. Powstała w III–IV w. ta forma chaty w obrębie kultury czernichowskiej „wędrowała” potem ze Słowianami w kierunku zachodnim. Były to budynki kwadratowe o wymiarach 4 x 4 lub 3 x 4 m. W przypadku ziem polskich były to obiekty o powierzchni średnio 13 m2, zagłębione w ziemię do kilkudziesięciu cm, rzadko głębiej z piecem kamiennym o wymiarach 0,5 x 0,5 m. Typy domostw i osiedli wczesnosłowiańskich w VII i VIII w. zastępowano budynkami naziemnymi. Przyjmuje się, że w najwcześniejszej fazie osadnictwa grody u Słowian nie występowały, pojawiły się one dopiero w fazie plemiennej6. 2

H. Popowska-Taborska, Wczesne dzieje Słowian w świetle ich języka, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991. Die älteren Beziehungen der Slawen zu Turkotataren und Germanen und ihre sozialgeschichtliche Bedeutung by J. Peisker, The English Historical Review, Vol. 22, No. 86 (Apr., 1907), s. 333–334, Oxford University Press. 4 H. Łowmiański, Początki Polski. Z dziejów Polski w I tysiącleciu n.e., t. 4., Warszawa 1970. 5 Pod terminem etnogeneza rozumiemy proces wyodrębniania się i kształtowania etnosów czyli grup etnicznych. W szerokim znaczeniu pojęcie to obejmuje narody, plemiona, mniejszości narodowe, a więc zarówno całe społeczeństwa, jak i ich części tworzące wyróżniające się zbiorowości. Słowianie i Wiślanie są oczywiście również przykładem etnosu. 6 A. Buko, Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej, Warszawa 2006, s. 75. 3

— 164 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

U schyłku IX w. pojawiają się w źródłach pisanych Wiślanie. W okresie wczesnego średniowiecza do końca IX w. organizacja ludów słowiańskich ograniczała się jedynie do wspólnot plemiennych i rodowych. Pojawiły się grody jako siedziby zwierzchniej władzy, naczelników i książąt plemiennych. Ośrodkiem centralnym Wiślan był Kraków, ewentualnie Wiślica lub Stradów. Obszar zamieszkany przez plemię Wiślan w IX w. obejmował zapewne część ziem Małopolski zachodniej, opierając się na północnym wschodzie o Puszczę Rytwiańską i Szydłowską, być może sięgając źródeł Warty i Pilicy, a na południu po Karpaty. Istnieją trzy przekazy źródłowe, które łączy się z plemieniem Wiślan. Najsłynniejszym z nich jest informacja z Żywotu świętego Metodego (zwanego też Legendą Panońską) o przepowiedni, której autorem miał być Metody7. Był zaś w nim [Metodym] także dar proroczy, tak że spełniało się wiele przepowiedni jego, z których jedną lub dwie opowiemy. Książę pogański, silny bardzo, siedzący w Wiślech [Wiśle?], urągał wielce chrześcijanom i krzywdy im wyrządzał. Posławszy zaś do niego [kazał mu] powiedzieć [Metody]: Dobrze będzie dla ciebie synu ochrzcić się z własnej woli na swojej ziemi, abyś nie był przymusem ochrzczony na ziemi cudzej, i będziesz mnie [wtedy] wspominał. I tak też się stało. Drugim źródłem, które zdaje się potwierdzać istnienie Wiślan, jest anonimowy autor (lub autorzy) nazwany umownie Geografem Bawarskim, który wymienia zwięzły rejestr nazw plemion słowiańskich wraz z liczbą posiadanych przez nich grodów wśród nich plemię Vuislane8. Trzecie źródło to powstała w IX w. Germania króla angielskiego Alfreda Wielkiego będąca przeróbką dzieła Orozjusza z V wieku. Zawiera ona wiadomość o Wisle lond leżącym na wschód od Moraw i graniczącym z Dacją9. Tekst o księciu siedzącym w Wiślech z Żywotu świętego Metodego stał się powodem sformułowania hipotez o podboju państwa Wiślan przez Morawy, chrystianizacji Wiślan w obrządku wschodnim i istnienia stolicy ich państwa w Wiślicy ok. 882–884 r. Ostatnią z tych tez obaliły wykopaliska archeologiczne, a pozostałych tez dotychczasowe badania archeologiczne nie zdołały potwierdzić. W okresie plemiennym Wiślanie – jak wszystkie plemiona polskie – oddawali kult bóstwom słowiańskim. Z religią Słowian wiązany jest odnaleziony posąg boga Światowida datowany na IX wiek. Kamienny posąg tego boga został odkryty w 1848 r. Wydobyto go z rzeki Zbrucz (lewy dopływ Dniestru, dzisiaj Ukraina) koło wsi Liczkowice na Podolu10. Czasów pogańskich sięga też posąg kamienny Baby Chęcińskiej odkryty przez ks. Stanisława Staszica. Była to gruba postać kobiety, wykonana prymitywną techniką w kamieniu, 7 8 9 10

Atlas historii Polski, s. 35; por. także: Wielka historia Polski do 1320, t. 1, Pinnex, Kraków 1997, s. 55. Ibidem. M. Jurecki, Postmodernizm a pogański książę silny wielce, [w:] Ponidzie. W świętokrzyskim stepie, Kraków 2004. W. Szymański, Posąg ze Zbrucza i jego otoczenie, Przegląd Archeologiczny, t. 44/1996, s. 75–116. — 165 —

Stanisław J. Adamczyk – Trasy turystyczne w województwie świętokrzyskim nawiązujące do...

mająca na głowie wieniec z liści czy też rodzaj czepca, biodra przepasane pasem roślinnym, co przypominało zwyczaj wkładania wianków na głowę i przepasywania bylicą podczas Sobótek w Krakowskiem i Sandomierskiem. W 1830 r. posąg ten przewieziono z Chęcin do Warszawy i znajdował się w gmachu Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Po rozwiązaniu tej instytucji został przewieziony do Petersburga11. W Kieleckiem dotąd jeszcze w całej potędze wśród ludu działają złowrogie istoty nadprzyrodzone, pod różnymi, gdzie indziej także znanymi nazwami, jak: Upiór, Strzyga, Zmora, Mamona, Wydma, Lelum-Polelum12. Dużą rolę w pogańskim kulcie słowiańskim odgrywały elementy przyrody nieożywionej – góry, drzewa i kamienie. Góry Świętokrzyskie były w przeszłości zarówno przedmiotem kultu, jak i szczególnym miejscem kultu pogańskiego. Ośrodki kultu pogańskiego ulokowane na najwyższych wzniesieniach Gór Świętokrzyskich posiadają cechy wspólne: zbudowane są na szczytach gór, otoczone kamiennymi wałami, a na dodatek występują tam anomalie magnetyczne spowodowane prawdopodobnie przez złoża jednej z rud żelaza – hematytu (tlenek żelaza). Po przyjęciu chrześcijaństwa Kościół katolicki, aby zlikwidować oddziaływanie kultu pogańskiego, budował na szczytach tych gór kościoły, kapliczki i klasztory. Ośrodki kultu pogańskiego Słowian w Górach Świętokrzyskich znajdowały się na: Łysej Górze, Górze Witosławskiej, Górze Grodowej w Tumlinie, Górze Dobrzeszowskiej koło Łopuszna, Górze Zamkowej w Widełkach, Świętomarzy, prastarej osadzie leżącej w pobliżu Tarczka i Bodzentyna, której nazwa ma pochodzić od imienia bogini Marzany. Oprócz wyżej wymienionych ośrodków podobną rolę mogły pełnić także: • Góra Chełmowa koło Przedborza (316 m n.p.m.), na szczycie której widoczne jest grodzisko o średnicy 42 m, otoczone fosą i podwójnym ciągiem wałów, których wysokość dochodzi do 5 m. • Szklanów – wieś położona w woj. świętokrzyskim, pow. buskim, gminie Stopnica, odległej 3 km od Stopnicy, gdzie według tradycji był słowiański ośrodek pogański i z tego powodu na jego miejscu wzniesiono wcześniejszy od stopnickiego kościół pod wezwaniem św. Zofii. Ponieważ w kościele katolickim na Zachodzie nie było świątyń pod wezwaniem św. Zofii, dlatego fakt poświęcenia świątyni w Szklanowie Mądrości Bożej miał być dowodem na istnienie tu chrześcijaństwa na wiele lat przed przyjęciem chrztu przez Mieszka I. • Góra Puszcza koło Przysuchy, gdzie spotykamy także wały kamienne. „Tajemnicze kamienie” – jedno z najciekawszych odkryć archeologicznych na ziemi radomskiej. Miejsce to już w VII w. n.e. pełniło rolę ośrodka kultowego dawnych bóstw – pogańskie sanktuarium solarne. 11

12

M. Rawita-Witanowski, Dawny powiat chęciński, oprac. D. Kalina, Kielce 2001; por. także O. Kolberg, Baba i Dziad, [w:] Lud, jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, pieśni, muzyka i tańce, cz. 1 i 2, seria 18 i 19, Kieleckie, Kraków 1885–1886, s. 54. W. Siarkowski, Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc, oprac. L. Michalska-Bracha, K. Bracha, Kielce 2000, s. 2–3.

— 166 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

W okolicach Koprzywnicy k/Sandomierza w czasach przedchrześcijańskich istniał bardzo silny ośrodek kultu ognia. Wśród mieszkańców Małogoszcza istnieje także przekonanie, że ich przodkowie składali ofiary pogańskim bogom na górze Bocheńcu i na Babinku, a czarownice miały tam odprawiać swoje sabaty i organizować spotkania. Ślady „smoczych” legend odnajdujemy w nazwach zagadkowych obiektów wyżynnych typu Żmigród. Na Ziemi Sandomierskiej takie nazwa Żmigród występuje w Sandomierzu na Przedmieściu Zawichojskim, gdzie odsłonięte w trakcie badań archeologicznych obiekty potwierdziły zasiedlenie wzgórza we wczesnym neolicie, dalsze badania prowadzone w 1980 r., początki osadnictwa na tym Żmigrodzie przesunęły do młodszej epoki kamienia; Żmigród to również wzgórze na wysokim brzegu rzeki Łukawy (Opatówki) w Opatowie, gdzie w latach 1467–1472 powstał klasztor Bernardynów. Uwzględniając w wydanym przewodniku założone cele i potrzeby dydaktyczne, jego tekst zaopatrzony został w przypisy i odsyłacze wskazujące na źródła oraz literaturę, które stały się podstawą zapisu. Ponadto zamieszczono bardzo pomocne tabele, mapy, szkiceplany tras oraz materiał ikonograficzny dokumentujący pomniki rodzimej architektury, przyrody, osadnictwa itp. W przewodniku wytyczono trzy zasadnicze szlaki: Wielki trop, Trop alternatywny I i Trop alternatywny II. 1) Wielki trop o długości 250 km: biegnący od Kielc przez Daleszyce - Raków Szydłów - Kurozwęki - Staszów - Połaniec - Pacanów - Stopnicę - Solec-Zdrój - Nowy Korczyn - Strożyska - Wiślicę - Chroberz - Stradów - Pińczów - Kije - Jędrzejów - Tokarnię - Chęciny - (Małogoszcz) - Jaskinię Raj - Białogon do Kielc. 2) Trop alternatywny I o długości 200 km: Kielce - Morawica - (Piotrkowice) Chmielnik - Busko-Zdrój - Zbludowice - Radzanów - Dobrowoda - Nowy Korczyn - Strożyska - Wiślica - Chroberz - Stradów - Pińczów - Kije –Jędrzejów - Tokarnia - Chęciny - Jaskinia Raj - Białogon - Kielce. 3) Trop alternatywny II o długości 150 km: Kielce - Morawica - Chmielnik - Szaniec - Busko-Zdrój - Wolica - (Siesławicki Kras Karabosy - Chotelek - rezerwat Skorocice) - Łatanice - (Chotel Czerwony) - Gorysławice - Wiślica - Chroberz - Stradów - Pińczów - Kije - Morawica - Kielce. Informując Państwa o nowych trasach w województwie świętokrzyskim i przewodniku po nich, żywimy nadzieję, że informacja ta przyczyni się do zaproszenia Państwa do poznania i do zwiedzenia nie tylko znanych już atrakcji turystycznych Ziemi Świętokrzyskiej, ale także dziedzictwa historycznego i kulturowego Wiślan na tej ziemi. — 167 —

Stanisław J. Adamczyk – Trasy turystyczne w województwie świętokrzyskim nawiązujące do...

Wiślica – tablica informacyjna (fot. Z. Kruczek)

Pacanów na „Szlaku Wiślan” chce dorównać Hollywood (fot. Z. Kruczek)

— 168 —

CZĘŚĆ IV FORUM EKSPERTÓW TURYSTYKI KULTUROWEJ

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

14. FORUM EKSPERTÓW TURYSTYKI KULTUROWEJ1 W styczniu 2010 roku eksperci odpowiadali na pytanie zadane przez Zygmunta Kruczka: W zorganizowanej turystyce kulturowej kluczową rolę odgrywają przewodnicy i piloci. Od ich pracy, umiejętności i pasji zależy, co i jak turyści poznają, przeżyją, jak zmienią się ich postawy i zachowania. Turystyka, w tym turystyka kulturowa, zmienia się. Mówimy o nowej turystyce i nowych turystach. Czy za tymi zmianami nadążają kadry bezpośredniej obsługi – czyli przewodnicy i piloci? Pytanie: Jakie nowe umiejętności i nowy zakres wiedzy jest niezbędny dla przewodnika lub pilota obsługującego turystów kulturowych, w jakim kierunku powinna iść ewolucja programów kształcenia i form przygotowania zawodu przewodnika turystycznego i pilota wycieczek? Odpowiedzi udzielili: • dr Izabela Wyszowska – AWF Poznań • dr hab. Janusz Hochleitner – UWM Olsztyn • dr Armin Mikos v. Rohrscheidt – GWSHM Gniezno/KulTour.pl Poznań • Agnieszka Matusiak – UŚ, Katowice • dr Kazimiera Orzechowska-Kowalska – AWF Kraków Podsumował: • dr Zygmunt Kruczek – AWF Kraków i PFPiP dr Izabela Wyszowska – AWF Poznań Na początku chciałabym się odnieść do zawartego w pytaniu pojęcia „zawód” przewodnika czy pilota. Trzeba by było rozważyć to określenie. Osobiście sądzę, że trafniej byłoby jednak użyć słowa „funkcja” (czy też rola społeczna). Większość osób reprezentujących różne zawody po ukończonym kursie pełni bowiem jedynie „funkcję” przewodnika/pilota, jest to dla nich dodatkowe źródło zarobkowania (dobrze, jeśli związane z realizacją pasji), a nie forma zatrudnienia na etacie. Poza tym trudno porównać „zawód” zdobyty na krót1

Eksperci Forum Gnieźnieńskiego Turystyki Kulturowej na łamach tego internetowego forum udzielają każdego miesiąca odpowiedzi na pytanie. Wypowiedzi są publikowane w formie magazynu zamieszczonego na stronie internetowej http://www.turystykakulturowa.org. — 171 —

Forum Ekspertów Turystyki Kulturowej

kim kursie do kilkuletniego kształcenia akademickiego w określonym kierunku z zamiarem zdobycia określonych kwalifikacji zawodowych stanowiących później podstawę do poszukiwania posady dającej stałe źródło zarobków. Zainteresowani podejmują kurs w celu dokształcenia się, zdobycia nowych umiejętności, a nie w celu zmiany wyuczonego zawodu na inny. Pilotem i przewodnikiem jest się zazwyczaj „przy okazji”, zwłaszcza w okresie tzw. wieku produkcyjnego – pełnego zaangażowania zawodowego i rodzinnego. Przewodnictwo czy pilotaż realizuje się wówczas jedynie w czasie wolnym od spraw zawodowych. W nieco lepszej sytuacji są natomiast chociażby studenci niemający obciążenia stałą pracą czy obowiązkami domowymi. Czas na pełne poświęcenie się działalności przewodnickiej przeciętny absolwent kursu znajduje niestety zazwyczaj dopiero w wieku emerytalnym. Wymagania i możliwości, jakie niesie współczesna turystyka, są niewątpliwie wyższe i inne niż w wiekach minionych. Od starożytności działania przewodników sprowadzały się w zasadzie do roli informatorów. Okres zaborów nakładał na nich dodatkowo szczególną misję – wspierania w walce przeciw wynaradawianiu, krzepienie serc. Obecnie przewodnik musi odnaleźć się w rzeczywistości zdominowanej przez media, zalew informacji, musi balansować między historią a współczesnością, by nadal zachować atrakcyjność dla wymagającego współczesnego odbiorcy i przekonać go, że nic nie zastąpi przekazu werbalnego i kontaktu z człowiekiem. Nie jest to łatwe, gdy młodzież czerpie informacje, podróżując głównie po internecie. Trudno obecnie ją czymś zaskoczyć, przyciągnąć uwagę, zafascynować. Jak temu zaradzić? Każdy przewodnik musi sobie na to pytanie odpowiedzieć indywidualnie, musi znaleźć swój złoty środek, jak trafić do serc i umysłów odbiorców, aby odnieść sukces i czerpać satysfakcję z oprowadzania. Kursy czy podręczniki to dopiero początek, mogą jedynie dać ogólne wskazówki, za nimi musi iść samokształcenie poparte własną obserwacją, doświadczeniem i potrzebą doskonalenia się. Prowadząc badania kilka lat temu, na początku obecnego wieku, zastanawiałam się nad rolą współczesnego przewodnika. Swoim respondentom zadałam szereg pytań, wśród nich m.in.: jakimi cechami winien się odznaczać, aby być atrakcyjnym dla współczesnego odbiorcy/turysty, jaką wiedzą powinien dysponować i skąd ją pozyskiwać, jaki powinien być jego przekaz dla określonych typów grup i wiele innych. Respondenci w odpowiedziach w pierwszej kolejności kładli nacisk na następujące cechy dobrego przewodnika: łatwość w nawiązywaniu kontaktów, dostosowywanie wiedzy do możliwości intelektualnych grupy, umiejętności krasomówcze. Na niewiele zda się szeroka wiedza przewodnika, gdy nie ma odpowiedniego głosu, mówi zbyt cicho – wówczas do części osób przekaz nie dociera i po kilku minutach przestaje być słuchany. Grupa zaczyna się niecierpliwić, a nawet rozchodzić, bądź demonstrować otwarcie brak zainteresowania. Ważnym aspektem jest więc odpowiednia emisja głosu (ewentualnie wsparcie go odpowiednimi nowinkami technicznymi – urządzeniami nagłaśniającymi dostępnymi na naszym rynku). — 172 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Nie bez znaczenia była dla respondentów wysoka kultura osobista, dobra prezencja, poczucie humoru i ujmująca osobowość przewodnika sprawiające, że chętniej spędza się z nim czas zwiedzania i skupia uwagę na jego wypowiedzi. Ważnym dla badanych było niewątpliwie też, by przewodnik okazał się pasjonatem inspirującym swoją wiedzą i zainteresowaniami. I jako swoisty ambasador miasta, które reprezentuje, powinien starać się z obiektywizmem odnosić do jego atutów i mankamentów, lecz tych ostatnich niepotrzebnie nie wyolbrzymiać. Powinien bowiem przyczyniać się do promocji swego miasta, a nie ubolewać nad jego brakami. Badani zgodnie oczekiwali, by przewodnik budował swą narrację, odpowiednio dawkując fakty historyczne i anegdoty, by „wyczerpał temat, a nie słuchacza”, by zwracał uwagę na potrzeby i nastroje w grupie. Współczesny przewodnik winien permanentnie się szkolić, by orientować się na bieżąco w kwestiach związanych z turystyką, wydarzeniami na świecie, w kraju i swoim mieście, zmianami w jego krajobrazie itd. Ze wszech miar wskazane są, w moim przekonaniu, szkolenia tematyczne w ramach stowarzyszeń przewodnickich (kół przewodników itd.), uczestnictwo w prelekcjach i wykładach organizowanych cyklicznie m.in. w placówkach muzealnych, uczestnictwo w imprezach kulturalnych, korzystanie z fachowej aktualnej literatury zapewniającej wszechstronny rozwój oraz z prasy, telewizji i internetu. Mobilizującym do rozwoju umiejętności językowych jest corocznie organizowany konkurs krasomówczy w Golubiu-Dobrzyniu, w którym wielu przewodników bierze udział. Jest to idealna motywacja, aby wzbogacić swój warsztat przewodnicki. dr hab. Janusz Hochleitner – UWM Olsztyn Przewodnicy turystyczni, z mojego doświadczenia, zazwyczaj wyróżniają się pasją, z którą często prezentują swoją „małą ojczyznę”. To jest bardzo dobra podstawa do kreowania interesujących i pożytecznych form do wykorzystania w pracy przewodnickiej. Bardzo często te walory ich zaangażowania nie są wypadkową odbytych kursów i szkoleń, lecz są wynikiem wcześniejszych doświadczeń życiowych. Aby zaoferować im nową jakość pracy, przede wszystkim należałoby zwrócić uwagę na kadrę realizującą zajęcia na kursach przewodnickich. Jeżeli te zajęcia będą realizowane np. poprzez grę terenową czy udział w lokalnej inscenizacji historycznej, możemy być pewni, że będzie to właściwie kierunkowało i stymulowało ich poczynania w realnej pracy pilota czy przewodnika. Myślę, iż w podstawie programowej warto zastanowić się nad oddzielnymi modułami poświęconymi przeglądowi wybranych form interpretacji krajoznawczej. Ważnym narzędziem w takiej pracy jest również poszukiwanie instytucji ochrony dóbr kultury w naszej okolicy, które w interesujący sposób (zazwyczaj okazjonalnie) prezentują swoje zbiory, jak np. pokazy obróbki średniowiecznej bursztynu w wykonaniu Piotra Adamczyka w Muzeum Archeologiczo-Historycznym w Elblągu czy w trakcie inscenizacji Oblężenie Malborka — 173 —

Forum Ekspertów Turystyki Kulturowej

w 2008 roku. Czynny udział w takich zajęciach pozostawia w uczestnikach głębokie przeżycie związane z doświadczeniem czegoś realnego z dawnych czasów. Zajęcia te inspirują także do podejmowania własnych, drobnych inicjatyw przez przewodnika nakierowanych na pobudzanie uczestników wycieczek do bezpośredniego „dotykania” usłyszanych treści. Wówczas dopiero te treści podlegają właściwej interpretacji (a nawet mogą podlegać następnie reinterpretacji). Dr Armin Mikos v. Rohrscheidt, GWSHM Gniezno/KulTour.pl Poznań Na wstępie pragnę zaznaczyć, że w mojej opinii praca wykonywana przez przewodnika (tym bardziej zaś przez pilota wycieczek) może być bez posądzenia o przesadę uważana za zawód, a nie tylko funkcję. To prawda, że w naszych warunkach większość osób wykonujących ją robi to tylko w ramach wycinka swojej aktywności zawodowej. Jednak powodem deprecjacji rangi tej czynności nie może być sposób i zakres ich kształcenia: nie musimy też porównywać go ze studiami wyższymi – tokarz czy kelner albo osoba zdobywająca nowy zawód w studium pomaturalnym z reguły nie uczą się znacznie dłużej, a w wielu zawodach nie trzeba zdawać państwowego egzaminu, tak jak w przypadku przewodnika i pilota. Ponadto również w naszym kraju niewielka (ale powoli rosnąca) grupa ludzi uczyniła z zawodu pilota i przewodnika swoje główne źródło utrzymania, zakładając jednoosobową firmę (takich jest więcej) lub przyjmując etatową pracę w biurze podroży (takich jest mniej). Nie możemy im odmówić prawa do posiadania zawodu czy wykonywania uprawnień zawodowych (chronionych nawet ustawowo, a więc na takim samym poziomie, jak w przypadku lekarza czy jednego z zawodów prawniczych). Skoro turystyka jest ważną gałęzią gospodarki, a są kraje, w których jest ona gałęzią najważniejszą (!), to pracujący w tym sektorze ludzie – z których wielu jest prawdziwymi profesjonalistami – wykonują prawdziwą profesję. W odpowiedzi na zadane pytanie powinienem na początku powtórzyć fakt świadomy pewnie wszystkim interesującym się współczesną turystyką kulturową i zalążkowo przypomniany we wstępie do samego pytania. Otóż obserwowane przejawy aktywności turystycznej podlegają w ostatnich dziesięcioleciach istotnym zmianom, których tempo nigdy dotąd nie było tak duże. Tak zwani „nowi turyści” (a za lat piętnaście–dwadzieścia najpóźniej pojawią się na pewno jeszcze „nowsi”) posiadają inne niż niedawno jeszcze przygotowanie do swoich wypraw dzięki śledzeniu mediów i zasobom internetu, rozporządzają innymi możliwościami przemieszczania się, są przyzwyczajeni do innych, bardziej zróżnicowanych środków przekazu. Ale przecież nie tylko to. W dużej części przejawiają oni także inne zainteresowania (np. życie codzienne ludzi w dawnych i nie całkiem dawnych czasach, procesy technologiczne i dziedzictwo przemysłowe, biografie ludzi żyjących, miejsca i wątki znane z filmów, wielkie imprezy kultury wysokiej i masowej, rekonstrukcje — 174 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

historyczne), pod wpływem odebranej (i ukierunkowanej) edukacji wykazują inne typy wrażliwości, są bardziej niż dawniej nastawieni na dialog kulturowy na każdym poziomie, przejawiają mniejszy respekt i bardziej obiektywne podejście do uznanych autorytetów czy treści tzw. narodowego wychowania czy nawet dziedzictwa. Ich odbiór powoli także staje się inny: pod wpływem wzorców nowoczesnej edukacji stają się śmielsi, podejmują dyskusję, bardziej szczerze wyrażają nie tylko swoje uznanie, ale i krytykę w stosunku do przekazu oraz usługi przewodnika i pilota. Z reguły więcej także zdążyli już wcześniej zobaczyć, zatem więcej porównują – i nie kryją rezultatów tych przeprowadzonych na bieżąco porównań. Stanowiący wśród tych współczesnych turystów pewien specyficzny profil „nowy” turysta kulturowy (czy to ten „motywowany”, czy choćby tylko „zainteresowany” kulturowo) chce nie tylko już „widzieć” i „dowiedzieć się”, ale także zrozumieć, wejść w dialog z tym „innym” (miejscem, bohaterem, dziełem, historią, kulturą), chce poznać najpierwsze i autentyczne źródła i środowisko powstania obcych sobie albo spotykanych już we własnym otoczeniu i odbieranych dotychczas jako „egzotyczne” wierzeń i przekonań, tradycji, norm, zwyczajów, muzyki, a nawet dań czy mody. Dotyczy to nie tylko skali międzykontynentalnej, w pewnym zakresie obecne jest także w ramach jednego kręgu kulturowego. Np. gość z Warszawy chciałby wreszcie się dowiedzieć, dlaczego poznaniacy mają opinię tak oszczędnych, poznaniak z kolei chce wiedzieć, dlaczego starsze kobiety na wschodzie Polski wciąż noszą chustki, dlaczego wciąż stoją tam po wsiach drewniane domy mieszkalne i skąd się tam wzięły cerkwie, a obaj zapałali chęcią posłuchania próbki mówionego czy śpiewanego języka kaszubskiego, o którym jeszcze kilka lat temu mało kto wiedział, że w ogóle istnieje. Ludzie przyjeżdżający na Śląsk czy Pomorze dziwią się też, że w ramach jednego kraju osławiony „dziadek w Wehrmachcie” może być skrajnie różnie odbierany: jako niewyobrażalnie podły „zdrajca Ojczyzny” i jako człowiek godny szacunku i zrozumienia, który w ciężkich czasach doświadczył typowego losu młodych mężczyzn z całej okolicy, ale szczęśliwie powrócił, by zbudować swój dom i swoje zwykłe życie w swoim miejscu. Dla takiego turysty pilot i przewodnik nie są już tylko połączeniem systemu nawigacji i mówiącego leksykonu. Pilot staje się pierwszym interpretatorem nowego i (jeszcze) obcego, doradcą w jego zrozumieniu i partnerem w odkrywaniu wszystkich jego barw i faset. Często staje się on więc tłumaczem (nie tylko języka) na styku kultur. Przewodnik zaś odbierany jest jako „głos” odwiedzanego miejsca, jest tym właśnie koniecznym drugim głosem w podejmowanym prze turystę dialogu, a nie tylko rodzajem dźwiękowej i ruchomej wersji lokalnej „książki dat, nazw i adresów” albo (co może gorsze) inną, „wyjazdową” odmianą szkolnego nauczyciela. Jeśli to oczekiwanie nowego turysty nie zostaje zaspokojone, co bardziej wymagający podróżujący zaczyna uciekać od ofert zbiorowego zwiedzania, a nawet od wszelkiego kontaktu z personelem obsługi turystyki, organizując sobie zwiedzanie na własną rękę i poszukując autentycznego spotkania z duchem miejsca, — 175 —

Forum Ekspertów Turystyki Kulturowej

do którego się udał. A rezultaty tego poszukiwania są oczywiście różne, bo przecież turysta najczęściej nie posiada odpowiedniej wiedzy o miejscach, ludziach i instytucjach, historiach, legendach i ciekawych ofertach. Wniosek jest oczywisty: personel obsługi turystów musi rozumieć ich oczekiwania, wychodzić naprzeciw zainteresowaniom i posługiwać się odpowiadającą im strukturą treści i formami przekazu. W przygotowaniu tych ludzi konieczna jest więc nowa metodyka. Odnosi się ona najpierw do treści: nie wszystko i nie wszędzie, niekoniecznie wyczerpująco. Jako pomoc w przyswajaniu sobie przez przewodników i pilotów takich umiejętności wypracowaliśmy w szkoleniach oferowanych dla kandydatów na przewodników po Poznaniu kilka nowych narzędzi. Jednym z nich jest pewnego rodzaju „sylabus miejsca”. Zestawiamy tam najważniejsze, ale i szczególnie ciekawe informacje odnośnie do danego miejsca lub obiektu (o każdym daty i fakty, ludzie i przełomowe wydarzenia, a także legendy i anegdoty), w którym zawieramy propozycje tego, co musi być powiedziane (a jest tego zawsze stosunkowo niewiele), co powiedziane być może (jeśli czas i profil grupy na to pozwala), co jest niezwykłe i unikalne, co z kolei może/powinno szczególnie zainteresować niektóre grupy ludzi (np. zwiedzających tematycznie, grupy zawodowe, przedstawicieli danej nacji). Dokładamy do tego zestawu anegdoty, porównania, czasem także odnoszące się do miejsca krótkie fragmenty tekstów literackich. Podczas szkolenia z wykorzystaniem takich sylabusów sugerujemy w zależności od sytuacji wybiórcze użycie tego czy właśnie innego zestawu informacji. Inne takie narzędzia to np. mapa anegdot miejskich, w ramach której na specjalnym planie miasta zamieszczamy propozycje miejsc, do których dana historia najlepiej pasuje albo gdzie zgodnie z naszym doświadczeniem wywoła największy oddźwięk. Przewodnik ostatecznie sam decyduje, co przekaże grupie, jak i kiedy. Oto podstawowe zasady, których chcemy nauczyć: w odniesieniu do prowadzonego zwiedzania: trzymać się możliwie daleko od klasycznego wykładu (poza grupami, które z uwagi na swój profil właśnie wykładu oczekują), umieć szybko poznawać, czasem za pomocą krótkich rozmów ustalać dla siebie charakter, profil i oczekiwania grupy, ćwiczyć umiejętności dostosowania języka i skali trudności przekazu do wieku i intelektualnego wyrobienia odbiorców. Jesteśmy ponadto zdania (mówię to o współwykładających na naszych poznańskich szkoleniach dla przewodników), że warto dużo pracować z anegdotą, nie bać się porównań, w miarę możności używać tu i ówdzie w niewielkim zakresie czasowym własnych lub udostępnionych np. na trasach zwiedzania w muzeach narzędzi audiowizualnych tam wszędzie, gdzie mogą one rozszerzyć skalę percepcji gościa. Powszechnie znane jest wymaganie „3xE” – stanowiące coraz bardziej trzon współczesnych programów wypraw, ale także konkretnego zwiedzania. Wiele z tego wynika dla szkolenia pilotów i przewodników: muszą oni posiadać na przykład umiejętność prowadzenia — 176 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

zwiedzania fabularyzowanego, które polega nie tylko na przebraniu się w strój z innej epoki, ale i na zmianie formy mówienia (na „ja” lub „my” czy np. „nasze wojsko” albo „mój towarzysz broni”) w opisie wydarzeń, by użyczyć swego głosu postaci historycznej, archaizacja języka, posługiwanie się gwarą lub językiem typowym dla środowiska lub profesji, którą się „reprezentuje”. Proponując grupie udział w mikroeventach, oferowanych w trakcie zwiedzania lub w programie pobytu w jakimś miejscu, przewodnik lub pilot powinien być dobrze przygotowany do szybkiego „wejścia” w rolę, która jest dla niego przewidziana i do zachęcenia swoich gości także za pomocą osobistego przykładu, aby wzięli aktywny udział w scenie, dialogu, błyskawicznym nauczeniu się nowej czynności czy zespołowym wykonaniu potrawy albo realizacji zadania gry terenowej. To oznacza ich udział w tego typu zajęciach już podczas kursu przygotowawczego lub właśnie – co podniosła moja przedmówczyni – podczas szkoleń w ramach grup pilockich lub przewodnickich. Żeby mógł wprowadzić pewien rodzaj „interaktywności” w grupie, a jednocześnie nie stracić nad nią panowania i utrzymać możliwość przekazu najważniejszych treści, przewodnik lub pilot musi uczyć się sposobu prowadzenia grupy tak, jak prowadzi się „zajęcia grupowe” w nowoczesnej edukacji. Ten aspekt niestety prawie nie jest uwzględniany na szkoleniach przewodników i pilotów. W przypadku przewodnika (a zwłaszcza pilota) pracującego z zagranicznymi grupami należałoby zwrócić znaczniejszą uwagę na nabycie przez aspirujących do tego zawodu wiedzy na temat kraju pochodzenia turystów, najważniejszych etapów jego historii i związków z Polską. Powinien także dobrze znać z jednej strony znaczniejszych przedstawicieli naszego narodu, którzy odegrali w niej ważną rolę, są pozytywnie kojarzeni z jakąś dziedziną kultury lub życia społecznego lub po prostu aktualnie są znani, z drugiej musi posiadać szeroką wiedzę na temat roli przedstawicieli tego narodu albo ich wpływu na naszą historię i kulturę oraz w materialnych tego świadectwach na zwiedzanym obszarze. Prowadzenie grupy obcojęzycznej to kwestia języka. Najwyższy już czas, by w urzędowych wymaganiach wobec przewodników i pilotów, chcących mieć uprawnienia do prowadzenia takich grup, uwzględnić faktycznie ten poziom znajomości języka, który umożliwia merytorycznie poprawny przekaz, swobodną dyskusję oraz posługiwanie się anegdotą albo (co może być znacznie trudniejsze) wcielenie się w „rolę” w zwiedzaniu fabularyzowanym. Nie może być tak, jak jest aktualnie, że tzw. uprawnienia językowe” nadaje się osobie posiadającej drugi kolejny najniższy certyfikat znajomości danego języka, który gwarantuje mniej więcej bezproblemowy zakup czekolady (ale już nie rodzynek) w sklepie z obsługą albo zamówienie mało skomplikowanej potrawy. Czy osoba, która nie rozróżnia w obcym języku słów „dom” i „budowla” albo „drzwi” i „brama” może swobodnie wyjaśnić różnicę między francuskim a polskim barokiem, albo barwnie opowiedzieć legendę o poznańskich koziołkach i uwieczniającym je „diabelskim mechanizmie”? — 177 —

Forum Ekspertów Turystyki Kulturowej

Przewodnik, a zwłaszcza pilot obsługujący obcojęzycznych gości, musi także mieć świadomość ich narodowych odmian wrażliwości historycznej, a czasami uprzedzeń. W tym miejscu wystarczy chyba, jeśli przypomnę, że inaczej należy prowadzić po Auschwitz czy po śladach warszawskiego getta grupę młodych (a tym bardziej starszych) Niemców, inaczej na przykład Włochów, a zupełnie inaczej grupę Izraelczyków. W wyprawach licznych form turystyki kulturowej pilot wycieczek nie może skutecznie spełnić swojej funkcji bez posiadania znacznego zakresu wiedzy fachowej (i odpowiedniego dla jej przekazu fachowego słownictwa w obcym języku, jeśli prowadzi obcokrajowców). Należą do nich na przykład turystyka religijna, historyczno-militarna, industrialna, często hobbystyczna. Wydaje mi się, że jakkolwiek poszczególni organizatorzy usług szkoleniowych wiele już rozumieją i przynajmniej w części realizują część młodszej kadry przewodnickiej i pilockiej nawet intuicyjnie potrafi przystosowywać się do licznych z wymienionych wyzwań, a niektóre polskie miejscowości i obiekty historyczne albo muzealne wprowadzają krok po kroku nowe techniki i metody zwiedzania – to globalnie patrząc, nasza metodyka kształcenia dla turystyki ma swój przełom wielki i jakże potrzebny dopiero przed sobą. Agnieszka Matusiak – UŚ Katowice Myślę, że jedną z najważniejszych rzeczy w wykonywaniu funkcji pilota i przewodnika jest metodyka pracy. Dobre przygotowanie metodyczne w trakcie kursu jest podstawą dalszej pracy z grupami. Nie z każdą grupą pracuje się tak samo, dlatego do każdego wyjazdu i do każdej grupy trzeba podejść indywidualnie. Równie istotne jest uświadomienie uczestnikom takich kursów potrzeby ciągłego podnoszenia kompetencji kulturowych, wykształcenie pewnego nawyku edukacji permanentnej, która jest konieczna i niezbędna do wykonywania tej pracy. Im szersze kompetencje pilota, tym prowadzone przez niego wyjazdy ciekawsze i zapewne lepiej zapamiętane przez grupy. W obecnej formie kursów dla pilotów wycieczek trudno przekazać konieczną wiedzę potrzebną do poprowadzenia każdego wyjazdu, bo raz będzie to trekking w Himalajach, a innym razem wycieczka emerytów do Włoch (kurs pilotów to pewna zbiorowość i jedna osoba będzie prowadziła jedne typy wyjazdów, druga inne), ale można nauczyć metod jej zdobywania i sposobu odpowiedniego przygotowywania się konkretnych typów do wyjazdów czy oprowadzenia pewnych typów wycieczek. Dobra drogą jest oczywiście specjalizacja i podążanie za swoimi pasjami. Grupy doskonale wychwytują pasjonatów i takim osobom zdecydowanie łatwiej jest grupę czymś zainteresować, zachwycić, zadziwić. Uważam, że w kształceniu to właśnie na to powinien być kładziony nacisk – na metodykę pracy i elastyczny sposób myślenia – a jednocześnie na solidną wiedzę i kompetencje kulturowe zdobywane w toku permanentnej edukacji oraz poprzez osobiste doświadczenie. — 178 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

dr Kazimiera Orzechowska-Kowalska – AWF Kraków Zacznę od definicji „Pilot wycieczek (ew. rezydent turystyczny) to zawód (nr 511301 w klasyfikacji zawodów i specjalności) wykonywany przez osoby posiadające uprawnienia do kierowania imprezą turystyczną(...)”. Do jego zadań należy m.in. sprawowanie opieki (różnorodnej) nad uczestnikami imprezy turystycznej; dbałość o realizację wszelkich świadczeń etc., a także przekazywanie wiedzy krajoznawczej z obszaru, miejsca, na którym realizowana jest impreza turystyczna. Skoro jest to zawód, w którym pilot reprezentuje biuro, kontrahentów, to winien reprezentować porządne przygotowanie merytoryczne do pełnienia tej funkcji – odpowiedni poziom kultury osobistej, ale także potężną dawkę wiedzy z różnorodnych zagadnień – od polityki, geografii, historii, szeroko rozumianej kultury, po kuchnię, anegdoty, kursy walut, ceny w sklepach etc. Pominę prawdziwych pasjonatów tego zawodu (a tych jest, niestety, niezbyt liczna grupa!), a odniosę się do zdecydowanej reszty osób wykonujących ten zawód (oczywiście zdaję sobie sprawę, że nie jest to ich główne źródło utrzymania, ale jednak wykonują zawód). Bo jakże mogą oni zdobyć tak wszechstronne przygotowanie do zawodu po kursie (przygotowany wg wytycznych zawartych w załączniku nr 10 do rozporządzenia ministra gospodarki w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, rozporządzenie z dnia 17 stycznia 2006 roku, Dz.U. z 2006 r., nr 15, poz. 103 i 104), który obejmuje 120 godzin zajęć oraz 3 dni zajęć praktycznych (wycieczka krajowa lub zagraniczna z minimum jednym noclegiem). W trakcie kursu tylko 1/4 godzin stanowią takie przedmioty jak: geografia turystyczna Polski i Europy wraz z historią kultury i sztuki (30 godz.). Jest to minimum zagadnień kulturowych. To powoduje (a tu posłużę się własnymi obserwacjami z pracy pilotów), iż ich przekaz ogranicza się do poinformowania grupy, gdzie i kiedy będzie przystanek na siusiu, gdzie należy wyrzucać śmieci w trakcie jazdy, kiedy zajedziemy, co nas czeka etc. Wiem, że pilot nie ma prawa oprowadzać, ale np. podjeżdżając pod obiekt, gdzie nie ma przewodnika (a za granicą bardzo rzadko jest on wynajmowany przez polskie grupy – wiadomo: koszty!), winien on wyczerpująco poinformować, co należy zwiedzić i dlaczego; które działy muzealne warto oglądnąć, gdyż czas w muzeach jest ograniczony; gdzie udać się na wycieczkę fakultatywną – i znów dlaczego, te pytania można by mnożyć. Dlatego też moje sugestie są następujące: • zwiększyć wymagania przy przyjmowaniu na kursy pilockie (wprowadzić na nowo porządny egzamin wstępny z różnorodnych zagadnień – wychwyci się w ten sposób pasjonatów i osoby posiadające już przygotowanie do tego zawodu), ale także zrewidować i zaostrzyć kryteria egzaminacyjne; • zwiększyć ilość godzin na kursie, a zwłaszcza z zagadnień geograficzno-kulturowych (historia, kultura i sztuka). Takie zagadnienia jak elementy pracy — 179 —

Forum Ekspertów Turystyki Kulturowej

z grupą (28 godzin); 36 godzin obsługi ruchu turystycznego (!) czy 6 godzin (1/5 czasu przeznaczonego na geografię i sztukę) na zagadnienia przemysłu turystycznego w Polsce i na świecie – nie mogą być porównywalne z wiadomościami zdecydowanie podstawowymi i dużo trudniejszymi do opanowania. Wiele osób, które są uczestnikami imprezy, przygotowuje się do wyjazdu i posiada zdecydowanie większą wiedzę niż pilot (stąd wielokrotnie chodzą oni własnymi ścieżkami, aby zobaczyć jak najwięcej, a to może rodzić różne niebezpieczne sytuacje). Nieco inna sytuacja jest z przewodnikami, zwłaszcza miejskimi. Tu ilość godzin na kursie jest dużo większa, a i kryteria egzaminacyjne zaostrzone. Chociaż (i znów własny przykład) poziom obecnych kursów zdecydowanie odbiega od tych z lat 80. (egzamin wstępny, rok trwający cykl wykładów i ćwiczeń praktycznych; ciągłe egzaminy cząstkowe, ale i powtórne końcowe; różnorodność zagadnień – od wiedzy teoretycznej po legendy, anegdoty). Podstawy komunikowania, sposób przekazu, emisja głosu, kultura współdziałania z grupą etc. – sprawdzane były w trakcie np. egzaminów; bynajmniej nie „marnowano” dodatkowych godzin na te zagadnienia; osoby niespełniające kryteriów eliminowane były już w trakcie trwania kursu. Główny nacisk położony był (i moim zdaniem nadal tak powinno być) na bardzo konkretną wiedzę!!! Jeśli się ją posiada, to cechy osobowe i umiejętności pozwolą w pełni wykonać powierzone zadanie. Odpowiednio przygotowany i posiadający wiedzę pilot czy przewodnik będzie w stanie „uczyć” powierzonych mu ludzi, odczuwać otaczający ich „nowy” w swej różnorodności świat, z poszanowaniem tożsamości swojej i nowego miejsca. dr Zygmunt Kruczek – AWF Kraków i PFPiP Formułując pytanie na Forum Gnieźnieńskim Turystyki Kulturowej o przewodnictwie i pilotażu w kontekście wymogów i potrzeb obsługi turystów kulturowych, niezbędnych zmian i przeobrażeń sylwetki zawodowej liczyłem na głosy wskazujące, jakie zmiany są niezbędne. Nadesłane wypowiedzi, za które jestem bardzo wdzięczny, utrzymują mnie w przekonaniu, że konieczne są poważne zmiany w zakresie: a) programów szkolenia, b) form szkolenia, c) doskonalenia form egzaminowania i nadawania uprawnień, d) organizacji pracy. Zanim przejdę do ww. czterech punktów dyskusji, chciałem odnieść się do poruszonej w wypowiedziach kwestii zawodu (Armin Mikos) czy funkcji (Wyszkowska) przewod— 180 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

nika i pilota. Zdecydowanie popieram zdanie Armina, mamy do czynienia już z prawnie usankcjonowanym zapisem o zawodzie pilota i przewodnika, w dodatku liczebność tego środowiska w Polsce (około 17 tys. przewodników i ponad 33 tys. pilotów wycieczek) potwierdza fakt uzawodowienia (jak na razie brak związku zawodowego, aczkolwiek taką rolę pełnią w pewnym sensie liczne już stowarzyszenia przewodników i pilotów). O funkcji przewodnika mówiono w ubiegłym wieku, głównie w PTTK, często nazywając przewodników „oficerami krajoznawstwa”, „nauczycielami kraju ojczystego”. Wraz ze zmianami ustrojowymi i kulturowymi, a także przeobrażeniem się samej turystyki, odchodzi się od funkcji na rzecz wykonywanego zawodu – „loco guide” czyli przewodnika i turlidera, czyli pilota wycieczek. Oba zawody znalazły swoje miejsce w klasyfikacji zalecanej dyrektywami UE (tzw. norma CEN). Ad. A Czasy się zmieniają, zmieniła się formuła turystyki z 3xS na 3 x E, a programy kształcenia nie zmieniły się od ubiegłego wieku. Zgłaszane przez PTTK, Polska Federację Pilotażu i Przewodnictwa postulaty zmian nie znalazły odzwierciedlenia w kolejnych nowelizacjach ustawy o usługach turystycznych i stosownych rozporządzeniach. Budowane naprędce programy te są niespójne, czasami nielogiczne i zbyt tradycyjne. Wiedza geograficzna pilota wycieczek kończy się na Europie, choć de facto ma on prawo do pilotowania grup na całym świecie. Często treści szkolenia powtarzają się w różnych blokach tematycznych. Ustawodawca upiera się przy nielogicznych nazwach przedmiotów, jak np. „Przemysł turystyczny” zamiast „Wiedza o turystyce”. Szereg uwag odnośnie do modyfikacji programów szkolenia pojawiło się w wypowiedziach gnieźnieńskiego forum. Powszechnie podkreśla się konieczność większego nacisku na metodykę prowadzenia turystów, jak i warsztat metodyczny i krajoznawczy. Program szkolenia nie obejmie wszystkich możliwych sytuacji, jakie mogą się wydarzyć w czasie imprezy, jak i wszystkich miejsc docelowych oraz form turystyki, jakie obsługują piloci. Ale można wykształcić u kandydatów na przewodników i pilotów umiejętności przygotowania się do poprowadzenia każdej imprezy albo wyspecjalizowania się w obsłudze określonych grup turystów i form turystyki. Od lat zabiegam jak i Polska Federacja Pilotażu i Przewodnictwa o wprowadzenie interpretacji dziedzictwa do szkolenia przewodników i pilotów (patrz materiały z II Forum Pilotażu i Przewodnictwa w Warszawie, wystąpienie dr Marka Nowackiego). Jest to szczególnie ważne w oprowadzaniu turystów kulturowych. W 2010 roku wprowadzona zostanie prawdopodobnie nowa, znowelizowana ustawa, a w rozporządzeniu do niej zawarte będą programy szkolenia obligatoryjne dla ośrodków szkolących. Ministerstwo Sportu i Turystyki upoważniło Komisję Przewodnicka PTTK — 181 —

Forum Ekspertów Turystyki Kulturowej

oraz Polską Federację Pilotażu i Przewodnictwa do przygotowania nowych, ramowych programów szkolenia. Mam nadzieję, że opracowane programy (z wykorzystaniem uwag z V Forum Pilotażu i Przewodnictwa oraz Forum Gnieźnieńskiego, głosów ekspertów i wykładowców) zostaną uwzględnione w nowym rozporządzeniu. Ad. B Formy szkolenia też powinny ulec zmianom, powinny one iść w kierunku zwiększenia ilości zajęć praktycznych, zorganizowanego samokształcenia (tu propozycja wymogu uzupełnienia wiadomości z zakresu historii, geografii i WOS do poziomu wykształcenia średniego u uczestników kursów, którzy z jakichś powodów nie przeszli całego kursu ww. przedmiotów w szkole średniej), zmniejszenia wykładów na rzecz zajęć aktywizujących, np. ćwiczeń, symulacji. Znakomitym pomysłem jest proponowany przez Armina „sylabus miejsca”, więcej w szkoleniu studium przypadków dotyczących np. sytuacji awaryjnych, ale i tych typowych. Pilne jest wzbogacenie bazy szkoleniowej o multimedialne prezentacje, filmy, scenariusze zajęć symulacyjnych itp. Stawia to nowe wymogi organizatorom szkolenia. Niestety, zamiarem MSiT jest zastąpienie dotychczasowego zezwolenia na prowadzenie szkolenia tylko zgłoszeniem zamiaru szkolenia (bez decyzji administracyjnej). Pogłębi to i tak patologiczna sytuację – szkolenia przewodników i pilotów stają się produktem turystycznym biur podróży, na ogół nieprzygotowanych organizacyjnie i kadrowo do takiej roli. Biura podróży zamiast tworzyć produkt turystyczny produkują kandydatów na pilotów i przewodników. Całe szczęście, że państwowe komisje egzaminacyjne działające przy Urzędach Marszałkowskich skutecznie ograniczają ten proceder. Ad. C Mimo dość precyzyjnego określenia w ustawie i rozporządzeniu sposobów egzaminowania na uprawnienia przewodnika i pilota egzaminy różnią się znacznie w poszczególnych województwach. Zależy to od składu komisji, umiejętności pedagogicznych egzaminatorów (w 2/3 są to przedstawiciele branży turystycznej niemający doświadczenia w egzaminowaniu), często członkowie komisji delegowani przez różne instytucje i stowarzyszenia sami powinni przejść szkolenie podstawowe, aby nie kompromitować instytucji Komisji Egzaminacyjnej. Próby ujednolicenia pracy komisji i wypracowania racjonalnych metod egzaminowania inicjowane przez np. Polską Federację Pilotażu i Przewodnictwa nie znalazły zrozumienia w ministerstwach właściwych dla spraw turystyki. Może teraz, w MSiT będzie lepiej. — 182 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Ad. D Efektywność pracy przewodników i pilotów, umożliwienie turystom, zwłaszcza kulturowym, poznania miejsca docelowego, stworzenie warunków do emocjonalnego odbioru atrakcji kulturowej, dostarczenie niezapomnianych wrażeń zależy od tego, jak poprowadzi grupę przewodnik lokalny albo jakie warunki stworzy (w ramach danej imprezy) pilot wycieczki. Wpłyną na to zarówno warunki formalne (umowy, wynagrodzenie, odznaki, blachy, legitymacje), organizacyjne, jak metodyczne, a nawet techniczne (np. słyszalność – stosowanie systemów audialnych wzmacniających głos). Mogę z całym przekonaniem stwierdzić, że rola przewodnika i pilota w żadnej innej formie turystyki nie jest tak istotna jak w turystyce kulturowej.

Kościół św. Marcina w Grywałdzie (fot. Z. Kruczek)

— 183 —

Forum Ekspertów Turystyki Kulturowej

Obrady Zarządu Federacji (fot. M. Dutkiewicz-Kruczek)

Biała Fabryka Ludwika Geyera (fot. J. Janowski)

— 184 —

CZĘŚĆ V RELACJE Z PRACY PILOTÓW, REZYDENTÓW I ANIMATORÓW

Knossos (Iraklion) – wycieczka w pełnym słońcu (fot. Z. Kruczek)

W drodze do słynnego wąwozu Samaria (fot. Z. Kruczek)

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

15. UWAGI O PRACY REZYDENTA I ANIMATORA NA KRECIE Patrycja Litwicka*

Wprowadzenie Grecja należy do jednych z najciekawszych turystycznie krajów na świecie. Sprawiają to liczne zabytki z okresu starożytnej Grecji i wiążąca się z nimi bogata historia, liczne plaże oraz sąsiadujące z nimi góry. Stąd też turystyka w Grecji dynamicznie się rozwija i jest jedną z dominujących gałęzi gospodarki kraju. Na początku lat 90. Grecja przejęła znaczną część ruchu turystycznego z byłej Jugosławii (w wyniku wojny w tamtym regionie)1. W 2008 oraz 2009 roku Grecję odwiedziło 0,1 mln Polaków, co dało jej piątą pozycję wśród najczęściej odwiedzanych krajów przez nasz naród. Miejscami najchętniej odwiedzanymi przez turystów są Kreta, Rodos oraz Ateny. Grecja kontynentalna i wyspy greckie są jednym z ulubionych miejsc wakacyjnych w Europie nie tylko dla Polaków, ale również dla innych nacji. W rzeczywistości Grecja jest na 15. miejscu w rankingu światowych ośrodków turystycznych (zgodnie z National Statistical Service of Greece przybywa tutaj ponad 15 milionów turystów rocznie), po takich krajach jak USA, Chiny, Hiszpania i Wielka Brytania.

Rady dla przyszłych rezydentów i animatorów podejmujących pracę w Grecji (na przykładzie pracy w hotelu ***** na Krecie) Animatorem lub animatorką jest osoba, która wraz z grupą pozostałych animatorów organizuje program animacyjny dla gości w hotelach, klubach, ośrodkach wypoczynkowych etc. Na program składają się gry i zabawy dla dzieci, młodzieży i dorosłych. Animator najczęściej pracuje w tzw. teamie (grupie osób), w skład którego wchodzi szef animator, animatorzy dla dzieci, animatorzy sportowi i all-rounders. Każdy członek grupy ma wyznaczone własne zadania i obowiązki. Grupa animacyjna może liczyć od 2 do 20 animatorów

* 1

Patrycja Litwicka – Małopolskie Stowarzyszenie Pilotów Wycieczek, e-mail: patrycja.litwicka@campamerica@pl Z. Kruczek, Europa. Geografia turystyczna, Proksenia, Kraków 2008. — 187 —

Patrycja Litwicka – Uwagi o pracy rezydenta i animatora na Krecie

w zależności od wymagań hotelu bądź klubu2. Animator organizuje gry i konkursy sportowe w różnych dyscyplinach (siatkówka plażowa, piłka nożna, tenis, ping-pong, piłka wodna, boccia, rzutki, aerobik, wodna gimnastyka, stretching, taebo itd.) w zależności od indywidualnych umiejętności oraz możliwości oferowanych przez hotel, organizuje czasami gry i zabawy sportowe z dziećmi oraz bierze czynny udział w przedstawieniach wieczornych. Praca ta wymaga dobrej znajomości przynajmniej dwóch języków obcych, najczęściej jest to: angielski, niemiecki, rosyjski, francuski, włoski itp. Oprócz tego każdy, kto planuje podjąć się tej pracy, powinien cechować się pracowitością, stanowczością, posiadać dużą motywację i chęć do pracy z ludźmi. Ważne jest również pozytywne nastawienie do dzieci i sportu, komunikatywność i odpowiedzialność oraz zdolności organizacyjne. Rezydent jest pracownikiem biura podróży, którego podstawowym zadaniem jest opieka nad klientami firmy podczas wyjazdu. Zawód rezydenta bardzo często bywa utożsamiany z zajęciem pilota wycieczek, chociaż jest to błędna opinia. Podczas gdy pilot opiekuje się turystami w trakcie trwania podróży do docelowego miejsca wycieczki i z powrotem, rezydent ma zadanie zapewnienie im opieki podczas pobytu w miejscu docelowym. W sezonie wakacyjnym rezydenci najczęściej przebywają na stałe w miejscowościach, do których biuro podróży wysyła najwięcej wycieczek. Po dotarciu turystów na miejsce rezydent przejmuje od pilota wycieczki nadzór nad nimi i opiekuje się aż do zakończenia imprezy turystycznej. Zadaniem rezydenta jest odpowiednie zorganizowanie od strony administracyjnej pobytu turystów w danym miejscu. Dzięki temu, że przez większość czasu przebywa w danym rejonie, jest doskonale zorientowany we wszystkich procedurach, zna pracowników hoteli, restauracji i innych instytucji, z którymi współpracuje. Do rezydenta należy rezerwacja miejsc noclegowych i potrzebnych biletów, zorganizowanie posiłków, wynajęcie przewodników i zadbanie o wszystkie sprawy formalne (upoważnienia, paszporty, transport). Rezydent planuje przebiegu całej imprezy, wyszukuje najbardziej atrakcyjne miejsca czy imprezy mogące zainteresować klientów biura podróży, nadzoruje realizowanie programu, udziela wszystkich niezbędnych informacji turystom. W razie jakichkolwiek problemów do rezydenta należy ich rozwiązanie – przyjmuje on ewentualne skargi i sugestie od turystów odnośnie do organizacji całej wycieczki. W momencie zakończenia pobytu gości w danym miejscu jego obowiązki opiekuna przejmuje na powrót pilot wycieczki. Po zakończeniu sezonu turystycznego rezydenci powracają najczęściej do biura podróży, gdzie zajmują się pracą na miejscu, aż do kolejnego turnusu. Jeśli chodzi o predyspozycje zawodowe, rezydent musi być osobą bardzo dobrze zorganizowaną i odpowiedzialną, musi bowiem dopilnować wszystkich spraw w miejscu docelowym i stanowi wizytówkę biura podróży. Jako jego przedstawiciel musi być osobą solidną, elokwentną, śmiałą, z wysoką kul-

2

J. Bączek, Podręcznik animatora czasu wolnego, Warszawa 2008.

— 188 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

turą osobistą. Musi to być osoba energiczna, potrafiąca w razie potrzeby załatwić wszystkie sprawy. Równocześnie od rezydenta wymagane jest opanowanie, umiejętność łagodzenia ewentualnych konfliktów i duża cierpliwość. Oczywiście rezydent musi także biegle władać co najmniej jednym językiem obcym. W przypadku pracy poza Polską musi także znać kulturę i historię odwiedzanego miejsca, aby móc udzielić podstawowych informacji. Zarówno praca pilota-rezydenta jak i animatora wymaga posiadania ponadprzeciętnych zdolności interpersonalnych. Cechy takie jak: wysoka kultura osobista, uprzejmość, komunikatywność i życzliwość oraz umiejętność przewidywania sytuacji są nierozerwalnie powiązane z zawodem. Zastosowaniem tych cech nie są jedynie sytuacje kontaktu z klientem, ale również relacje rezydent – obsługa hotelowa i kierownictwo. Kierując się tymi zasadami, nie tylko jesteśmy oceniani z szacunkiem w środowisku, ale również ułatwiamy sobie drogę w pokonaniu wielu problemów i rozwiązaniu sytuacji kryzysowych, z których również składa się rzeczywistość w jakiej pracuje rezydent. Rezydent podobnie jak animator pełni wiele funkcji, np. informacyjną, handlową, i tłumaczeniową3. Jest przedstawicielem turoperatora odpowiedzialnym za udzielenie podstawowych informacji w momencie pierwszego kontaktu z grupą oraz zorganizowanie spotkania informacyjnego na następny dzień, gdy turyści są już wypoczęci. Podróżni mogą korzystać z wiedzy rezydenta nie tylko podczas organizowanych przez niego spotkań informacyjnych, ale również wtedy, gdy mają taką potrzebę powinni móc bezpośrednio kontaktować się z przedstawicielem turoperatora na dyżurach lub drogą telefoniczną. Każdy rezydent ma obowiązek powiadomienia gości, pod jakim numerem telefonu jest dostępny oraz o godzinach, w których będzie dostępny na dyżurze. Rezydent musi również dokładnie zapoznać się z ofertą, jaką zamierza przedstawić gościom, gdyż często od jego wiedzy zależy ilość sprzedanych pakietów, a co za tym idzie, jaki będzie miał z tego zysk. Należy zdawać sobie sprawę, że są turyści przybywający do Grecji z bardzo ograniczoną wiedzą na temat odwiedzanego miejsca. Ważną rzeczą jest uświadomienie turystów, że znajdują się w innym kraju i powinni przestrzegać zasad i tradycji w nim obowiązujących. Pytanie: czy Kreta jest częścią Grecji, nie powinno dziwić żadnego rezydenta. Niewiedza polityczno-geograficzna turysty to nie jedyny mankament, któremu będzie musiał sprostać rezydent. Znajomość historii i tożsamość narodowa jest dla Greków sprawą niezwykle istotną; tyczy się to czasów antycznych, okupacji tureckiej czy też historii najnowszej. Do tego też każdy rezydent powinien posiadać wiedzę o czasach niemieckiej okupacji oraz toczonych na Krecie walkach, w których czynny udział brali greccy partyzanci. Poza wiedzą historyczną każdy rezydent powinien zaraz po przyjeździe rozeznać teren i być gotowym na szereg pytań dotyczących cen, środków transportu, bankomatów, sklepów z pamiątkami itp.

3

Z. Kruczek, M. Wajdzik, Metodyka i technika pracy pilota-rezydenta, Proksenia, Kraków 2009. — 189 —

Patrycja Litwicka – Uwagi o pracy rezydenta i animatora na Krecie

Pomimo zmieniających się tendencji w turystyce (przejście z modelu 3S na 3E)4, w hotelach o wysokim standardzie oferujących programy all inclusive, można wciąż zauważyć brak zainteresowania terenem znajdującym się poza granicami resortu. Przyczyny takiej sytuacji są proste: klient, który ma zapewnione wszystkie dobra na terenie hotelu, często nie jest skłonny wydawać dodatkowych pieniądzy na jakiekolwiek zajęcia fakultatywne. Należy pamiętać też o tym, że każdemu hotelarzowi, ze względu na zysk, bardziej będzie zależało na utrzymaniu klienta w granicach hotelu i sprzedaży dodatkowych usług, które świadczy sam, np. spa, fitness, programy animacyjne. Masowe odwiedzanie Grecji przez turystów np. z krajów anglojęzycznych przyczynia się do zmiany świadczonych przez greckich hotelarzy usług. W dużej mierze dotyczy to gastronomii, gdzie tradycyjne greckie potrawy stają się atrakcją i są podawane raz w tygodniu podczas tak zwanych „greckich wieczorów”. Wynika to z nawyków żywieniowych oraz preferencji klienta, który często wybiera potrawy dla niego znane zamiast skosztować lokalnych przysmaków. Turysta, płacąc za wczasy, oczekuje, że rezydent będzie dla niego centrum informacji oraz uzupełnieniem jego własnej wiedzy. Oto kilka wskazówek, które powinny ułatwić pracę każdemu, kto zamierza podjąć się wyzwania bycia rezydentem: • Słońce w Grecji w miesiącach wiosennych czy letnich bywa bardzo niebezpieczne. Problemem może być nie tylko poparzenie słoneczne, ale i udar, zatem przed każdym wyjściem na słońce należy stosować odpowiednie mleczka czy kremy ochronne. Szczególnie narażeni na promieniowanie są ludzie z centrum i północy kontynentu europejskiego. Należy uświadomić gości o tym, iż powinni opalać się stopniowo, a dotyczy to w szczególności małych dzieci, ludzi starszych oraz kobiet w ciąży. Warto również przypomnieć ludziom o nakryciu głowy, zwłaszcza gdy wybierają się na wycieczkę i będą na słońcu kilka godzin. Wysoka temperatura wpływa niekorzystnie na funkcjonowanie człowieka i często jest przyczyną omdleń, dlatego należy pamiętać o uzupełnianiu płynów w organizmie. Warto też wspomnieć o kolorystyce ubrań – najlepiej ubierać się w jasne, przewiewne rzeczy, unikać czarnych, gdyż te przyciągają najwięcej słońca. • Na terenie ośrodka wypoczynkowego należy przestrzegać wymaganych zasad bezpieczeństwa i higieny osobistej: przed wejściem i wyjściem z basenu należy dokładnie opłukać ciało, często wymagane jest noszenie antypoślizgowego obuwia ochronnego, które chroni również przed jeżowcami. W przypadku braku ratownika na terenie resortu za bezpieczeństwo dzieci odpowiedzialni są ich prawni

4

Reguła 3S (Sea, Sund, Sun – morze, piasek, słońce), Reguła 3E (Entertainment, Excitement, Education – rozrywka, podniecenie, kształcenie).

— 190 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

opiekunowie. W niektórych ośrodkach istnieje również możliwość pozostawienia pociech w tak zwanym kids clubie. Pomimo występowania odkrytych basenów dostępnych przez całą dobę należy się upewnić, w jakich godzinach następuje chloryzacja wody, zazwyczaj jest to późny wieczór i noc. W tym czasie kąpiel jest zakazana ze względu na możliwość chemicznych poparzeń. • W razie sytuacji,w której wymagane jest otrzymanie opieki medycznej, często lekarzem pierwszego kontaktu jest lekarz rezydujący w odpowiednich godzinach na terenie hotelu. Każdy turysta natomiast bez względu na dolegliwość powinien być świadom, iż posiada on ubezpieczenie wykupione przed wyjazdem przez turoperatora (KLiNW: Koszty leczenia i nieszczęśliwych wypadków). • Sprawne poruszanie się w obcym środowisku i kulturze wymaga znajomości podstawowych zasad komunikacji oraz wzajemnego szacunku. Istotnym elementem komunikacji międzyludzkiej są gesty oraz mimika twarzy. Kierując się zasadą, co kraj, to obyczaj, warto posiąść podstawową wiedzę z tego zakresu. • Niektórzy turyści zamiast korzystać z oferty wycieczek fakultatywnych, preferują podróżowanie we własnym zakresie. Rezydent powinien służyć informacją o lokalnych możliwościach wypożyczenia samochodu, motoru czy skutera. Ceny w zależności od wypożyczalni potrafią się bardzo różnić, dlatego dobrze jest przejrzeć ofertę kilku lokalnych wypożyczalni.

Usługi świadczone w hotelach Usługi świadczone przez animację są stałym elementem usług hotelowych. Zasadniczo dzielą się one na dwie grupy: program dzienny i wieczorny. Zajęcia dzienne są prowadzone przez grupę animatorów i zawierają różnego rodzaju sporty, których celem jest integracja gości hotelowych oraz nakłonienie ich do pozostania na terenie ośrodka poprzez aktywne spędzanie czasu. Z punktu widzenia hotelarza sprzedającego usługi all inclusive praca animacji powoduje, iż klient, uczestnicząc w zajęciach, ogranicza dzienne spożycie alkoholu. Każdemu właścicielowi zależy na redukcji wydawanego alkoholu, za który klient już zapłacił. Na wieczorny program animacji składają się przedstawienia sceniczne, zajęcia z udziałem publiczności takie jak karaoke, wybory miss czy też różnego rodzaju quizy. Turyści chętnie uczestniczą w tych zajęciach, ponieważ są one darmowe oraz odbywają się na terenie ośrodka, co pozwala zatrzymać klienta. Program all inclusive zazwyczaj trwa do godziny 23, natomiast później alkohol jest płatny. Program animacyjny jest szczególnie przydatny w czasie niepogody, kiedy goście nie mogą zażywać kąpieli morskich czy wygrzewać się na słońcu. Ważną rzeczą jest ustalenie z szefem animacji takiego programu i w zależności od wieku klientów odpowiednie jego dopasowanie. Należy również zatroszczyć się o miejsce, — 191 —

Patrycja Litwicka – Uwagi o pracy rezydenta i animatora na Krecie

w którym dane zajęcia mogą być przeprowadzone. Nie każdy hotel posiada tego typu pomieszczenie, a czasem nawet jeśli posiada, nie jest w stanie go udostępnić z różnych przyczyn, np. niewystarczająca ilość pracowników. Wycieczki fakultatywne są uwarunkowane głównie położeniem geograficznym hotelu. Mogą to być różnego rodzaju wyprawy (rejsy, jeep-safari, podwodne safari) przeznaczone głównie dla ludzi lubiących wysiłek fizyczny oraz aktywne spędzanie czasu. Oferowane są także wycieczki umożliwiające zwiedzanie najatrakcyjniejszych zabytków bądź atrakcji przyrodniczych (wąwóz Samaria, pałac w Knossos). Od rezydenta zależy w dużej mierze zarówno zainteresowanie klienta daną wycieczką, jak również dobra jej organizacja. Istotnym czynnikiem jest również pochodzenie gości hotelowych. Są grupy, które z chęcią będą uczestniczyć we wszystkich zaproponowanych imprezach, nie licząc się z kosztami i są takie, które wolą same zorganizować sobie wycieczkę, korzystając jedynie z wiedzy rezydenta na temat możliwości podróżowania lokalnym transportem, wypożyczalni samochodów, kupna biletów wstępu itp. Każdy rezydent, który chce zaoszczędzić sobie czasu i pracy, powinien starannie przemyśleć informacje, jakie zamierza podać gościom na spotkaniu informacyjnym, które to powinno być przeprowadzone dla każdej przybyłej grupy. Warto na takie spotkanie zaprosić osoby, które również reprezentują hotel, np. menadżera animacji, który opowie o zajęciach, w jakich klienci mogą uczestniczyć. Standard i jakość oferowanych usług w Grecji często nie jest adekwatna do swoich zachodnioeuropejskich odpowiedników. Standard hoteli 5-gwiazdkowych często bywa o wiele niższy, niż oczekują tego goście, co jest później powodem wielu nieporozumień, a nawet reklamacji. Nawet jeśli hotel czy resort nie spełnia obietnic, jakie dało gościom biuro podróży, nie należy panikować, tylko starać się wszelkie problemy rozwiązywać polubownie. Już od pierwszego spotkania z klientami należy być serdecznym, uśmiechniętym i gotowym do pomocy. Nawet jeśli jesteśmy pewni, że problemu nie da się rozwiązać, lepiej powiedzieć, że zrobimy wszystko, co w naszej mocy, aby się udało, niż nie wyrażać chęci podjęcia inicjatywy. Pozytywne nastawienie i dbałość o interesy gościa hotelowego może załatwić bardzo wiele, a przecież uśmiech nic nie kosztuje. Dawaj więcej, niż możesz, a oczekuj mniej, a Twój wysiłek na pewno zostanie niejednokrotnie nagrodzony.

Podróżowanie po kraju Standardowym publicznym środkiem transportu lądowego w Grecji są autobusy. Połączenia kolejowe są zazwyczaj wielce ograniczone, chociaż usługi na trasie Ateny - Patra oraz linia północna ulegają stopniowemu polepszeniu. Jednakże to właśnie autobusy pokrywają się swoimi trasami z niemalże każdą trasą turystyczną na obszarze Grecji, aczkolwiek nieczęsto kursują na drogach bocznych, i zapewniają podstawowe połączenia na wyspach. — 192 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Podróże między wyspami wiążą się oczywiście z koniecznością korzystania z promów. Połączenia promowe są rozległe i zapewniają dostanie się na każdą ze 166 zamieszkanych wysp. Samoloty są stosunkowo drogie – trzy lub czterokrotnie pomnażając koszty przejazdu promem, mając miejsce na pokładzie, dwukrotnie natomiast w porównaniu do najtańszej kabiny. Autobusy Autobusy kursują po głównych trasach zarówno na kontynencie, jak i na wyspach. Są one skuteczne i powszechne. Na drogach podrzędnych autobusy będą kursowały mniej regularnie, z długimi przystankami, jednak nawet najbardziej odległe wioski będą objęte połączeniami. Pociągi Grecka sieć kolejowa jest ograniczona swym zasięgiem do kontynentu i poza małymi wyjątkami pociągi są znacznie wolniejsze niż odpowiadające ich trasom autobusy. Jednakże przyznać należy, że pociągi są o wiele tańszym środkiem transportu. Transport morski Większość podróży morskich sprowadzać się będzie do przenoszenia się na wyspy i pomiędzy nimi. Możemy skorzystać z tras pomiędzy Atenami a konkretnymi portami południowo-wschodniego Peloponezu aż do Yithio. Transport samochodowy Samochody posiadają podstawową, oczywistą zaletę, którą jest możliwość dostania się do najmniej dostępnych części kontynentu greckiego. Jednakże Grecja jest jednym z droższych w Europie krajów pod względem kosztów wypożyczenia samochodu. Taksówki Greckie taksówki należą do najtańszych w całej zachodniej Europie, oczywiście biorąc pod uwagę, że trafimy na uczciwego taksówkarza. Kuchnia Dietetycy są zgodni – kuchnia grecka, a w szczególności kreteńska, jest jedną z najzdrowszych na świecie. Owoce, warzywa, oliwa i doskonałe czerwone wino – oto sekret długowieczności i dobrego samopoczucia mieszkańców Grecji. O ile we Włoszech, Francji czy Hiszpanii można stosunkowo łatwo zidentyfikować potrawy charakterystyczne dla poszczególnych regionów, o tyle w Helladzie jest to bardzo trudne. Wynika to po czę— 193 —

Patrycja Litwicka – Uwagi o pracy rezydenta i animatora na Krecie

ści z mentalności mieszkańców, którzy są bardzo ruchliwi – podróżując po kraju, oczekują znanych potraw i raczej źle znoszą nadmierną kreatywność czy udziwnianie tradycyjnych, doskonale im znanych smaków, dlatego w tawernach całego kraju jada się m.in. sałatkę grecką (feta, pomidory, ogórki, oliwki, oliwa), souvlaki (szaszłyk), moussakę (bakłażany, ziemniaki, mięso, pomidory), keftedes (kulki z siekanego mięsa) oraz dolmades (rodzaj gołąbków, tyle że w liściach winogron).

Przydatne informacje Adresy internetowe: Adres e-mail: Transport publiczny:

http://www.visitgreece.gr [email protected] http://www.oasa.gr www.isap.gr www.ose.gr

Przydatne numery telefonów w nagłych przypadkach Policja (numer alarmowy): Policja turystyczna: Pogotowie ratunkowe: Szpitale, kliniki, lekarze i apteki: Komenda Wojewódzka Policji: Lekarze:

tel. 100 tel. 171 tel. 166 tel. 1434 tel. 1033 tel. 10165

Spinalonga – była kolonia dla trędowatych, obecnie cel wycieczek lokalnych (fot. P. Litwicka)

5

Nieprzewidziane w ramach National Health Service.

— 194 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek, Proksenia, Kraków 2010

16. PRACA W TURCJI W CHARAKTERZE PRZEWODNIKA POLSKICH GRUP NA WYCIECZKACH LOKALNYCH TURYSTYCZNYCH Agnieszka Gaj*

Hoşgeldiniz – Serdecznie witamy. Takimi słowami już na lotnisku witani byli przez polskich pilotów i przewodników turyści, którzy rozpoczynali swoją przygodę z Turcją.

Kilka słów o kraju Turcja – kraj czterech mórz, usytuowany na dwóch kontynentach stanowiący pomost między Europą a Azją. Kraj, który swym nieodpartym urokiem przyciąga nie tylko turystów chcących odpocząć na złotym piasku, ale również i eksplorerów, którzy pragną poznać kulturę i zgłębić wiedzę na temat reliktów przeszłości. Orientalna kultura i niezwykłe bogactwo miejsc i zabytków od lat jest głównym celem przyjazdów ludzi z całego świata. Turcja jest krajem, gdzie możemy znaleźć owoce rozkwitu wielu znanych kultur (Persja, Cesarstwo Rzymskie, Bizancjum). Dzięki temu po dziś dzień udostępniane są dla turystów trasy historyczne, kulturowe przybliżające każdemu z nich obraz tamtych czasów. Prawdziwym rajem dla turystów jest rejon Morza Śródziemnego przyciągający wczasowiczów błękitem wody, stromymi klifami i czarem starożytnych miast. Prężnie rozwijające się kurorty: Antalya, Side czy Alanya kuszą hotelami o dobrym standardzie, kolorowymi sklepikami i urozmaiconą ofertą turystyczną. Jest to również raj dla turoperatorów, rezydentów czy przewodników, gdyż sezon w nadmorskim, słonecznym rejonie trwa około 300 dni w roku. * Agnieszka Gaj – Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie, Małopolskie Stowarzyszenie Pilotów Wycieczek e-mail: [email protected] — 195 —

Agnieszka Gaj – Praca w Turcji w charakterze przewodnika polskich grup na wycieczkach...

Moja przygoda z Turcją rozpoczęła się w roku 2009, kiedy podjęłam pracę pilotaprzewodnika na Riwierze Morza Śródziemnego. Współpracowałam z Akdem Travel, kontrahentem polskich biur podróży Exim Tours i Itaka. Podczas czteromiesięcznego pobytu zdobyłam bezcenne doświadczenie i rozwijałam swe umiejętności. Poniżej moje refleksje i ciekawostki z pracy w charakterze przewodnika polskich grup na wycieczkach lokalnych.

Praca jako pilot-przewodnik Zakres obowiązków: • zapewnienie należytej realizacji programu, • sprawowanie w imieniu kontrahenta oraz organizatora turystyki opieki nad turystami od rozpoczęcia do zakończenia świadczenia, • pełnienie funkcji tłumacza oraz udzielanie podstawowej informacji krajoznawczej, • pełnienie funkcji negocjatora podczas imprezy turystycznej, • dbanie o dobre imię i reprezentowanie wobec turystów kontrahenta i organizatorów turystyki, dla których pracujemy. Wyżej wymienione obowiązki to książkowa definicja niczym oczywiście niemijająca się z prawdą. W praktyce jednak obowiązków jest o wiele, wiele więcej. Każdy pilot-przewodnik zobowiązany jest przeprowadzać transfery turystów z i na lotnisko, co wiąże się z pracą nieprzerwanie przez kilkanaście godzin. Musimy również przygotować się na witanie gości na lotnisku i rozlokowywanie ich w odpowiednich autokarach, informowanie o podstawowych sprawach organizacyjnych i przekazywanie wiedzy krajoznawczej. Podczas każdej imprezy turystycznej kontrahent zobowiązany jest zapewnić nam przewodnika mówiącego w języku lokalnym, którego mamy w obowiązku tłumaczyć dla naszej grupy. Tak jednak nie było. To polski pilot-przewodnik zobowiązany był świadczyć pełną informację krajoznawczą i ponosił pełną odpowiedzialność za prawidłową realizację świadczeń. Pilot-przewodnik zawsze powinien być dyspozycyjny i meldować o jakichkolwiek działaniach w dni wolne od pracy. Aby nasza pensja była w pewnym stopniu zależna od naszych wysiłków i starań, wprowadzono system prowizyjny. Procent od utargu w sklepie ze skórami i biżuterią, który był w programie każdej wycieczki, doliczano do naszej gaży. — 196 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Jak zacząć? Jeżeli jesteśmy zainteresowani pracą w Turcji, to każdy z nas powinien odpowiedzieć sobie na pytanie – czy posiada choć 5 z niżej wymienionych warunków? Jeśli odpowiedź brzmi tak, to nie pozostaje nam nic innego, jak pakować walizkę i powitać przygodę. Ja postanowiłam zmierzyć się z wyzwaniem – i udało się. Nie obyło się jednak bez problemów związanych z brakiem miejsca pracy. Okazało się to jednak już po moim przylocie do Turcji. Chęć współpracy z turystami i wytrwałość pomogły mi zdobyć wymarzone stanowisko i uzyskać jakże cenne doświadczenie. • Licencja pilota – dokument, który upoważnia nas do pracy z turystami, bardzo ceniony i poważany w branży na terenie całej Turcji, • Kurs rezydenta – dostarcza wielu cennych informacji pomagających w sytuacjach stresowych i awaryjnych, w odpowiednim podejściu i rozmowie z turystą, • Dobra organizacja pracy i punktualność – jest ogromną zaletą, gdyż od tego zależy czy świadczenia zostaną należycie i na czas zrealizowane, • Umiejętność pracy z ludźmi – naszym zadaniem jest realizacja programu tak, aby każdy z uczestników był zadowolony, nie obejdzie się również bez umiejętności łagodzenia konfliktów, • Wyrozumiałość i cierpliwość – na co dzień będziemy pracować z różnymi typami turystów, każdy z nich będzie oczekiwać od nas jednostkowego traktowania i opieki, często spotkamy się z infantylnymi pytaniami, ironicznymi uwagami, powinniśmy być na to przygotowani, a nasza kultura osobista na wysokim poziomie będzie nam bardzo pomocna, • Komunikatywność – dobry kontakt z grupą i stworzenie więzi zaufania to połowa sukcesu w realizacji programu wycieczki, • Znajomość języka angielskiego – w ogłoszeniach możemy często spotkać się z wymogiem podstawowej znajomości języka obcego. Nie dajmy się temu zmylić, gdyż język obcy jest bazą naszych kontaktów z kontrahentem, organizatorami turystyki, recepcjonistami i personelem, który przyczyni się w dużym stopniu do realizacji świadczeń podczas wycieczek. No to do pracy – przykładowy „dzień” pilota-przewodnika • 3.00 – pobudka • 3.45 – wyjazd z biura po gości rozlokowanych w hotelach w całym mieście • 7.30 – czas na śniadanie • 10.30 – sklep z tekstyliami w drodze do Hierapolis – pamiątki • 12.00 – pora na obiad — 197 —

Agnieszka Gaj – Praca w Turcji w charakterze przewodnika polskich grup na wycieczkach...

• 13.30 – trawertynowe tarasy Pamukkale, basen Kleopatry, Hierapolis i Nekropolis • 16.00 – spotkanie w autokarze i wracamy • 18.30 – kolacja • 20.30 – postój w wiejskim sklepie, zakup pamiątek • 23.30 – powrót i rozlokowanie gości w hotelach • 00.15 – powrót do biura, odwiedziny zarządu i do spania DZIEŃ TRANSFEROWY • 4.00 – pobudka • 4.20 – wyjazd na transfer po gości hotelowych i przejazd na lotnisko • 12.00 –powrót z lotniska • 13.00 – wyjazd na transfer • 19.00 – powrót z lotniska • 22.30 – wyjazd na transfer • 4.00 – powrót z lotniska • 7.30 – wyjazd na transfer • 12.00 – powrót i wolne Musimy przygotować się na to, że dzień w Turcji nie trwa 24 godziny, a nasza praca wcale nie kończy się wraz z realizacją jednej wycieczki podczas dnia. Czasem dzień transferowy następował po 15-godzinnym programie wycieczki. W biurze nie było specjalnie wyznaczonych w tym celu osób, dlatego też piloci przejmowali obowiązki tzw. „transfermenów”, zawozili gości hotelowych na lotnisko i odbierali nowych wczasowiczów. Tutaj ważną cechą jest wytrwałość i dążenie do celu. Przyznam, że czasem było ciężko, ale praca i kontakt z turystami rekompensowały wszystkie niedogodności. Warunki pracy W umowie o pracę przedstawionej nam przez tureckiego kontrahenta zawarte były warunki bezpłatnego przelotu do i z Turcji oraz zakwaterowanie na cały okrez pobytu w jednym z budynków biura. Standardy mieszkalne nie były zbyt dobre, zważywszy na konieczność dzielenia pokoju z kilkoma innymi pracownikami niekoniecznie mówiącymi w języku polskim. Zawsze to jednak okazja do podszkolenia języka obcego i poznania od „kuchni” innej kultury. Wyżywienie nie było w „cenie” naszego pobytu, aczkolwiek Biuro Akdem Travel zadbało o swoich pracowników, organizując codzienne obiady w budynku biura. Na wycieczkach fakultatywnych każdy z pilotów-przewodników miał oczywiście możliwość korzystania ze wszystkich świadczeń żywieniowych dla turystów: obiady, przekąski,wieczorne poczęstunki. — 198 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Wynagrodzenie było prowizyjne. Na praktycznie każdej wycieczce fakultatywnej w programie imprezy widniała nazwa sklepu ze skórami bądź biżuterią. W naszym interesie znajdowało się odpowiednie, ale też nienachalne zachęcenie turysty do zrobienia zakupów. Oprócz comiesięcznej tzw. „podstawy”, co 2 tygodnie wypłacana była prowizja – tylko i wyłącznie zależna od naszej umiejętności perswazji i negocjacji. Nie można jednak pracować w nieskończoność. Przyszła i pora na dni wolne od wszelakich podróży. Takie dni nie zdarzały się dość często, zwłaszcza że sezon turystyczny utrzmywał się na dość wysokim, stałym poziomie przez okres naszego rezydowania na Riwierze. Jeden dzień wolny w tygodniu, jak stanowiła umowa, to oczywiście marnowanie czasu dla tureckiego kontrahenta. Jednodniowa przerwa w okresie dwutygodniowym była zupełnie wystarczająca. Turecki niezbędnik Temperatura – Turcja jest krajem zróżnicowanym pod względem klimatycznym. Na wyżynach mamy do czynienia z klimatem podzwrotnikowym kontynentalnym suchym, a na wybrzeżach ze śródziemnomorskim, słynącym ze słonecznej pogody, która utrzymuje się około 300 dni w roku, dlatego też sezon turystyczny w tym rejonie trwa bardzo długo. Alanya, w której dane mi było pracować, charakteryzowała się temperaturą w przedziale 30–35° w miesiącach letnich. Uciążliwy upał dawał o sobie znać tylko w pierwszych dniach pobytu na Riwierze zarówno mnie, jak i moim turystom. Symbole – turecka flaga – księżyc i gwiazda na czerwonym tle. Z jej symboliką związana jest legenda. Kiedy po zakończonej wojnie turecko-greckiej, Mustafa Kemal nazwany później Atatürkiem, wyszedł na wysokie wzgórze, była gwieździsta noc, a on we krwi rozlanej na polach niczym morze dostrzegł odbijający się księżyc i gwiazdy. Flaga jako hołd dla Ojca narodu widnieje na każdej cytadeli miejskiej i często powiewa dumnie z okna tureckiego domu. Tulipan – nieodzownie związany z osobą Ahmeda III, którego panowanie określone zostało erą tulipanów. Obecnie w Stambule obchodzony jest coroczny Festiwal Tulipanów. Kulinaria – kuchnia turecka jest bardzo specyficzna. Moje kubki smakowe w trakcie pobytu zdążyły przyzwyczaić się do wszędobylskiego słonego smaku. Na tureckich stołach króluje baranina pod wieloma postaciami. Najbardziej znany wśród turystów jest turecki Döner Kebab, który jednak w porównaniu z tym naszym polskim nie przypadł wczasowiczom do gustu. Zupa z soczewicy „mercimek çorbasi” to główny punkt kulinarnego programu. Wartym spróbowania jest również charakterystyczny turecki naleśnik Gözleme nadziewany ziemniakami bądź słonym serem z pietruszką. Powstała również swego rodzaju innowacja dla turystów – wersja z czekoladą. Nie możemy również pominąć dania o tajemniczej nazwie Lahmacun. Turecka pizza na cienkim cieście najlepiej smakuje prosto — 199 —

Agnieszka Gaj – Praca w Turcji w charakterze przewodnika polskich grup na wycieczkach...

z pieca. Köfte – to kolejny specjał tureckiej kuchni. Mięsne pulpeciki smażone na ruszcie. Palce lizać! Wszystko to popijamy Ayranem – napojem z jogurtu i wody, oczywiście dla urozmaicenia doprawionym solą. Turecka kuchnia niesie ze sobą również pełen kosz słodkości. Począwszy od Pişmaniye – waty cukrowej zrobionej z mąki i cukru, poprzez Locum – galaretki w pudrowej posypce i cieszącą podniebienie chałwę. Jako piloci-przewodnicy musimy na początku pobytu ostrzec turystów przed nadmiernym rozkoszowaniem się turecką kuchnią, gdyż zgotują sobie nie lada „zemstę sułtana”. Aby przygotować żołądek zawsze można uraczyć się szklaneczką „raký” – alkoholu na bazie rodzynek i anyżu. Mylne jest pojęcie, że narodowym napojem jest kawa po turecku, gdyż już dawno została wyparta przez uprawianą na północy herbatę. Podawana w małych filiżaneczkach w kształcie tulipana sączona jest z bardzo dużą ilością cukru. Jest ona nieodzownym elementem każdego spotkania czy posiłku. Etykieta – Turcja jest krajem muzułmańskim, aczkolwiek bardzo liberalnym. Przełomowym rokiem dla kraju był 1923 r. kiedy to prawo koraniczne zostało oddzielone od państwowego. Atatürk – nazywany przez Turków ojcem narodu – nadał państwu świecki charakter. Musimy jednak liczyć się z przestrzeganiem pewnych zwyczajów, które wynikają z tradycji oraz być pełni tolerancji dla jakże odmiennej od naszej kultury. Meczety – Kobiety powinny pamiętać, że wchodząc do meczetu, koniecznością jest zakrycie włosów i ramion oraz noszenie długiej spódniczki chowającej kolana. W świątyni muzułmańskiej często odbywają się lekcje dla dzieci, które nauczane są podstawowych modlitw w języku arabskim, dlatego też powinniśmy powstrzymać się od robienia zdjęć i zbędnych rozmów. Ramadan – dziewiąty miesiąc kalendarza księżycowego, bardzo ważny dla wyznawców Koranu. Podczas jego trwania od świtu do zmierzchu obowiązuje zakaz jedzenia i spożywania napojów. W ramadanie muzułmanie jedzą dwa razy przed świtem – suhoor i po zachodzie słońca – iftar. Jak już wspominałam, Turcja jest jednak krajem laickim. Większość to muzułmanie, bo aż 99,8%, chociaż tylko 30% z wyznawców islamu określa się jako praktykujący. W turystycznych rejonach Turcji życie płynie normalnym torem. Sklepiki, kawiarenki i restauracje otwarte są przez cały dzień, a praktykujący muzułmanie siedzą gdzieś spokojnie w cieniu drzew o wyznaczonych godzinach, udając się na modlitwę. Wybierając się w czasie świętego miesiąca w bardziej dzikie i nieprzystępne dla turystów tereny, nietaktem z naszej strony byłoby picie wody czy jedzenie w obecności zagorzałych religijnie muzułmanów. Samotne turystki – muszą pamiętać o tym, że spacer po mieście bez towarzystwa jest zaproszeniem do flirtu. Nie popadajmy jednak w panikę – Turcja, a zwłaszcza rejon śródziemnomorski, jest miejscem bezpiecznym, aczkolwiek powinniśmy unikać spacerów w pojedynkę. — 200 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

Targowanie – jest nieodłącznym elementem zakupów. Na każdym kroku będziemy zachęcani do nabycia pamiątek, słodkości czy lokalnych przysmaków. Targując się okazujemy zainteresowanie i możemy bardzo wiele zaoszczędzić, bo nawet połowę kwoty proponowanej na początku. Nie bójmy się skorzystać z zaproszenia na kawę czy herbatkę. Jeśli jednak nie jesteśmy zainteresowani, stanowcza odmowa powinna być wystarczająca. Bakszysz (napiwek) – zwyczajowa nagroda za wykonaną przysługę. Związany jest on z religią islamu nakazującą wiernym dzielenie się częścią swoich dochodów z bliźnimi. Musimy jednak pamiętać, że nie jest on obowiązkowy i wynikać powinien z naszej dobrej woli. Uczucia – publiczne okazywanie uczuć osobie odmiennej płci spotyka się z niekorzystnym odbiorem. Powszechny jest jednak widok mężczyzn całujących się w policzek, spacerujących trzymając się pod rękę czy okazujących sobie serdeczne gesty podczas rozmowy. Ruch uliczny – i tu pojawia się ironiczny cytat jednego z tureckich przewodników: „turystów w Turcji dzieli się na szybkich bądź martwych”. Nie mija się to jednak zbytnio z prawdą. Na terenie Turcji obowiązuję jedna zasada – jedziemy prosto, nie patrzymy na boki, inni będą się martwić. I tak też bywa. Często łamane są przepisy. Nagle z dwóch pasów ruchu powstają cztery. Czerwone światło nie jest absolutnie sygnałem dla tureckich kierowców, aby się zatrzymać. Nagminnie naszym oczom będą ukazywać się tzw. „zmotoryzowane rodzinki”. Na motorze siedzi głowa rodziny, za nim dziecko, za dzieckiem mama z przyklejonym wielkim uściskiem do jej pleców kolejnym potomkiem. Po bokach dokładamy jeszcze zakupy i możemy ruszyć w drogę! Język – język turecki jest językiem urzędowym powszechnie obowiązującym na terenie całej Turcji. Możemy bez problemu porozumiewać się w języku angielskim, niemieckim czy rosyjskim, biorąc pod uwagę oczywiście tereny bardziej sprzyjające turystyce. Często również usłyszymy od tureckich obywateli miłe słowa po polsku. Pamiątki – Turcja jest znana na całym świecie z posiadania wyrobów wszelkiej maści. Z różnych jej terenów możemy przywieźć niezliczoną ilość drobiazgów, które w przyszłości pozwolą nam wrócić we wspomnieniach do tego wspaniałego kraju. Denizli – jest zagłębiem tekstylnym. W obrębie miasta działa ok. 600 fabryk produkujących ubrania. Obszar słynie z uprawy czarnej bawełny. Możemy zaopatrzyć się tam w koszulki, buty, charakterystyczne bambusowe i bawełniane ręczniki. Dywany – chyba najwspanialszy i najbardziej pokaźny prezent, jaki można przywieźć z Turcji. Każdy z dywanów tkany jest w inny sposób i charakteryzuje się inną symboliką. Dla Turków dywany to nie tylko element dekoracyjny mieszkania, ale także i element religijny, gdyż na nich modlono się do Allaha. Wyroby skórzane – bardzo popularne w Turcji. Dzięki świętom ofiarnym ich różnorodność i wybór jest ogromny. — 201 —

Agnieszka Gaj – Praca w Turcji w charakterze przewodnika polskich grup na wycieczkach...

Wyroby z onyksu i ceramika – z wyrobów jubilerskich i ceramicznych słynie obszar Kapadocji. Na jej terenie działa bardzo wiele zakładów parających się obróbką onyksu i jego oprawą. Możemy zakupić tam bransoletki, pierścionki i wszelkiego rodzaju biżuterię z tym pięknym kamieniem. Oko proroka (Nazar Boncuđu) – chroni przed złym spojrzeniem. Turcy często wieszają wisiorki z tymże okiem naprzeciw wejścia do rodzinnego domu. Czajniczek i szklaneczki do herbaty – świetna uniwersalna pamiątka, zwłaszcza skomponowana z paczuszką herbaty prosto z Rize. Nargila – czyli taka nasza polska fajka wodna we wszelakich formach, kolorach, rozmiarach sprzedawana z tytoniami o finezyjnych smakach.

Sezon 2009 z przymrużeniem oka ;-) „Pani pilot, bo my do Analii!!!” Sezon letni w Turcji czas kończyć. Po miesiącach wielkiej batalii na obczyźnie powracają piloci i rezydenci. Ogromny bagaż doświadczeń to nie wszystko, co ze sobą zabierają z gorącego kraju, przywożą także wspomnienia… wspomnienia o polskim turyście. 1 starcie Samolot wylądował… Lekkie napięcie unosiło się wśród rezydentów na lotnisku. Po około 40 minutach można było już dostrzec pierwszych wczasowiczów wolnym krokiem wychodzących z terminalu. Jako jedna z pilotek witałam ich wielkim uśmiechem i kierowałam do odpowiednich stanowisk autokarowych. Moje ciemne włosy i opalenizna mogły być lekko mylące, dlatego też z reguły słyszałam na powitanie wdzięczne „Good morning” lub „Hello”. Gdy jednak okazywało się, że mówię po polsku, turyści z ogromnym zaskoczeniem dopytywali, gdzie tak dobrze opanowałam ich ojczysty język… No cóż, nie zdradzała mnie nawet wielka plakietka z polskim imieniem i nazwiskiem. Niektórzy podróżujący już w pierwszych momentach potrafili zaskarbić sobie przyjaźń rezydentów. Pewnego dnia, udzielając informacji młodym, wyluzowanym wczasowiczom, zostałam zapytana: „Kim jest ten nażelowany, turecki Antonio za moimi plecami?”. Zdecydowanie odpowiedziałam: „Państwa rezydentem”. 2 starcie Gdy wczasowicze zostali godnie powitani, następował czas na rozlokowywanie ich w odpowiednich autokarach. Och!.. Ile można się było dowiedzieć o tureckich, geograficznych ciekawostkach. Pytając turystów, dokąd jadą, często słyszałam: „Pani pilot, bo my do Analii”(Alanya)”. I tu pojawiał się ogromny uśmiech na mej twarzy i sarkastyczna myśl – czyżby to jakieś nowe miasto w nieznanej części Turcji? Zdarzali się i tacy, którzy zamiast do Manavgatu jechali do Megavatu bądź z angielskim akcentem chcieli dostać się do „Sajd” czy „Perdż”. — 202 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek

A czy nie prościej zdać się na nasz tzw. polski, chłopski rozum i przeczytać tak, jak się pisze czyli Side i Perge… Ach, to nie koniec ciekawostek! Często w drodze powrotnej z miejsca zwanego Pamukkale robiłam quizy w ramach autokarowych integracji. Najwięcej frustracji przysparzało pytanie o nazwę miejsca, które właśnie odwiedziliśmy (pomijam fakt, że specjalnie powtarzałam ją wielokrotnie). Pamukkale momentalnie zmieniało się w Purmaczule, Pukale, Purpudule …, ale największym hitem była Pampeluna. No tak z Turcji do Hiszpanii to przecież niedaleko. 3 starcie Żądni wiedzy i wrażeń turyści kupowali wycieczki fakultatywne o intrygujących ich niezrozumiałych nazwach. Rafting – spływ pontonowy rwącą rzeką. Po dotarciu na miejsce zdarzało mi się słyszeć: „Nie przyjechałam tu z Panią po to, żeby taplać się w lodowatej wodzie! Napiszę skargę!” lub też: „Cóż to ma być!? Nasza córka nie lubi wody”. Niektórzy jednak nie przyznawali się do niewiedzy, ale zdradzały ich toporne adidasy i jeansy, a to przecież nieodpowiedni strój na wodne wojaże. *** Tak czy inaczej, pomijając tych nielicznych – narzekających, trudniących się w wyciąganiu bezpodstawnych odszkodowań od biur podróży – turystów, czymże byłaby praca pilota i rezydenta? To dzięki wczasowiczom, uśmiechniętym rodzinom, zadowolonym emerytom nasza praca nabierała sensu i kolorów. A wszystko to, co tutaj opisałam, to tylko efekt uboczny.

Side – Świątynia Apollina (źródło: materiały promocyjne Tureckiej Organizacji Turystycznej na ITB) — 203 —

Agnieszka Gaj – Praca w Turcji w charakterze przewodnika polskich grup na wycieczkach...

Rafting na rzece Manavgat (źródło: materiały promocyjne Tureckiej Organizacji Turystycznej na ITB)

Autorka relacji gotowa na oprowadzanie turystów (fot. A. Gaj) — 204 —

DYSKUSJA

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek – Dyskusja

GŁOS W DYSKUSJI Piotr Zubrzycki*

Kilka uwag w toczącej się na tym Forum dyskusji Środowisko pilotów i przewodników warszawskich jest usatysfakcjonowane faktem, że z projektu ustawy o usługach turystycznych zniknął niefortunny zapis o ustanowieniu przewodnika turystycznego w miejsce pilota wycieczek i przewodnika lokalnego. Silny sprzeciw całego środowiska wyrażony na IV Forum Pilotażu i Przewodnictwa osiągnął skutek. To ważne, choć wiele innych spraw dalej budzi kontrowersje. Niezbyt zrozumiałe jest dla mnie to, że dyskutujemy nad konkretnymi założeniami do rozporządzenia do ustawy, która nie została jeszcze przyjęta. Tak jak ja to pojmuję, najpierw musi być uchwalony akt wyższego rzędu (ustawa), a potem dopiero dyskutowane akty niższego rzędu (rozporządzenia). Ze spraw dotyczących szkolenia pilotów i przewodników opowiadam się za rozszerzeniem różnych kursów specjalistycznych i samodoskonaleniem. Uczymy się przecież całe życie i dotyczy to również naszego środowiska. Natomiast kurs podstawowy, który jest realizowany, moim zdaniem nie wymaga specjalnych wzbogaceń. Skoro tak niewielki procent osób mających uprawnienia pilota i przewodnika wykonuje faktycznie pracę w tym zawodzie, czy jest sens kłaść szczególny akcent na wyszkolenie „martwych dusz”? W jakimś sensie jest to marnotrawstwo społeczne. Nie wiem, czy nie byłoby właściwe powrócić do dawno zapomnianych już kategorii pilockich? Przy różnych zastrzeżeniach wobec takiego rozwiązania jedna jego zaleta jest bezsporna – jak na dłoni widać, kto pracuje i rozwija się jako pilot, a kto (po dłuższym czasie) może pochwalić się tylko posiadanymi podstawowymi uprawnieniami. Co do głównego tematu Forum, jakim jest etyka w pracy pilota i przewodnika, to padło tu wiele przykładów niewłaściwego zachowania w stosunku do turystów czy nawet do siebie nawzajem. Sprawa jest dosyć trudna i niejednoznaczna. Z jednej strony pilot *

Piotr Zubrzycki – Polskie Stowarzyszenie Pilotów Wycieczek Zagranicznych w Warszawie, e-mail: [email protected] — 207 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek – Dyskusja

reprezentuje biuro podroży i musi realizować te cele, które są przez nie postawione w trakcie imprezy, a do takich należy m.in. także zachęcanie uczestników do wykupu świadczeń fakultatywnych, a z drugiej oczywiście powinien maksymalnie dbać o interesy turystów, dla których przecież de facto pracuje. Potrzebny jest tutaj ogromny takt i wyczucie, które jak się wydaje, w wielu wypadkach zawodzi. Nie bez znaczenia jest tu fakt pewnej degradacji pozycji pilota wycieczek (również finansowej) zauważalnej w ostatnich dekadach. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych status materialny w porównaniu z innymi grupami zawodowymi był znacznie wyższy. Oczywiście wiązało się to po prostu z możliwością wyjazdów zagranicznych, co wówczas nie było przecież powszechne, bądź w przypadku grup przyjazdowych z kontaktami z turystami zagranicznymi i „dorabiania” w tzw. twardej walucie. W tej chwili chęć wyciągnięcia jak największej „kasy” z imprezy przesłania w niektórych przypadkach podstawowy obowiązek w pracy pilota, czyli dopilnowanie realizacji wszystkich świadczeń dla turystów, a także, co niemniej ważne, spowodowanie swoim zachowaniem i postawą, żeby wycieczka dla uczestników była wysoce satysfakcjonująca. Nie nawołuję tu oczywiście, by pracować charytatywnie, ale aby zachować umiar i odpowiednie proporcje. Nie ma jednoznacznej recepty w każdej konkretnej sytuacji, ale na pewno warto zastosować znaną maksymę – jak nie wiesz, jak się zachować, zachowaj się przyzwoicie.

— 208 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek – Dyskusja

UWAGI ODNOŚNIE DO PROGRAMÓW SZKOLENIA PILOTÓW I PRZEWODNIKÓW Edward Jarosz*

Kolejne, V Forum Pilotażu i Przewodnictwa Łódź 2009, podjęło dyskusję m.in. nad programami szkolenia, jakie w dotychczasowej wersji zostały dołączone do projektu zmian w ustawie o usługach turystycznych i rozporządzenia wykonawczego. Pilotaż czy przewodnictwo grupowych imprez turystycznych nie jest jakimś samoistnym problemem, jest częścią obsługi ruchu turystycznego (ORT), konkretnie etapu realizacji tych imprez. A problematyka ORT to: personel, procedury, dokumentacja – wszystko w interakcji z klientem. Z powyższych względów wykładowcy ORT, autorzy publikacji na temat pilotażu i przewodnictwa, obsługi turystycznej1, widzą zagadnienia w szerszym kontekście niezbędnej spójnej terminologii turystycznej, która zresztą w polskiej literaturze wciąż się jeszcze ustala (problemom terminologii więcej uwagi poświęcono we Wprowadzeniu w Vademecum2). Formuła niniejszego wystąpienia w pojęciu autora wypowiedzi polega na wskazaniu dyskusyjnych i ewidentnie błędnych kwestii w formie pytań, komentarzy, uwag, propozycji. Autor wierzy, że rzeczowa dyskusja, merytoryczna argumentacja może pomóc decydentom poprawić, odpowiednio modyfikować omawiane akty prawne (ustawę o usługach turystycznych i odnośne rozporządzenie wykonawcze w sprawie przewodników i pilotów) z pożytkiem dla wszystkich zainteresowanych stron – organizatorów i kierowników kursów, wykładowców turystyki, kandydatów na pilotów, przewodników, organów decyzyjnych i kontrolujących.

Uwagi ogólne dotyczące ustawy o usługach turystycznych Czy przyjęta w ustawie nazwa pilot wycieczek jest najwłaściwsza? Jest on raczej pilotem turystycznym (pilotem grup turystycznych3, pilotem imprez turystycznych w odróżnieniu od pilota komunikacyjnego, pilota telewizyjnego). *

Edward Jarosz – Wyższa Szkoła Bankowości Wydział w Chorzowie, e-mail: [email protected] Vademecum pilota grup turystycznych, G. Gołembski (red. nauk.), AE w Poznaniu, Poznań 2001, 2007; Obsługa ruchu turystycznego. Teoria i praktyka, Z. Kruczek (red. nauk.), Proksenia, Kraków 2009; E. Jarosz, Vademecum pilotażu wycieczek i obsługi turystycznej, Pracownia Psychoprofilaktyki, Katowice 2002. 2 Ibidem. 3 Vademecum pilota grup turystycznych, op. cit. 1

— 209 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek – Dyskusja

Impreza – to pojęcie szersze niż wycieczka, jest podstawową ofertą organizatora turystyki wymienioną w ustawie o usługach turystycznych, ustawa mówi o pilotażu imprez turystycznych. Wycieczki (rodzaj imprez turystycznych, których program obejmuje zmianę miejsca pobytu jej uczestników; pojęcie węższe niż impreza) prowadzi przewodnik: miejski, terenowy górski), więc raczej on powinien się nazywać przewodnikiem wycieczek (a przewodnik turystyczny to drukowany przewodnik po określonym miejscu lub terenie). Pytanie: Czy w ustawie sejmowej może być błąd słowotwórczy? – por. zapis w ustawie o usługach turystycznych: Art. 30.2. Przedsiębiorcy, o których mowa w ust. 1, są obowiązani wystawić przewodnikowi turystycznemu i pilotowi wycieczek pisemne zlecenie, określając w nim miejsce (obszar) i czas usługi przewodnickiej lub pilotarskiej, oraz upoważnienie do działania w imieniu organizatora w zakresie niezbędnym do prowadzenia imprezy turystycznej. Komentarz: wyrazy (pochodzenia francuskiego) kończące się na „–ż” nie mają form przymiotnikowych z „–r”; np. nikt nie powie: abitrarskiej od arbitraż, kolarskiej od kolaż (collage), podarskiej od podaż, czyli mówi się „podażowej” itp. Zatem jedynie poprawny zapis to „usługi pilotażowej”, „usługi pilotażu”, ew. „usługi pilockiej”, gdyż w języku polskim zachodzi wymiana „t” na „c” (np. pilot, pilocie, piloci).

Uwagi do programu szkolenia pilotów – załącznik nr 10 do rozporządzenia w sprawie przewodników i pilotów (program ten dzieli się na ponumerowane przedmioty) 1. Przedmiot: „Przemysł turystyczny…” Według Szkolnego słownika. Geografia4: „Przemysł – dziedzina działalności gospodarczej człowieka, której przedmiotem jest wydobycie bądź pozyskiwanie surowców mineralnych, roślinnych i zwierzęcych oraz ich przetwarzanie za pomocą obróbki mechanicznej lub chemicznej na wyroby gotowe służące potrzebom człowieka”. Przemysł to historycznie kolejna forma produkcji – po rzemiośle, manufakturze. Przemysł jest jedynym działem gospodarki wytwarzającym środki pracy (przepraszam za cytat ze słownika szkolnego, ale przecież program szkolenia dla kandydatów na pilotów zakłada we wstępie: „Wiedza ogólna kandydatów powinna być oparta na bazie programów szkoły średniej”). À propos wykształcenia średniego – przyjęcie w ustawie tylko tego wykształcenia, a nie matury, jako minimalnego przy kandydowaniu na pilota i przewodnika jest 4

Szkolny słownik. Geografia, Wydawnictwo Europa, Wrocław 2001.

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek – Dyskusja

stanowczo słabym kryterium (wystarczy porównać, jak jest to przyjęte w innych krajach, np. we względnie młodej Słowacji5). Porównanie zakresów pojęciowych wskazuje, że lepiej używać pojęcia: gospodarka turystyczna. Wniosek: zamienić na – Gospodarka turystyczna w Polsce i na świecie. W zakresie tematycznym 1. przedmiotu zapisano – „Podstawowe definicje związane z turystyką wg terminologii Światowej Organizacji Turystyki”. Pytanie: Czy określenia użyte w ustawie (art. 3. ustawy o usługach turystycznych) nie są niezbędne? Propozycja: dodać „... i ustawy o usługach turystycznych”. W zakresie tematycznym użyto pojęcia „przedsiębiorstwa i organizacje …” Komentarz: w turystyce jest wiele tysięcy poszczególnych przedsiębiorstw i nie o nie się tu rozchodzi – ustawa o swobodzie działalności gospodarczej oraz ustawa o usługach turystycznych mówią o przedsiębiorcach (owszem istnieje pojęcie „przedsiębiorstwo firmy”, ale to coś zupełnie innego). A jak stanowi ustawa? – por. art. 3 ustawy o usługach turystycznych: Art. 3. Przez użyte w ustawie określenia należy rozumieć: 5) organizator turystyki – przedsiębiorca organizujący imprezę turystyczną; 6) pośrednik turystyczny – przedsiębiorca, którego działalność polega na wykonywaniu, na zlecenie klienta, czynności faktycznych i prawnych związanych z zawieraniem umów o świadczenie usług turystycznych; 7) agent turystyczny – przedsiębiorca, którego działalność polega na stałym pośredniczeniu w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych na rzecz organizatorów turystyki posiadających zezwolenia w kraju lub na rzecz innych usługodawców posiadających siedzibę w kraju; 14) przedsiębiorca – przedsiębiorcę i przedsiębiorcę zagranicznego w rozumieniu ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. nr 173, poz. 1807). Pojęcie „produktu turystycznego” – niektórzy uważają, że produktem jest wszystko, nawet personel (sic!). Komentarz: wg guru marketingu – Ph. Kotlera6: „Niektórzy naukowcy i praktycy zamiast słowa „produkt” wolą używać słowa „oferta”, z uwagi na jego bardziej ogólne znaczenie”. Można dodać – zwłaszcza w marketingu usług.

5

E. Jarosz, Przewodnictwo ruchu turystycznego (i pilotaż) w Republice Słowackiej, [w:] Pilotaż i przewodnictwo w krajach Unii Europejskiej. Materiały z III Forum Pilotażu i Przewodnictwa, Proksenia, Kraków 2007. 6 Ph. Kotler, Kotler o marketingu. Jak kreować i opanowywać rynki, Profesjonalna Szkoła Biznesu, Kraków 1999. — 211 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek – Dyskusja

I właśnie, organizator turystyki przygotowuje ofertę w formie pakietu usług lub pojedynczej usługi, które oferuje klientom. Zostawmy określenie „produkt” rzeczom materialnym, towarom (np. buty turystyczne, ubiór turystyczny, sprzęt turystyczny – czym zajmuje się przemysł na usługi turystyki, urządzenia zagospodarowania turystycznego). Impreza turystyczna jest przedmiotem oferty usług, nie ma cech produktu materialnego. „Polska w Unii Europejskiej” – czy tylko? Równie ważne jest pojęcie Strefy Schengen (w zasadzie niezależne, jakżeż ważne dla pilota i klientów, jeśli chodzi o dokumenty, kontrole), również Eurolandu (waluta EUR jest nawet w krajach, obszarach, nienależących do UE). Wniosek: rozszerzyć wpis. 3. Przedmiot: Obsługa ruchu turystycznego W zakresie tematycznym użyto sformułowania – „Zasady odpraw grup turystycznych”. Pytanie: „zasady odpraw grup” czy raczej „zasady odpraw pilotów grup”? U organizatora danej imprezy referent, któremu powierzono opiekę nad tą imprezą turystyczną, tworzy formalnie (lista) grupę, a przeprowadza odprawę pilota (także rezydenta). „Dostępność komunikacyjna Polski” Pytanie: Czy ten temat to zagadnienie przedmiotu „Obsługa ruchu turystycznego” (jak jest w programie szkolenia), czy „Geografii turystycznej Polski”? Odpowiedź zna każdy geograf (gdyż istnieje m.in. geografia transportu) i tylko on może obsłużyć tę kwestię merytorycznie. Propozycja – przenieść do Rozdziału 4. 4. Rozdział: Geografia turystyczna Jaki jest powód rozróżnienia: centra pielgrzymkowe (w dodatku tylko ciekawe?) od użytego dalej: miejsca pielgrzymkowe? Czy centra nie są też miejscami? Przy okazji pytanie ogólne: jak daleko może sięgać używane w kilku miejscach programu „itp.” w załączniku do rozporządzenia ministra resortu? Czy użycie nieokreślonego „itp.” jest miarą ścisłości sformułowań wykonawczych rozporządzenia ministra? Uwaga do zakresu tematycznego – jest: „Mniejszości narodowe w Polsce …”. Oprócz mniejszości narodowych stosowna ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku (Dz.U. nr 17, poz. 141) wymienia jeszcze mniejszości etniczne i język regionalny w Polsce; te pojęcia powinny również znaleźć swoje miejsce w rozporządzeniu. — 212 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek – Dyskusja

5. Rozdział: Przepisy prawne … „Turystyczny Kodeks Etyczny” – jednak pełna nazwa to: Globalny Kodeks Etyki w Turystyce. Wniosek: zmienić zapis. „Zawód pilota ….” – ostatnio MSiT podaje, że zawodem (regulowanym) w Polsce jest przewodnik, natomiast pilot – działalnością regulowaną7; sprawa wymaga jednoznacznego wyjaśnienia. „Zatrudnianie pilotów wycieczek w świetle aktualnych przepisów prawa pracy”, problem w tym, że piloci są zatrudniani przede wszystkim na podstawie umowy-zlecenia, wyjątkowo umowy o dzieło (przypadek tzw. imprezy autorskiej), zatem w oparciu o inne zasady kodeksu cywilnego. Propozycja: słuszniej byłoby pozostawić „…w świetle aktualnych przepisów.”. 6. Rozdział: Bezpieczeństwo, ….. Liczba godzin przeznaczonych na przedmiot: Bezpieczeństwo, profilaktyka i ochrona zdrowia, higiena w turystyce w nowym programie szkolenia jest stanowczo za mała (tylko 4 godz., w dodatku tylko praktyczne; a co z przedstawieniem zagrożeń w krajach docelowych? Problemy te, ważne zarówno dla klientów, jak i kadry8, zdaniem wykładających lekarzy wymagają wyraźnie większego czasu na ich odpowiedzialne przedstawienie (w poprzednio obowiązującym programie szkolenia było to zagadnienie potraktowane znacznie poważniej – 8 godzin). 7. Przedmiot: Pilot a grupa W zakresie tematycznym użyto określenia „Program osobistego rozwoju pilota, w tym ... praca z mikrofonem”. Pytanie: Czy praca z mikrofonem to program osobistego rozwoju pilota? Lub program tego rozwoju ma polegać na pracy z mikrofonem? Komentarz: Raczej zagadkowy, niezręczny zapis. Praca z mikrofonem to sprawa częściowo techniczna, zbliżona też do problemów emisji głosu, warsztatów, zatem pojęcia te powinny się znaleźć obok siebie, razem, w układzie programu szkolenia kandydatów na pilotów. Wniosek: zapis: Emisja głosu, praca z mikrofonem – warsztaty.

7 8

MSiT RP – Zasady uznawania kwalifikacji zawodowych – zapis z dnia 24.11.2009 r. Por. np. A. Jarosz-Lesz, Kompendium pierwszej pomocy i ochrony zdrowia w turystyce, Pracownia Psychoprofilaktyki, Katowice 2002. — 213 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek – Dyskusja

8. Zajęcia praktyczne Program zakłada nocleg w „obiekcie hotelowym” – czy rzeczywiście jest ograniczenie do noclegu tylko w hotelu (pojęcie węższe), czy raczej w obiekcie hotelarskim (pojęcie szersze)? Ustawa o usługach turystycznych „Art. 36. Ustala się następujące rodzaje obiektów hotelarskich” – do wyboru: hotel, motel, pensjonat, dom wycieczkowy, schronisko młodzieżowe, schronisko, kemping. Dlaczego podczas zajęć praktycznych nocleg miałby być tylko w hotelu? Czym uzasadnione jest takie ograniczenie? Kto zapoznał się z rozdziałem 5. ustawy – Usługi hotelarskie – widzi różnicę: usługi hotelarskie a usługi hotelowe. Wniosek: zmienić na „w obiekcie hotelarskim”. Niestety, można odnieść wrażenie, że piszący kolejny już program szkolenia kandydatów na pilotów (będący załącznikiem do rozporządzenia wykonawczego do ustawy) nie znali (nie zapoznali się bądź nie zrozumieli) określeń ustawy o usługach turystycznych. Niewątpliwie dokumenty te muszą być kompatybilne.

Uwagi do załącznika nr 3 do rozporządzenia dotyczącego szkolenia przewodników beskidzkich Uwagi do następującego zapisu w załączniku: 1. Dla przedmiotów wymienionych w lp. 1–6 tabeli obowiązują szczegółowe wiadomości o wybranym obszarze Beskidów Polskich oraz szczegółowe wiadomości o odpowiedniej części Beskidów Czeskich i Słowackich, a także ogólne wiadomości o pozostałych częściach Beskidów Polskich, Beskidach Czeskich i Słowackich oraz górskich pasmach przyległych. 2. Użyte w pkt. 1 określenie „odpowiednia część Beskidów Czeskich i Słowackich. oznacza: 1) dla obszaru zachodniego Beskidów Zachodnich: Beskid Śląski – pasmo graniczne, Beskidy Śląsko-Morawskie od przełęczy Pindula do linii szosy Valazske Mezirici - Nowy Jicin, Jaworniki od doliny Kisucy do linii szosy Puckov – Vsetin, Góry Kisuckie, Małą Fatrę po dolinę Wagu, Orawskie Beskidy z Dolną Orawą, Magurę Orawską oraz Góry Choczańskie; 2) dla obszaru wschodniego Beskidów Zachodnich: Magurę Spiską, Góry Lewockie i Góry Czerhowskie;” (podkreślenia autora niniejszych uwag). Komentarz: • Transkrypcja nazw czeskich, słowackich jest stanowczo zła, są to zlepki nazw polskich i obcych (np. Nowy Jicin – jak już to Nowy Jiczyn). Po opanowaniu Worda można wstawić do tekstu znaki alfabetu czeskiego i słowackiego. — 214 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek – Dyskusja

• Również wg polskich geografów9 są Beskidy Morawsko-Śląskie (od linii Valašské Meziříčí – Nový Jičín do Przełęczy Jabłonkowskiej). Tymczasem w zapisach programu zgubiono większą część Beskidów Morawsko-Śląskich – od przełęczy Pindula do Przełęczy Jabłonkowskiej, do której też sięga pasmo graniczne Beskidu Śląskiego. Zatem zapis należy poprawić – uzupełnić. • W kolejnej już wersji rozporządzenia tkwi wciąż fatalny błąd: jakiś nieistniejący „Puckov” (sic!) zamiast Púchov. Nie chodzi tu bynajmniej o zwykły błąd literowy, raczej niewiedzę co do takiego zapisu – istnieje istotne pojęcie „puchowskiej kultury”, a nie puckowskiej: „Puchowska kultura, archeol. kultura występująca na terenach pn. Słowacji, pn.-wsch. Moraw i pd.-zach. Małopolski (związki z grupą tyniecką) w okresie lateńskim i wpływów rzymskich; nazwa od osady obronnej w miejscowości Púchov, nad Wagiem”10. • Białe Karpaty od Jaworników oddziela Przełęcz Lyska (Lyský průsmyk) 587 m n.p.m. i ona powinna być wymieniona w opisie rozgraniczeń obszaru, ewentualnie z drogą, która tamtędy przechodzi. • Nazwę ostatniego pasma Beskidów Zachodnich pisze się przez „ch” zarówno w języku polskim, jak i w języku słowackim – Góry Czerchowskie (Čerchovské Pohorie).

Literatura Jarosz E., Przewodnictwo ruchu turystycznego (i pilotaż) w Republice Słowackiej, [w:] Pilotaż i przewodnictwo w krajach Unii Europejskiej – Materiały z III Forum Pilotażu i Przewodnictwa, Proksenia, Kraków 2007. Jarosz E., Vademecum pilotażu wycieczek i obsługi turystycznej, Pracownia Psychoprofilaktyki, Katowice 2002 Jarosz-Lesz A., Kompendium pierwszej pomocy i ochrony zdrowia w turystyce, Pracownia Psychoprofilaktyki, Katowice 2002. Kompendium pilota wycieczek, Z. Kruczek (red.), Proksenia, Kraków 2009. Kondracki J., Karpaty, wyd. II, WSiP, Warszawa 1989. Kotler Ph., Kotler o marketingu. Jak kreować i opanowywać rynki, Profesjonalna Szkoła Biznesu, Kraków 1999. MSiT RP – Zasady uznawania kwalifikacji zawodowych – zapis z dnia 24.11.2009 r. Nowa encyklopedia powszechna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. Obsługa Ruchu Turystycznego. Teoria i praktyka, Z. Kruczek (red. nauk.), Proksenia, Kraków 2009. Szkolny słownik. Geografia, Wydawnictwo Europa, Wrocław 2001. Vademecum pilota grup turystycznych, G. Gołembski (red. nauk.), AE w Poznaniu, Poznań 2001, 2007.

9 10

J. Kondracki, Karpaty, wyd. II, WSiP, Warszawa 1989. Kompendium pilota wycieczek, Z. Kruczek (red.), Proksenia, Kraków 2009. — 215 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek – Dyskusja

ZAWODOWE PRZEWODNICTWO TURYSTYCZNE Elżbieta Kusina*

W ostatnim czasie w mediach pojawiło się wiele głosów i opinii na temat przewodnictwa, przewodników turystycznych, zawodu przewodnika, oprowadzania oraz kontroli osób wykonujących zadania przewodników turystycznych miejskich po Krakowie. Wyrażano opinie słuszne, sprzeczne z rzeczywistością, niedorzeczne, obraźliwe dla wielu osób i spraw. Jak wygląda faktycznie sprawa przewodnictwa? W okresie po drugiej wojnie światowej, od 1950 roku do momentu przemian ustrojowych, szkolenie przewodników i sprawy przewodnictwa były w gestii Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego. Dokładnie 20 lat temu, w marcu 1989 roku, grupa przewodników zarejestrowała niezależną od żadnych struktur organizację – Stowarzyszenie Przewodników Turystycznych w Krakowie. Powodem stworzenia tej organizacji było przekonanie, że przewodnik to nie tylko misja i pasja, ale również jest to zawód, który wymaga profesjonalizmu i spełnienia standardów jakości. Stowarzyszenie skupia zawodowych przewodników – Polaków i cudzoziemców. Jest organizacją non profit, w statucie której zapisano m.in.: „kształtowanie i podnoszenie rangi i godności zawodowej, ochrona zawodu przewodnika turystycznego”. Tak też staramy się działać. Stowarzyszenie było konsultantem tworzonego w nowej rzeczywistości prawa turystycznego – pierwszej w dziejach Rzeczypospolitej ustawy o usługach turystycznych. Byliśmy konsultantem społecznym w pracach nad nowelizacją ustawy prowadzonych w 2009 roku. Ustawa reguluje szeroko rozumiany produkt turystyczny, począwszy od organizatorów turystyki, hotelarzy itd., na przewodnikach turystycznych i pilotach wycieczek kończąc. Nie od dziś wiadomo, że każdy etap realizowanej imprezy turystycznej jest ważny dla jej końcowego odbioru przez klienta. Ustawa określa warunki świadczenia usług turystycznych i jej naczelnym zadaniem jest chronienie interesów turystów poprzez spełnienie określonych standardów przez osoby i instytucje świadczące te usługi.

*

Elżbieta Kusina – prezes Stowarzyszenia Przewodników Turystycznych w Krakowie

— 216 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek – Dyskusja

Rozumiejąc wagę profesjonalizmu Stowarzyszenie działa w ścisłej współpracy z Urzędem Marszałkowskim Województwa Małopolskiego oraz z Urzędem Miasta Krakowa. Celem tej współpracy jest stworzenie jak najlepszego wizerunku miasta poprzez profesjonalizm przewodników, którzy są propagatorami historii i kultury Krakowa wśród Polaków oraz przybywających tu cudzoziemców. Profesjonalne podejście wymaga wiedzy, ustawicznego kształcenia, taktu, kultury osobistej oraz znajomości elementów psychologii. Każdy turysta jest traktowany indywidualnie. Wszystko to jest możliwe dzięki ustawicznemu szkoleniu i wsparciu urzędów. Przewodnikiem może zostać osoba mająca co najmniej średnie wykształcenie. Każdy przewodnik otrzymuje licencję po skończeniu kursu i zdaniu kilkustopniowego egzaminu. Przewodnicy oprowadzający w językach obcych, jeśli nie są absolwentami filologii lub nie posiadają odpowiednich stopni kwalifikacji językowych, muszą zdać egzaminy językowe przed specjalną komisją działającą przy Urzędzie Marszałkowskim, w skład której wchodzą m.in. przedstawiciele wydziałów filologicznych krakowskich wyższych uczelni. Dalsze dokształcanie przewodników posiadających licencje jest już sprawą indywidualną. Oferta w tym zakresie jest niezwykle szeroka: szkolenia dla przewodników organizowane przez Urząd Miasta Krakowa, wykłady w Towarzystwie Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, wykłady w Muzeum Narodowym, wykłady i pokazy konserwatorskie organizowane przez Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa. Dodatkowo nasi członkowie mają możliwość uczestniczenia w szkoleniach organizowanych w cyklu miesięcznym, których tematyka wynika z bieżących potrzeb, a wykładowcami są naukowe autorytety. Nie jest obojętne, jaką wiedzę i jakie wartości przekazuje się turystom. Wiedza powinna być rzetelna i prawdziwa. Przewodnik jest odbierany przez turystę jako osoba reprezentująca miasto, stąd nasza dbałość o wiedzę oraz o podkreślanie wyjątkowej roli naszego miasta w dziejach kraju. Nie należy mylić wolności słowa z anarchią oraz rzetelności wypowiedzi z cenzurą. Jako zawodowi przewodnicy jesteśmy odpowiedzialni za swoje słowa. Uchybienia w wykonywaniu zadań przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek mogą być powodem zawieszenia posiadanych uprawnień. Przewodnik turystyczny jest zawodem regulowanym. Oznacza, to, że jego wykonywanie zależy od spełnienia wymagań kwalifikacyjnych i warunków określanych w odrębnych przepisach państwowych. Żyjemy w państwie prawa, starajmy się działać wg obowiązujących zasad i norm etycznych. Lata zaborów, okupacji, powojennego okresu komunistycznego spowodowały, że wiele osób nie przestrzega prawa, jego łamanie nie jest napiętnowane publicznie, niejednokrotnie daje się słyszeć w mediach głosy nawołujące do anarchii. Wiemy, że nie wszystko jest idealne, ale mamy teraz możliwości demokratycznych działań. Możemy starać się stworzyć coś doskonalszego, wnieść np. projekt obywatelski o obszarze, który jest dla nas ważny. My wszyscy jesteśmy odpowiedzialni za nasz kraj, za to, co się tu dzieje i w takim wymiarze jesteśmy postrzegani w świecie. Dotyczy to również turystyki. — 217 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek – Dyskusja

Przestrzeganie obowiązujących ustaw, rozporządzeń jest kwestią indywidualną, dlatego pojawiła się potrzeba kontroli osób wykonujących zadania przewodnika turystycznego. Kontrole przeprowadzane są przez osoby upoważnione przez Marszałka Województwa Małopolskiego w oparciu o ustawę o usługach turystycznych. W skład grup przeprowadzających kontrole wchodzą przedstawiciele Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego Departamentu Promocji i Turystyki, Straży Miejskiej Miasta Krakowa oraz organizacji przewodnickich. Celem tych kontroli jest sprawdzanie posiadanych uprawnień co do ich obszaru i ważności oraz sprawdzenie poprawności wykonywania zadań przewodnika turystycznego i pilota wycieczek. Potwierdzeniem posiadania uprawnień przewodnika turystycznego i pilota wycieczek jest legitymacja i identyfikator noszony w widocznym miejscu podczas pełnienia obowiązków. Ustawa zobowiązuje również do okazywania legitymacji potwierdzającej posiadanie uprawnień na żądanie osób upoważnionych do wykonywania kontroli, w tym funkcjonariuszy policji i straży miejskich lub gminnych. Co się dzieje w przypadku, gdy osoba kontrolowana nie posiada stosownych uprawnień? Komisja z każdej kontroli sporządza dwa protokoły – jeden dla osoby kontrolowanej, drugi dla Urzędu Marszałkowskiego. Osoba nieposiadająca stosownych uprawnień zostanie pouczona przez komisję o przepisach. Jeśli komisja stwierdzi, że osoba kontrolowana wykonuje od jakiegoś czasu zadania przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek bez wymaganych uprawnień lub mimo pouczenia wykonuje je nadal, to wg Kodeksu wykroczeń podlega karze ograniczenia wolności albo grzywny. Nie oznacza to, że nie wolno towarzyszyć znajomym w spacerach po mieście i udzielać informacji. Nie oznacza to również, że nauczyciel historii, historii sztuki czy języka polskiego nie może prowadzić tematycznej lekcji poza szkołą. Doświadczeni przewodnicy wchodzący w skład Komisji Kontroli obserwują osobę, którą chcą skontrolować. Przysłuchują się dyskretnie i obserwują jej zachowanie. Ma to na celu rozróżnienie osób, które z przyjaciółmi, rodziną i znajomymi spacerują po mieście i udzielają objaśnień, od osób, które czynią to zawodowo, próbując obejść prawo. Nie chodzi o ograniczenie pasji poznawania, krajoznawstwa i szeroko pojmowanej edukacji. Sprawa ma aspekt moralny i ekonomiczny. Turystyka to silna gałąź gospodarki, gdzie istnieją ścisłe uregulowania prawne. Tak jak chcemy, aby leczył nas lekarz, domy projektował architekt, tak i w turystyce chcemy, aby byli zawodowcy – m.in. przewodnicy i piloci. Naszą indywidualną sprawą jest, jak chcemy korzystać z usług, czy wybieramy znachora, czy lekarza, a może zamiast przewodnika inną osobę, która nie jest przewodnikiem. Rozporządzenie w sprawie przewodników turystycznych i pilotów wycieczek określa, że posiadanie uprawnień przewodnika miejskiego jest wymagane w przypadku wykonywania zadań przewodnika turystycznego w 10 miejscach w Polsce, m.in. w Krakowie. Dla tych miejsc organizator turystyki jest obowiązany w obsłudze grupy turystów do zapewnienia — 218 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek – Dyskusja

udziału przewodnika miejskiego. Kontroli podlega także zapewnienie przez organizatorów turystyki opieki przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek nad uczestnikami imprezy turystycznej, przewidzianej w art. 30 i art. 31 ustawy, czyli gdy co najmniej 10 osób realizuje wspólny program oraz jeśli umowa nie stanowi inaczej. Należy mieć na uwadze fakt, że w zakresie świadczenia usług turystycznych w Polsce obowiązuje ustawa o swobodzie działalności gospodarczej. Zawodowi przewodnicy turystyczni i piloci wycieczek, przestrzegając ogólnych zasad prowadzenia działalności gospodarczej, płacą składki ZUS, opłacają ubezpieczenia oraz odprowadzają podatki do Urzędów Skarbowych. Oprowadzając turystów indywidualnych lub grupy, przewodnicy zobowiązani są do przestrzegania ustawy o swobodzie działalności gospodarczej. Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej nasz kraj włączony został do systemu wzajemnego uznawania kwalifikacji zawodowych do wykonywania zawodów regulowanych nabytych w państwach Unii Europejskiej. Dyrektywa 2005/36/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych została wdrożona do polskiego prawa ustawą o zasadach uznawania kwalifikacji zawodowych nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej oraz dwoma osobnymi rozporządzeniami dotyczącymi przewodników turystycznych i pilotów wycieczek w sprawie stażu adaptacyjnego i testu umiejętności przeprowadzanych w toku postępowania o uznanie kwalifikacji zawodowych. Oznacza to, że osoba, która chce świadczyć w Polsce usługi turystyczne przewodnika turystycznego lub pilota wycieczek, musi przejść określony rozporządzeniami staż adaptacyjny i test umiejętności, które przeprowadzane są w języku polskim. W wielu krajach świata zgodnie z Dyrektywą 2006/123/WE dotyczącą usług na rynku wewnętrznym jest realizowany nadrzędny interes publiczny mający na celu m.in. ochronę pracowników, dbanie o poziom życia własnych obywateli, przestrzeganie prawa pracy oraz ochronę narodowego dziedzictwa historycznego i artystycznego. W poszczególnych krajach, regionach, miastach istnieją instytucje powołane do przeprowadzania kontroli także w obszarze turystyki, które nakładają na osoby świadczące usługi przewodnickie i pilockie bez wymaganych uprawnień kary sięgające nawet kilku tysięcy euro. Stowarzyszenie Przewodników Turystycznych w Krakowie współpracuje z Europejską Federacją Stowarzyszeń Przewodnickich (FEG), której przedstawiciele biorą czynny udział w pracach Komisji Transportu i Turystyki Parlamentu Europejskiego. Jesteśmy dobrze zorientowani w problemach i standardach zawodowego przewodnictwa w świecie. Turystyka to ogromna gałąź gospodarki dostarczająca znacznych dochodów. Wykształcenie dobrego przewodnika trwa latami. Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego i Urząd Miasta Krakowa rozumieją to doskonale i dlatego dokładają starań, aby Kraków był wiodącym miastem w turystyce w Polsce, m.in. poprzez serwis profesjonalnych przewodników. Wszyscy pragniemy, aby przybywający do Krakowa turyści czuli się tu dobrze, — 219 —

Etyka przewodników turystycznych i pilotów wycieczek – Dyskusja

aby wracali do Krakowa oni lub ich znajomi oraz aby wynikało to z faktu, że są zauroczeni miastem, w którym znajdują się wspaniałe zabytki, luksusowe hotele i restauracje, wiele udogodnień dla turystów, panuje magiczny klimat oraz oprowadzają ich profesjonalni (zawodowi) przewodnicy turystyczni. Zawód przewodnika, tak jak każdy inny zawód, wymaga profesjonalizmu, który jest wynikiem zdobycia odpowiedniej wiedzy i wykształcenia oraz nabycia praktycznych umiejętności. W przypadku zawodu przewodnika turystycznego dodatkowo trzeba mieć też pasję i charyzmę, bo zawód jest trudny i wymaga niezwykłej kondycji fizycznej. Pracę przewodnika staramy się wykonywać z godnością i szacunkiem dla miasta oraz samych siebie. My, przewodnicy, jesteśmy wizytówką miasta i ambasadorami naszego kraju. Taka jest prawda o zawodzie przewodnika i temu też służą obchody Międzynarodowego Dnia Przewodnika organizowane na świecie od 1990 roku. Stowarzyszenie Przewodników Turystycznych w Krakowie, jako pierwsze Stowarzyszenie w Polsce, podjęło w 1997 roku ideę, aby rokrocznie dnia 21 lutego obchodzić to święto. Oprowadzamy tego dnia bezpłatnie, pragnąc uświadomić społeczeństwu fakt istnienia zawodu przewodnika oraz rolę zawodowego przewodnika w kreowaniu wizerunku miasta, regionu i kraju.

Obchody Międzynarodowego Dnia Przewodnika w Jerzmanowicach w 2010 r. (fot. K. Hudzik) — 220 —

WNIOSKI Z V FORUM PILOTAŻU I PRZEWODNICTWA W ŁODZI

Wnioski z V Forum Pilotażu i Przewodnictwa w Łodzi

ETYKA I ZASADY PILOTÓW WYCIECZEK Edward Jarosz* – opracowanie z dostosowaniem do uwag IATM

W obecnym stanie rozwoju społeczeństw i specjalizacji zawodowej każda większa grupa zawodowa stara się wypracować swój własny zbiór praw i powinności, które uwzględniają charakter wykonywanej pracy. Powstają liczne kodeksy deontologiczne (od greckiego deontos - co należy czynić). W tych zbiorach praw ujmuje się zasady postępowania odnoszące się do konkretnej grupy społecznej bądź zawodowej, w tym interesujących nas – przewodników i pilotów turystycznych. Kodeksy te tylko pośredniczą i nie stanowią jakiegoś ogólnego prawa, norm dla wszystkich. Są jedynie pomocą i wynikają z praktyki życia, pozwalają dostrzec istnienie pewnych przestrzeni działania, gdzie wymaga się większej wrażliwości moralnej. Piloci i przewodnicy należą do tych grup zawodowych, od których wymaga się więcej niż od pozostałych, wszak kierują i przewodzą określonym, najczęściej zróżnicowanym grupom klientów. Przyjęty w zbiorowości zawodowej przewodników i pilotów kodeks, uwzględniając ich warunki pracy (w swoim kraju i za granicą), wskazuje na obowiązki, które w tym danym miejscu (społecznym – zawodzie, funkcji) i terenie – środowisku fizycznym, powinny być wypełniane. Funkcjami takiego kodeksu pilota grup (i zarazem imprez) turystycznych są: • uzyskanie określonego standardu zachowań etycznych, • opisanie relacji pilot współpracownicy klienci, • relacje względem pluralizmu kulturowo-moralnego współczesnego świata, • określenie odpowiedniego minimum zasad koniecznych do wykonywania zawodu pilota, • obrona (wobec pracodawców i klientów) wysokiego etosu pracy pilota i oceny wykonywanych usług, • wyciąganie wniosków z popełnianych błędów, a także stawianie postulatów wynikających z doświadczenia. Warto też zauważyć, że kodeks taki, nie obejmując wszystkich przypadków z życia grupy zawodowej wciąż podlegającej rozwojowi, aby spełniał swoją rolę, musi być systematycznie aktualizowany. *

Edward Jarosz – Wyższa Szkoła Bankowości Wydział w Chorzowie, e-mail: [email protected] — 223 —

Wnioski z V Forum Pilotażu i Przewodnictwa w Łodzi

Przykład kodeksu jest załączony poniżej. Względem pilotów wycieczek są oczekiwania co do wysokich standardów działania i życia zgodnie z etyką i zasadami ich profesjonalnego stowarzyszenia: • Piloci winni przestrzegać i szerzyć pojęcie wysokich standardów w gospodarce turystycznej, stać na straży zawodu pilota w turystyce. 1) Piloci powinni podejmować każdą zakontraktowaną wycieczkę: • z pełnym zrozumieniem wymagań turoperatorów w celu jej przeprowadzenia jak i w szczegółach planu podróży, • przy zagwarantowaniu, że klienci otrzymają wszystkie składniki wycieczki, jeśli tylko jest to możliwe. 2) Piloci powinni przygotować się odpowiednio do prowadzenia każdej imprezy turystycznej, być obeznanym z planem wycieczki, tak żeby: • efektywnie organizować codzienne kierowanie imprezą, • pomagać swoim klientom we wszystkich sprawach, w których wiedza pilota jest potrzebna, • informować klientów o obchodzeniu się z obcymi walutami, kulturą i stylem życia w odwiedzanym obszarze, • udzielać należytej ogólnej informacji historycznej i o sprawach bieżących, • udzielać praktycznych informacji dotyczących ubiorów, zachowania się, zakupów i rozrywki, zwiedzania i wydarzeń kulturalnych, • uświadamiać uczestników odnośnie do warunków zdrowia i bezpieczeństwa wymaganych prawem i zalecanych przez turoperatora, • zapoznać się z możliwymi zagrożeniami i ewentualnymi specjalnymi zdarzeniami realizacyjnymi przedstawionymi przez turoperatora. 3) Piloci powinni zawsze współpracować i demonstrować swą lojalność z pracownikami i kolegami, zwłaszcza: • nigdy nie ingerować w legitymowaną pracę kolegów pilotów lub przewodników, • zawsze honorować słowne uzgodnienia, • zawsze przestrzegać finansowej uczciwości w stosunku do turoperatora, kolegów i dostawców usług, • zachowywać się asertywnie wobec ewentualnych niegodziwych propozycji. 4) Piloci powinni współpracować ze wszystkimi dostawcami usług niezbędnych dla wycieczki oraz ich pracownikami w celu zapewnienia klientom dostępności do najlepszych możliwych usług wynikających z określonej umowy turoperatora z dostawcą. — 224 —

Wnioski z V Forum Pilotażu i Przewodnictwa w Łodzi

5) Piloci powinni przedstawiać zrównoważony obraz każdej przestrzeni, miasta lub kraju związanych z wycieczką, zachowując ostrożność, by nie uprzedzić klientów do danego obszaru lub grup ludności. Wrażliwe lub kontrowersyjne kwestie powinny być traktowane w sposób rozważny i bez uprzedzeń, gdy muszą one być adresowane. Jednakże nietolerancyjne względem miejscowych zachowanie się klientów nie może być obojętne dla pilota. 6) Pilot reprezentuje wysoki poziom kultury osobistej oraz wiedzy ogólnej bądź szczegółowej, w zależności od wykonywanych zadań. W tym celu pilot ustawicznie dokształca się i pogłębia swoje kompetencje, jak również specjalizuje się w pracy na określonym obszarze. Piloci powinni być odpowiednio profesjonalnie ubrani, o starannym wyglądzie i dobrych manierach w obecności klientów, pamiętając, że piloci pracują, a klienci są na wczasach. Piloci nigdy nie mogą zanizać jakości usług świadczonych dla turoperatora i klientów przez używanie narkotyków i nadużywanie alkoholu. 7) Wymagania klientów odnośnie do wartości i jakości imprezy powinny być najważniejsze we wszystkich propozycjach odnośnie do zakupów, wyżywienia i rozrywki. Fakultatywne wycieczki i rozrywka powinny być oferowane tylko na podstawie pełnej aprobaty turoperatora. 8) Piloci powinni pamiętać o środowisku, w którym pracują, dla zapewnienia: • ochrony unikalnych i rodzajowych terenów, • ochrony bezcennych pomników, budynków, historycznych miast i miejscowości, • promocji zrównoważonej turystyki wśród klientów i turoperatorów. 9) Piloci powinni akceptować tylko pracę, która jest należycie wynagradzana. Dzienne stawki, wydatki żywieniowe i transportowe, koszty działania powinny być uzgodnione przez pilota i turoperatora wcześniej na piśmie. Zasady dawania napiwków u każdego przedsiębiorcy powinny być zrozumiałe i zawsze stosowane. 10) Piloci mają na względzie, że podstawowym celem jest dobro, bezpieczeństwo i radość z wakacji ich klientów. Podczas prowadzonej imprezy swoją uwagę i opiekę piloci kierują proporcjonalnie do wszystkich uczestników. Piloci powinni brać pod uwagę, że ocena jakości imprezy przez klientów wynika z porównania podróży rzeczywistej z wyobrażoną, co może powodować określone skargi i reklamacje. 11) Piloci powinni ubezpieczać kompleksowo ryzyko swojej działalności.

— 225 —

Wnioski z V Forum Pilotażu i Przewodnictwa w Łodzi

KODEKS ETYCZNY PRZEWODNIKA PTTK1 1. Przewodnik powinien stanowić wzór osobowości prawej i szlachetnej, wrażliwej i odpowiedzialnej, o postawie otwartej na drugiego człowieka, powinien uczyć własną postawą i przykładem. 2. Podstawowym zadaniem przewodnika jest troska o dobro i zdrowie uczestników wycieczki oraz uczciwe i rzetelne przekazywanie wiadomości. 3. Przewodnik w duchu prawdy, miłości Ojczyzny powinien uczyć zasad współżycia społecznego i postępować zgodnie z nimi. 4. Przewodnik zaznajamia uczestników wycieczki z dziedzictwem kulturowym Polski i tradycjami narodowymi, a także uczy poszanowania kultury i dorobku innych narodów. 5. Przewodnik powinien być tolerancyjny wobec różnych przekonań i światopoglądów, respektujących ład społeczny i moralny. 6. Przewodnika powinna cechować wysoka kultura osobista, zwłaszcza kultura języka ojczystego. W życiu prywatnym i zawodowym powinien kierować się takimi samymi zasadami etycznymi. 7. Przewodnik jest obowiązany przestrzegać norm prawnych, stojących na straży dobra wspólnego, zasady te przekazuje także uczestnikom wycieczki. 8. Powinnością przewodnika jest troska o dobre imię środowiska przewodnickiego, a przewodników powinny łączyć więzy koleżeńskie, współpracy i solidarności. 9. Przewodnik uczestniczy w różnych formach dokształcania i doskonalenia oraz dba o wysoki poziom swojej wiedzy przewodnickiej, stale podnosząc swoje kwalifikacje zawodowe. 10. Przewodnik powinien dzielić się zdobytym doświadczeniem i wiedzą z innymi przewodnikami, otaczać opieką przewodników rozpoczynających służbę przewodnicką, śpiesząc im z radą i pomocą. Młodzi przewodnicy powinni okazywać szacunek i uznanie starszym kolegom o większym stażu przewodnickim. 11. Moralnym obowiązkiem przewodnika jest sumienne i rzetelne wykonywanie swoich zadań. Przewodnik nie uzależnia swojej pracy od wysokości wynagrodzenia, jednocześnie ma prawo do godziwej zapłaty. 12. Przewodnik szanuje przyrodę i uczy współżycia z nią. 1

Kodeks Etyczny Przewodnika PTTK przyjęto uchwałą Komisji Przewodnickiej Zarządu Głównego PTTK w dniu 24 kwietnia 1999 r.

— 226 —

Wnioski z V Forum Pilotażu i Przewodnictwa w Łodzi

PROGRAM SZKOLENIA DLA KANDYDATÓW NA PILOTÓW WYCIECZEK Propozycja Polskiej Federacji Pilotażu i Przewodnictwa1

Załącznik nr 10 Program szkolenia dla kandydatów na pilotów wycieczek

I. Założenia ogólne 1) Wiedza ogólna kandydatów na pilotów wycieczek winna być oparta na bazie programów szkoły średniej. Dla kandydatów, którzy w czasie nauki w szkole średniej wybrali ścieżkę z ograniczonym zakresem nauczania takich przedmiotów jak: historia, geografia, wiedza o Polsce i świecie współczesnym przeznacza się 140 godzin pracy własnej na uzupełnienie wiadomości z załączonego wykazu tematów. Organizator szkolenia ma obowiązek dostarczenia słuchaczom wykazu tematów, wskazać literaturę lub inne źródła wiedzy oraz sprawdzić stopień opanowania wykazanych wiadomości. 2) W programach szkolenia należy uwzględnić zajęcia teoretyczne (wykłady, konwersatoria) oraz ćwiczenia prowadzone przez praktyków/instruktorów w proporcjach podanych w programie. 3) Zajęcia praktyczne polegają na aktywnym udziale w wycieczce i samodzielnym 1

Opracowano w oparciu o propozycje Zygmunta Kruczka, Edwarda Jarosza i Piotra Szymanowskiego. — 227 —

Wnioski z V Forum Pilotażu i Przewodnictwa w Łodzi

realizowaniu przez uczestników szkolenia dla kandydatów na pilotów wycieczek wskazanych jej etapów pod nadzorem instruktora. II. Program kursu Przedmiot

Zakres tematyczny przedmiotu

Godziny w tym ćwiczenia

Wiedza o turystyce

- Podstawowe definicje związane z turystyką wg terminologii Światowej Organizacji Turystyki; historia turystyki. - Formy turystyki, rynek turystyczny, produkt turystyczny. - Organizacja turystyki na świecie. - Organizacja turystyki w Polsce, administracja turystyczna rządowa i samorządowa oraz branżowa, organizacje turystyczne, system „it”, przedsiębiorstwa turystyczne. - Polityka państwa w zakresie rozwoju turystyki.

6

Wiedza o Polsce i świecie współczesnym

- Ustrój społeczno-ekonomiczny i polityczny. - Struktura władzy w Polsce, polityka rządu, polityka zagraniczna. - Podstawowe problemy społeczne i ekonomiczne Polski. - Unia Europejska – historia, idea, kraje członkowskie, zasady działania, wspólne instytucje UE. - Polska w Unii Europejskiej.

6

Obsługa ruchu turystycznego

- Zasady programowania imprez turystycznych. - Rodzaje umów w turystyce zawieranych z kontrahentami. - Zasady odpraw pilotów grup turystycznych, dokumentacja imprez turystycznych. - Technika obsługi grup przyjazdowych i wyjazdowych. - Specyfika obsługi wybranych grup narodowościowych. - Specyfika obsługi turystyki pobytowej, biznesowej, motywacyjnej, szkolnej, pielgrzymkowej itp. - Turystyka osób niepełnosprawnych oraz inne grupy nietypowe. - Zasady rozliczania imprez turystycznych. - Baza noclegowa i gastronomiczna, zasady współpracy. - Rodzaje i specyfika transportu turystycznego. - Warunki uczestnictwa i rezygnacji. - Przyjmowanie i załatwianie reklamacji turystów. - Postępowanie pilota w sytuacjach awaryjnych i nadzwyczajnych. - Kształtowanie pozytywnego wizerunku kraju i biura podróży podczas imprezy turystycznej.

40 w tym ćwiczenia (18)

Geografia turystyczna Polski i Europy.

- Umiejętność posługiwania się mapą i orientacja w terenie. - Metodyka przygotowywania tras imprez turystycznych i ich opisu, warsztat krajoznawczy pilota, nawigacja GPS. - Dostępność komunikacyjna Polski. - Atrakcje turystyczne Polski i wybranych regionów kraju. - Główne miasta i regiony turystyczne Polski. - Główne miasta i regiony turystyczne Europy. - Pozaeuropejskie cele podróży Polaków, regiony wypoczynkowe oraz trasy krajoznawcze i specjalistyczne. - Najważniejsze szlaki turystyczne w Polsce.

24 w tym ćwiczenia (10)

- Zarys historii kultury i sztuki na świecie i w Polsce – style architektoniczne, Historia kultury muzea, zasady ochrony dziedzictwa kulturowego, ważniejsze obiekty w Polsce i sztuki w Polsce i w Europie; skanseny, miejsca pamięci, centra pielgrzymkowe itp. i w Europie. - Skarby kultury w Polsce i Europie (lista UNESCO). Kulturoznawstwo - Religie w Polsce i na świecie w zarysie – miejsca pielgrzymkowe, wyznania. - Mniejszości narodowe w Polsce – główne ośrodki.

— 228 —

15

Wnioski z V Forum Pilotażu i Przewodnictwa w Łodzi

Przedmiot

Interpretacja dziedzictwa

Godziny w tym ćwiczenia

Zakres tematyczny przedmiotu

6 w tym ćwiczenia (3)

- Formy i zasady interpretacji, interpretacja w pracy pilota, scenariusze interpretacji dla wybranych miejsc i tematów, rekwizyty.

- Turystyczny Kodeks Etyczny. - Prawa i obowiązki pilota wycieczek. - Zawód pilota wycieczek w świetle obowiązujących przepisów prawnych. - Zatrudnianie pilotów wycieczek w świetle aktualnych przepisów prawa pracy. Przepisy prawne - Odpowiedzialność prawna organizatora turystyki i pilota wycieczek. w turystyce - Ochrona konsumenta w umowach organizatora turystyki z tytułu podpisania i ubezpieczenia umów o podróż z turystami. turystyczne - Umowy zawierane w turystyce. - Przepisy paszportowe, celne, wizowe i dewizowe. - Opieka konsularna. - Rodzaje i formy ubezpieczenia turystów, protokoły szkód.

9 w tym ćwiczenia (4)

Bezpieczeństwo, - Zagrożenia dla zdrowia i życia występujące w trakcie realizacji imprez profilaktyka turystycznych. i ochrona - Podstawowe zasady ochrony zdrowia w turystyce, pierwsza pomoc. zdrowia, higiena - Skład podstawowej apteczki. w turystyce

6 w tym ćwiczenia (4)

Pilot a grupa

- Podstawy komunikowania się pilota wycieczek z grupą. - Procesy grupowe i techniki negocjacji. - Cechy psychofizyczne pilota wycieczek. - Rozwiązywanie konfliktów, źródła i objawy stresu. - Program osobistego rozwoju pilota, w tym asertywność, autoprezentacja. - Zasady sporządzania protokołów zdarzeń – przykłady. - Emisja głosu – warsztaty, praca z mikrofonem. - Animacja turystów w czasie wolnym. - Elementy savoir-vivre’u i protokołu w biznesie.

Zajęcia praktyczne

- Wycieczka krajowa i zagraniczna, minimum jeden nocleg w obiekcie hotelowym, zajęcia w porcie lotniczym. - Zajęcia wg szczegółowego rozpisania zadań do realizacji i ćwiczeń. - Staż (jako asystent pilota) na imprezie – w uzgodnieniu zasad z organizatorem turystyki.

OGÓŁEM

18 w tym ćwiczenia (9)

3 dni 1 dzień 7 dni

130 godzin, w tym ćwiczenia (48) + 4 dni wycieczek + staż 7-dniowy = 130 godzin + 140 godzin samokształcenia Razem = 400 godzin

— 229 —

Wnioski z V Forum Pilotażu i Przewodnictwa w Łodzi

Dyskusja podczas V Forum w sali kinowej Muzeum Kinematografii (fot. M. Dutkiewicz-Kruczek)

Najbardziej zagorzali dyskutanci nie zaniedbali pozawerbalnych kanałów generowania informacji – przemawia Edward Jarosz (fot. M. Dutkiewicz-Kruczek) — 230 —

ANEKS

ANEKS – Globalny Turystyczny Kodeks Etyczny

GLOBALNY TURYSTYCZNY KODEKS ETYCZNY Art. 1. Szacunek dla goszczącej społeczności 1) Zrozumienie i respekt dla różnorodnych kulturalnych wartości oraz dla religijnych, filozoficznych i moralnych wierzeń – są zarówno warunkiem, jak i konsekwencją turystyki; animatorzy rozwoju turystyki i sami turyści są zobowiązani szanować społeczne i kulturalne tradycje oraz praktyki wszystkich ludzi, włączając mniejszości narodowe i osoby innych orientacji. 2) Aktywność turystyczna musi być prowadzona w harmonii z atrybutami i tradycjami goszczących regionów i krajów, przy poszanowaniu prawa, obyczajów i przyzwyczajeń. 3) Goszczące społeczności i lokalna branża turystyczna powinna wywiązywać się ze zobowiązań i szanować turystów, którzy ich odwiedzają: ich styl życia, gusta i oczekiwania. 4) Odwiedzając inne miejsca, turyści powinni się wystrzegać kryminalnych i wrogich aktów oraz takiego zachowania się, które może być uważane za szokujące albo raniące uczucia lokalnej społeczności. Art. 2. Wartości humanistyczne i turystyczne 1) Turystyka, aktywność często kojarzona z wypoczynkiem i relaksem, sportem, uczestnictwem w kulturze, powinna być planowana i praktykowana jako czynnik indywidualnego i zbiorowego spełnienia; kiedy uprawia się ją z wystarczająco otwartym umysłem, bywa nieocenionym czynnikiem samokształcenia, nauki tolerancji, uznawania różnic między ludźmi i kulturami. 2) Aktywność turystyczna powinna wspomagać upowszechnianie praw człowieka, szczególnie indywidualnych grup, najbardziej podatnych na zranienie, głównie kobiet, dzieci, ludzi w podeszłym wieku i upośledzonych. 3) Wykorzystywanie innych ludzi w jakikolwiek sposób, szczególnie seksualny, jest pogwałceniem fundamentalnych praw turystyki; to nie jest dewiacja (skrzywienie) turystyki, ale jej negacja i jako taka powinna być ściśle zakazywana i karana. Art. 3. Ochrona środowiska naturalnego 1) Zgodnie z linią przewodnią Agendy 21, wszyscy przyczyniający się do rozwoju turystyki są zobowiązani do ochrony środowiska naturalnego w perspektywie kontynuacji i transmisji słusznych potrzeb i aspiracji obecnych i przyszłych pokoleń. — 233 —

ANEKS – Globalny Turystyczny Kodeks Etyczny

2) Formy rozwoju turystyki, które prowadzą do oszczędzania energii i redukowania produkcji odpadów, powinny mieć pierwszeństwo i finansowe wsparcie. 3) Wahania w czasie i przestrzeni turystycznych przepływów, szczególnie tych generowanych przez płatne urlopy i szkolne ferie, powinny być promowane w taki sposób, aby redukować ciśnienie turystycznej aktywności na środowisko. 4) Infrastruktura turystyczna i aktywność powinna być projektowana w taki sposób, by chronić i wspomagać ochronę ekosystemów i różnorodność biologiczną oraz unikać zagrożeń gatunków dzikiej flory i fauny. 5) Turystykę przyrodniczą i ekoturystykę uznaje się za formę szczególnie wartościową – dowodzi ona, że turyści szanują środowisko naturalne i walory miejsc, które odwiedzają. Art. 4. Ochrona kultury 1) Zasoby turystyki są częścią wspólnego dziedzictwa ludzkości. 2) Turystyczna polityka i aktywność powinna być prowadzona z poszanowaniem artystycznego, archeologicznego, kulturalnego i historycznego dziedzictwa krajów, które powinno się identyfikować, chronić i przekazywać przyszłym pokoleniom; szczególną uwagę należy poświęcić pomnikom i muzeom, które przyciągają turystów. 3) Dochody pochodzące z odwiedzania miejsc kultury i zabytków powinny być chociaż częściowo przeznaczane na ich utrzymanie i upowszechnianie dziedzictwa. 4) Aktywność turystyczna powinna być planowana w taki sposób, aby produkty naturalnej kultury, rzemiosła i folkloru przetrwały i rozbłysły, a nie uległy standaryzacji i degeneracji. Art. 5. Zapewnienie korzyści lokalnym społeczeństwom 1) Lokalne społeczności i ludność towarzyszą aktywności turystycznej i powinny uczestniczyć w ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych korzyściach, jakie stąd wynikają. 2) Polityka turystyczna powinna być prowadzona w ten sposób, aby przyczyniła się do poprawy standardu życia społeczności odwiedzanych regionów; jeśli umiejętności są równe, pierwszeństwo w zatrudnieniu powinni mieć miejscowi. 3) Specjalną uwagę powinno się zwracać na specyficzne problemy krajów i terytoriów wyspiarskich, trzeba być ostrożnym w strefach dziewiczych, gdzie turystyka często przedstawia rzadką okazję rozwoju w obliczu zanikania tradycyjnej aktywności gospodarczej. Art. 6. Prawa konsumentów 1) Fachowcy w dziedzinie turystyki mają obowiązek rzetelnego informowania turystów o miejscu przeznaczenia, warunkach podróży i pobytu. Powinni upewnić się, czy klauzule kontraktu proponowanego klientom są dla nich zrozumiałe i czytelne; — 234 —

ANEKS – Globalny Turystyczny Kodeks Etyczny

czy umożliwiają w przypadku niezgodności wykonania z umową uzyskanie finansowej rekompensaty przez mających zastrzeżenia do ich usług. 2) Profesjonaliści powinni najlepiej jak potrafią zapewnić bezpieczeństwo, zapobiegać wypadkom, chronić zdrowie, zadbać o właściwe żywienie tych, którym świadczą swoje usługi. Powinni rozwijać system ubezpieczeń i pomocy. 3) Państwowa administracja państw recepcyjnych powinna się upewnić, czy przepisy zapewniające bezpieczeństwo turystom są ustalone i respektowane przez fachowców z branży turystycznej, a w razie poważnych uchybień z ich strony powinna zapewnić turystom powrót do kraju. 4) Prasa, szczególnie specjalizująca się w turystyce, powinna zadbać o dostarczenie konsumentom usług turystycznych rzetelnych i aktualnych informacji. Art. 7. Prawa pracowników 1) Specjalną uwagę powinno się przykładać do tego, by zagwarantować fundamentalne prawa etatowym i dorywczym pracownikom w turystyce. 2) Pracownicy zatrudnieni w turystyce powinni być upoważnieni i zobowiązani do zdobycia odpowiedniej wiedzy i jej pogłębiania. 3) Pracownicy zatrudnieni w turystyce powinni być chronieni przed finansowym i społecznym wykorzystywaniem poprzez nadzór narodowej i lokalnej administracji, zarówno w swoich krajach, jak i krajach goszczących. Ryzyko związane z zawodem powinno być ograniczone do minimum; specyficzny status przysługuje robotnikom sezonowym. 4) Wszystkie fizyczne i prawne podmioty powinny mieć prawo do rozwoju profesjonalnej aktywności na polu turystyki w ramach istniejących przepisów prawnych. Art. 8. Turystyka dla wszystkich 1) Uniwersalne prawo do turystyki jest konsekwencją prawa do wypoczynku i relaksu, uwzględniając uzasadnione ograniczenia wynikające z godzin pracy i płatnych urlopów, gwarantowanych przez artykuł 24 Światowej Deklaracji Praw Człowieka i artykuł 7 Międzynarodowej Konwencji Ekonomicznych, Społecznych i Kulturalnych Praw. 2) Turystyka socjalna zapewniająca szeroki dostęp do wypoczynku i wakacji powinna być wspomagana i rozwijana. 3) Turystyka rodzinna, młodzieżowa, studencka, a także turystyka dla starszych i inwalidów powinna mieć odpowiednią infrastrukturę. Art. 9. Wolność przemieszczania się 1) Turyści i pracownicy zatrudnieni w turystyce, opłacani lub nie, powinni mieć swobodę – w ramach międzynarodowego i narodowego ustawodawstwa – poruszania się po swoim kraju i między państwami, zgodnie z artykułem 13 Światowej Deklaracji — 235 —

ANEKS – Globalny Turystyczny Kodeks Etyczny

Praw Człowieka; mogą przemieszczać się tranzytem czy podróżować do miejsc turystycznych lub kulturalnych, nie będąc przedmiotem nielegalnych formalności lub dyskryminacji. 2) Turyści i pracownicy zatrudnieni w turystyce są upoważnieni do korzystania ze wszystkich możliwych form komunikacji wewnętrznej lub zewnętrznej; ich bezpieczeństwo osobiste i bezpieczeństwo ich bagażu powinno być gwarantowane; powinni mieć łatwy dostęp do lokalnej administracji, służby zdrowia i prawa; powinni mieć swobodny kontakt z placówkami konsularnymi swoich krajów. 3) Procedury administracyjne wymagane przy przekraczaniu granic, takie jak wizy, formalności zdrowotne i celne, powinny być wymagane w taki sposób, aby minimalnie ograniczały swobodę podróżowania i uprawiania turystyki międzynarodowej. Art. 10. Wprowadzanie i umacnianie zasad 1) Publiczne i prywatne podmioty w turystyce powinny współpracować przy wprowadzaniu tych zasad i monitorować ich właściwe stosowanie. 2) Podmioty w turystyce powinny poznać rolę międzynarodowych instytucji i organizacji pozarządowych, których działalność jest związana z turystyką, prawami człowieka i ochroną środowiska. 3) Te same podmioty powinny zgodzić się na omawianie i dyskusję dotyczącą interpretacji oraz zastosowania Światowego Kodeksu Etyki w Turystyce przy udziale „trzeciej strony”, w warunkach zachowania obiektywizmu.

— 236 —

ANEKS – IATM Ethics and principles

IATM ETHICS AND PRINCIPLES 1. IATM members are expected to operate to the highest standards and to live up to the ethics and principles of their professional association: • To uphold and disseminate the concept of high standards within the Tourism industry. • To uphold the profession of Tour Manager. 2. Members should undertake each contracted tour with: • Full appreciation of the Tour Operator’s requirements to deliver the product as detailed in the itinerary. • To ensure that the clients receive in full the components of the tour, as far as possible. 3. Members should prepare adequately to conduct each tour to be familiar with the itinerary so as to: • Organise the day-to-day management of the tour effectively. • Assist their clients in all areas where their expertise is required. • Inform the clients in the management of foreign currencies, the culture and lifestyle of the area being visited. • Deliver appropriate general history and current affairs information. • Deliver practical information regarding dress and behaviour, shopping and entertainment, sightseeing and cultural events. • Make passengers aware of health and safety requirements as required by law and as instructed by the Tour Operator. • Familiarize themselves with any emergency and/or special incident contingency plans outlined by the Tour Operator. 4. Members should always co-operate with and demonstrate loyalty to employees and colleagues. Specifically: • Never interfere with the legitimate work of a fellow Tour Manager or Tour Guide. • Always honour verbal agreements. • Always keep financial integrity with Tour Operators, colleagues and suppliers. 5. The members of IATM should co-operate with all the suppliers of services necessary to the tour, including airlines, airports, ferry companies, hotels, entertainment venues and restaurants, museums, monuments, and religious sites, coach companies and their — 237 —

ANEKS – IATM Ethics and principles

employees to ensure that the best possible services are delivered to their clients in line with any specific agreement between Tour Operator and supplier. 6. Tour Managers should give a balanced picture of each area, city or country included in the tour, taking care not to prejudice clients against any area or group of people. Sensitive or controversial topics should be handled in a considered and unbiased manner where they must be addressed. 7. IATM members should be suitably professionally dressed, groomed and well mannered in the presence of clients, bearing in mind that Tour Managers are working and it is the clients who are on holiday. They should never undermine the quality of their services to Tour Operators and clients by abuse of drugs or alcohol. 8. The requirements of clients for value and quality should be paramount in all suggestions for shopping, eating out and entertainment. Optional excursions and entertainment must be offered only on the basis of full Tour Operator approval. 9. IATM Tour Managers should be mindful of the environment in which they work to ensure: • The preservation of unique natural and scenic areas. • The conservation of priceless monuments, buildings, historic towns and cities. • To promote sustainable tourism with clients and Tour Operators. 10. Members should only accept work which is properly remunerated. Daily fees, living and travelling expenses and operating expenses should be agreed in advance in writing by Tour Managers and Tour Operators. The tipping policy of each company should be understood and adhered to always. 11. All IATM members should be proud to wear their badges whilst working to promote the organisation. The CTM qualification is internationally recognised and was introduced to further the recognition of Tour Management as a profession. IATM members are urged to acquire this qualification. 12. We should have as our primary objective our clients’ welfare, safety and enjoyment of their vacation.

— 238 —

ANEKS – Polska Federacja Pilotażu i Przewodnictwa

POLSKA FEDERACJA PILOTAŻU I PRZEWODNICTWA

POLSKA FEDERACJA PILOTAŻU I PRZEWODNICTWA Polska Federacja Pilotażu i Przewodnictwa istnieje od września 2004 r., jej władze stanowią: prezes Zarządu – Zygmunt Kruczek, reprezentujący Małopolskie Stowarzyszenie Pilotów Wycieczek, wiceprezes i równocześnie sekretarz Zarządu – Hanna Janicka ze Stowarzyszenia Pilotów Wycieczek w Poznaniu. Funkcje wiceprezesów pełnią również Jacek Rułowski z Dolnośląskiego Stowarzyszenia Pilotów Wycieczek Zagranicznych oraz Iwona Kulesza z Polskiego Stowarzyszenia Pilotów Wycieczek Zagranicznych w Warszawie. Skarbnikiem Zarządu jest Jadwiga Derska ze Stowarzyszenia Pilotów Turystycznych w Łodzi, a członkiem Zarządu Stanisław Pilip z Zachodniopomorskiego Stowarzyszenia Pilotów Wycieczek i Przewodników. Piloci i przewodnicy to znaczący w skali kraju potencjał kadry zajmującej się bezpośrednią obsługą turystów. W 2008 r. zarejestrowano już wg danych Ministerstwa Gospodarki i Pracy ponad 33 tys. pilotów wycieczek i około 20 tys. przewodników turystycznych. Środowisko to jednak pozostaje zdezintegrowane, nie ma reprezentacji, która mogłaby walczyć o prawa tej grupy zawodowej, jak i inicjować działania zmierzające do podnoszenie jakości usług przewodnickich i pilotażu. Nowe wyzwania tworzy integracja europejska – możliwość pracy w krajach unijnych i wchodzenie na nasz rynek pilotów i przewodników z innych krajów. Federacja ma podjąć działania integrujące całe środowisko i reprezentować je wobec turystycznej administracji rządowej oraz branży turystycznej (izby turystyczne, biura podróży – pracodawcy dla pilotów i przewodników). Federacja będzie także tworzyć warunki do ochrony zawodu przewodnika i pilota wycieczek, organizować seminaria, konferencje, badania naukowe, szkolenia mające na celu doskonalenie warsztatu zawodowego i podnoszenie jakości świadczonych usług. Siedzibą Federacji jest Poznań, gdzie w Krajowym Rejestrze Sądowym została zarejestrowana jako stowarzyszenie pod nazwą Polska Federacja Pilotażu i Przewodnictwa. Adresy Federacji i Stowarzyszeń Pilotów Wycieczek zrzeszonych w Federacji: Polska Federacja Pilotażu i Przewodnictwa Turystycznego ul. Zacisze 4, 60-831 Poznań tel./fax (0-61) 868-17-00, 848-13-37 e-mail: [email protected] www.federation-guides.pl Prezes Federacji: Zygmunt Kruczek tel./fax (0-12) 421-63-80 e-mail: [email protected], [email protected] — 239 —

ANEKS – Polska Federacja Pilotażu i Przewodnictwa

Stowarzyszenie Pilotów Wycieczek w Poznaniu ul. Zacisze 4, 60-831 Poznań, tel./fax (0-61) 868-17-00, 848-13-37 e-mail: [email protected], www.guide.pl Prezes – Maria Kierzyńska e-mail: [email protected] Małopolskie Stowarzyszenie Pilotów Wycieczek ul. Wincentego Pola 4, 31-532 Kraków, tel./fax (0-12) 421-63-80 e-mail: [email protected], www.piloci-malopolska.pl Prezes – Zygmunt Kruczek, tel. 0-602-75-85-13 e-mail: [email protected] Dolnośląskie Stowarzyszenie Pilotów Wycieczek Zagranicznych pl. św. Macieja 5 /I p./, 50-244 Wrocław, tel./fax (0-71) 367-82-54 e-mail: [email protected], www.piloci.pl Prezes – Zdzisława Walawska Pomorskie Centrum Pilotażu i Przewodnictwa w Gdyni ul. Morska 83 E, lok. 22, 81-225 Gdynia, tel./fax (0-58) 323-32-03 Prezes – Jacek Zdrojewski e-mail: [email protected] Polskie Stowarzyszenie Pilotów Wycieczek Zagranicznych ul. Wilcza 33 /I p./, 00-544 Warszawa, tel./fax (0-22) 827-79-12 www.polishguides.pl Prezes – Piotr Zubrzycki e-mail: [email protected] Stowarzyszenie Pilotów Wycieczek w Łodzi ul. Wigury 12 a, 90-301 Łódź, tel. (0-42) 653-19-89 e-mail: [email protected], www.piloci-lodz.pl Prezes – Jadwiga Derska, tel. 0-603-692-097 Zachodniopomorskie Stowarzyszenie Pilotów i Przewodników w Szczecinie Al. Piastów 14/3a, 70-333 Szczecin, tel./fax (0-91) 484 30 24 e-mail: [email protected], www.zpspip.zafriko.pl Prezes – Stanisław Pilip Zachodniomazurskie Stowarzyszenie Przewodników Turystycznych i Pilotów Wycieczek ul. Bolesława Chrobrego 2, 14-100 Ostróda www.przewodnicypomazurach.pl kontakt przez: Jan Żebrowski tel. 0-502-663-108, e-mail: [email protected] Prezes – Jan Kochanowski Centrum Przewodnictwa Tatrzańskiego ul. Chałubińskiego 42, 34-050 Zakopane, tel. (0-18) 206 37 99 e-mail: [email protected], www.przewodnik-tatrzanski.pl Prezes – Krzysztof Kulesza — 240 —

POLECAMY PODRĘCZNIKI Z ZAKRESU TURYSTYKI „POLSKA. GEOGRAFIA ATRAKCJI TURYSTYCZNYCH” Zygmunt Kruczek Wydanie VII, uzupełnione i poprawione. Książka zawiera opis atrakcji i walorów turystycznych Polski w układzie problemowym oraz regionalnym. Za podstawę opisu przyjęto regiony administracyjne (obecne województwa), a w ich obrębie jednostki fizjograficzne wg podziału J. Kondrackiego. Ponadto zamieszczono opisy szlaków turystycznych, słownik podstawowych terminów i pojęć, liczne mapy, tabele i wykresy, bogaty zestaw literatury oraz adresów stron www. Proksenia, Kraków 2009, ISBN 978-83-60789-07-0

„EUROPA. GEOGRAFIA TURYSTYCZNA” Zygmunt Kruczek Nowa, uzupełniona edycja popularnej geografii turystycznej Europy zawiera: ogólną charakterystykę warunków rozwoju turystyki w Europie, analizę ruchu turystycznego, podział Europy na makroregiony turystyczne. W części drugiej znalazły się opisy wszystkich państw Europy uwzględniające warunki rozwoju turystyki w danym państwie oraz opisy regionów turystycznych. Proksenia, Kraków 2008, ISBN 978-83-60789-08-7 VII E nie a d ON Wy ALNI KTU UA

„KRAJE POZAEUROPEJSKIE. ZARYS GEOGRAFII TURYSTYCZNEJ” Praca zbiorowa pod red. Z. Kruczka Wydanie VII zaktualizowane. Trzecia część cyklu materiałów dydaktycznych z zakresu geografii turystycznej, zawiera opisy kontynentów i krajów pozaeuropejskich. Układ treści jak w pozycji „Europa. Zarys geografii turystycznej”: mapy, tabele, aktualne dane o wielkości ruchu turystycznego i wpływach z turystyki oraz bazy noclegowej. Proksenia, Kraków 2010, ISBN 978-83-60789-06-3

„PODSTAWY GEOGRAFII TURYSTYCZNEJ” Wacław Cabaj, Zygmunt Kruczek Wydanie II uzupełnione i zaktualizowane. Publikacja ta ma charakter kompendium wiadomości z przedmiotu geografia turystyczna nauczanego na studiach I stopnia kierunku turystyka i rekreacja. Podręcznik jest zgodny z ministerialnymi standardami kształcenia. Może być również wykorzystywany na tych kierunkach studiów, na których turystyka i rekreacja występują jako specjalizacja lub specjalność uzupełniająca. W książce zawarto teoretyczne podstawy geografii turystycznej, rozdziały o kartografii turystycznej i metodologiczne zasady sporządzania opisów. W zwięzły sposób opisano regiony turystyczne Polski, Europy i pozostałych kontynentów. WE ie Proksenia, Kraków 2009, ISBN 978-83-60789-14-8 O n N II W

yd

a

„KRAJOZNAWSTWO. TEORIA I METODYKA” Zygmunt Kruczek, Artur Kurek, Marek Nowacki Książka zawiera w części I syntetyczne ujęcie problematyki krajoznawstwa: od jego pojęcia, poprzez rozwój, rolę we współczesnym społeczeństwie do omówienia głównych jego form i kierunków działania. W części II – metodycznej – zawarto opis metod i środków stosowanych w krajoznawstwie ze szczególnym uwzględnieniem krajoznawstwa połączonego z turystyką (programowanie imprez turystycznych, warsztat krajoznawczy pilota wycieczek), inwentaryzacji krajoznawstwa oraz popularyzacji wiedzy krajoznawczej. Nowością w polskiej literaturze fachowej jest rozdział o interpretacji dziedzictwa. Publikacja przydatna dla studentów kształcących się w zakresie turystyki, pedagogiki, geografii, dla działaczy PTTK i innych organizacji społecznych oraz dla pracowników turystyki. Proksenia, Kraków 2010, ISBN 978-83-60789-20-9

Ć!

OŚ

W

NO

„KOMPENDIUM PILOTA WYCIECZEK” Praca zbiorowa pod red. Z. Kruczka Wydanie IX. Najpełniejszy zbiór wiedzy o pilotowaniu wycieczek. Zawiera ocenę przemysłu turystycznego, zasady obsługi imprez turystycznych, omówienie problematyki prawnej, psychologicznej, medycznej turystyki, warsztatu krajoznawczego pilota, wzory dokumentów i słownik pojęć. Układ publikacji dostosowany do programu szkolenia pilotów określonego ustawą o usługach turystycznych i rozporządzeniami MG – uwzględniono zmiany wynikające z ustawy kompetencyjnej. Proksenia, Kraków 2009, ISBN 978-83-60789-03-2

WE e NO dani y W IX

„TURYSTYKA. TESTY I PYTANIA” Praca zbiorowa pod red. Z. Kruczka Wydanie IV poprawione i uzupełnione. Publikacja przeznaczona dla organizatorów kursów pilotów, wykładowców na tych kursach, kandydatów na pilotów i przewodników oraz dla nauczycieli akademickich i studentów turystyki. Zawiera ułożone tematycznie pytania testowe stosowane na egzaminach na pilota wycieczek oraz z kilku przedmiotów akademickich (m.in. podstawy turystyki, geografia turystyczna, krajoznawstwo). Zamieszczono również pytania do egzaminu ustnego, sytuacje awaryjne, zadania praktyczne i fotozagadki. Proksenia, Kraków 2010, ISBN 978-83-60789-04-9 WE e NO dani y W IV

„ZARYS WIEDZY O TURYSTYCE” Paweł Różycki Zwięzły i przejrzysty wykład na temat podstaw turystyki przydatny dla wszystkich studiujących turystykę. Książka zawiera podstawowe informacje o turystyce – definicje, klasyfikacje, uwarunkowania rozwoju, funkcje turystyki, omówienie organizacji turystyki i ruchu turystycznego w Polsce i na świecie. Wydanie II zostało poszerzone i zaktualizowane.

Proksenia, Kraków 2009, ISBN 978-83-60789-18-6 WE NO danie y II W

„ZARYS DZIEJÓW TURYSTYKI W POLSCE” Małgorzata Lewan Opracowanie zawiera najważniejsze informacje o dziejach turystyki w Polsce, podane w przystępnej formie, bez zbędnych dygresji. Publikacja ta jest szczególnie przydatna dla studentów kierunków turystycznych, słuchaczy studiów policealnych oraz dla wszystkich zainteresowanych tą tematyką. Na tle rozważań o źródłach turystyki autorka omawia dzieje turystyki w Polsce w czterech przedziałach czasowych – początki turystyki w Polsce (od Staszica do Chałubińskiego), tradycje turystyczne w Galicji, Królestwie Polskim i pod zaborem pruskim, turystykę w okresie międzywojennym i po II wojnie światowej oraz w III Rzeczypospolitej. Cennym dodatkiem do publikacji jest kalendarium wydarzeń z historii turystyki oraz bogata literatura. Proksenia, Kraków 2004, ISBN 83-921418-0-6

„OBSŁUGA RUCHU TURYSTYCZNEGO” Praca zbiorowa – redaktor naukowy Z. Kruczek Nowa wersja podręcznika, dostosowana do podstawy programowej kształcenia w zawodzie technik obsługi turystycznej (symbol 341[05]) w szkołach średnich i pomaturalnych. Publikacja zawiera najważniejsze informacje dotyczące organizacji i działania biura podróży, kultury obsługi turystów, elementów składowych produktu turystycznego – bazy noclegowej, żywienia, transportu, pilotażu wycieczek i przewodnictwa. Omówiono aspekty prawne usług turystycznych – przepisy paszportowe, wizowe, celne, dewizowe, ubezpieczenia w turystyce oraz problematykę umów. Osobny rozdział poświęcono obsłudze podróżniczej oraz tworzeniu produktu turystycznego. Zamieszczono wzory dokumentów stosowanych w obsłudze ruchu turystycznego oraz słownik terminów i pojęć używanych w turystyce. Ć! Ś O Proksenia, Kraków 2009, ISBN 978-83-60789-16-2 W

NO

„METODYKA I TECHNIKA PRACY PILOTA – REZYDENTA” Zygmunt Kruczek, Małgorzata Wajdzik Podręcznik przeznaczony dla pilotów podejmujących pracę jako rezydenci biur podróży. Omówiono uwarunkowania prawne i ekonomiczne pracy rezydenta, nakreślono jego sylwetkę zawodową. Opisano umowy, zasady ubezpieczania i procedury reklamacji. Zasadniczy rozdział to opis metodyki i techniki pracy pilota – rezydenta. W aneksie zamieszczono wzory stosowanych dokumentów oraz przykładową książkę hotelową. Wydanie II zaktualizowano i poszerzono o rozdział o uwarunkowaniach lokalnych pracy rezydenta oraz inne przydatne materiały.

Proksenia, Kraków 2009, ISBN 978-83-60789-09-4

I IE I AN NE D WY ERZO SZ PO

„PROMOCJA I INFORMACJA W TURYSTYCE” Zygmunt Kruczek, Bartłomiej Walas

Ć!

OŚ

N

OW

Publikacja dotyczy wykorzystania promocji i informacji w turystyce. W części I dokonano systematyki pojęć, omówiono instrumenty i środki promocji. Osobne rozdziały dotyczą promocji miejsca docelowego – organizacji, finansowania, oraz budowy marki. Zamieszczono studium przypadku realizacji strategii i kampanii promocyjnej kraju, regionu, miasta oraz atrakcji turystycznej. Część II poświęcona została informacji turystycznej od przybliżenia podstaw teorii informacji, poprzez ewolucję rozwiązań organizacyjnych aż po prezentację aktualnych tendencji w informacji turystycznej, a nawet oznakowaniu turystycznym. Książka będzie przydatna zarówno dla studentów turystycznych kierunków szkół wyższych, słuchaczy studiów policealnych, jak i dla pracowników branży turystycznej, szczególnie administracji samorządowej, wspierającej rozwój gospodarki turystycznej.

Proksenia, Kraków 2010, ISBN 978-83-60789-19-3

„ORGANIZACJA PRACY W HOTELARSTWIE” Praca zbiorowa Publikacja zawiera syntetyczny opis poszczególnych stanowisk pracy w obiektach hotelarskich oraz predyspozycji, zadań i zakresu obowiązków pracowników zatrudnionych w hotelach. Książka ta jest użytecznym materiałem dydaktycznym w średnich i wyższych hotelarskich szkołach zawodowych. Wydanie II zostało zaktualizowane i poszerzone o nowe rozdziały prezentujące główne trendy w przemyśle hotelarskim, modele zarządzania oraz tematykę jakości w hotelarstwie (norma ISO 8402). W aneksie zamieszczono m.in. kodeks etyki hotelarza, kodeks postępowania, aktualne przepisy kategoryzacji bazy hotelowej oraz słowniki podstawowych pojęć z zakresu hotelarstwa i gastronomii.

KSH i Proksenia, Kraków 2006, ISBN 83-921418-9-X

„JAK BYĆ HOTELARZEM?” Jakub Adamowicz, Grzegorz Wolak Zawiera rozdziały: „Albergologia”, czyli wiedza o hotelarstwie; Etyka w hotelarstwie; Krótka historia hotelarstwa; Rys historyczny kształtowania się usług i pojęć hotelarskich; Rady dotyczące sprzedaży usług hotelarskich; Kilka słów o usłudze hotelarskiej; Jakość – analiza i kryteria – trochę teorii; Sposób obiektywizacji oceny jakości usługi hotelarskiej; Terminologia ISO 8402; Kategoryzacja i standaryzacja w polskim hotelarstwie; Funkcjonowanie i procedury służb hotelowych (recepcji, służby pięter); Bardzo ważna osoba w hotelu – VIP; Śniadania hotelowe; Wybrane terminy i definicje stosowane w hotelarstwie. W aneksie załączniki: zasady arbitrażu IHA/UFTAA; konwencja o odpowiedzialności; regulamin hotelowy; fragmenty ustawy o usługach turystycznych; rozporządzenia; regulaminy hotelowe oraz statuty PIH i PZH. KSH i Proksenia, Kraków 2004, ISBN 83-915010-9-4

„ZAMEK W KORZKWI I JEGO OTOCZENIE” Piotr Stanisław Szlezynger W publikacji zaprezentowano sposoby postępowania przy odbudowie zamku i dworu oraz rewaloryzacji parku w dolinie. Wskazano etapy inwestycji, różne sposoby podejścia do zagadnień inwestycyjnych i konserwatorskich od momentu podjęcia decyzji o odbudowie zamku w latach 30. XX w. Praca jest swoistym studium postępowania w przypadku odbudowy i zagospodarowania obiektów zabytkowych. Zawiera także rozdziały dotyczące tworzenia produktu turystycznego na bazie odnowionej substancji zabytków i plenerów oraz działań marketingowych mających na celu wykorzystanie terenu dla turystyki i rekreacji. Publikacja ta adresowana jest do wszystkich zainteresowanych problematyką odbudowy zabytków i rewaloryzacji obiektów. Powinna być przydatna również dla studentów kierunku turystyka i rekreacja oraz innych kierunków związanych z tą tematyką. Proksenia, Kraków 2004, ISBN 83-921418-1-4

„ZACHOWANIA KONSUMENTÓW NA RYNKU TURYSTYCZNYM” Leszek Rudnicki Książka zawiera przystępnie podane wiadomości o zachowaniu się konsumenta na rynku turystycznym – od teorii zachowań poprzez ich uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne oraz analizę potrzeb i procesu podejmowania decyzji. Publikacja przydatna dla studentów kształcących się w zakresie turystyki, zarządzania, marketingu oraz dla pracowników branży turystycznej. Ć! Proksenia, Kraków 2010, ISBN 978-83-60789-22-3 Ś O

W

NO

„JAKOŚĆ USŁUG W PILOTAŻU I PRZEWODNICTWIE” Materiały z IV Forum Pilotażu i Przewodnictwa pod red. Z. Kruczka Publikacja zawiera referaty wygłoszone w czasie IV Forum Pilotażu i Przewodnictwa w Krakowie w dniach 4–5 grudnia 2008 r. Tematyką przewodnią IV Forum była jakość usług w pilotażu i przewodnictwie. Dyskutowano o czynnikach determinujących rynek pracy przewodników i pilotów, specyficznych rodzajach przewodnictwa, nowych trendach w turystyce, a także o kierunkach nowelizacji ustawy o usługach turystycznych. Całość zamykają wnioski z obrad IV Forum.

Proksenia, Kraków 2009, ISBN 978-83-60789-11-7

SERIA MONOGRAFII O TEMATYCE TURYSTYCZNEJ Ć!

OŚ

W

NO

„MIĘDZYNARODOWA KONKURENCYJNOŚĆ REGIONU TURYSTYCZNEGO”

Od programowania rozwoju do zarządzania strategicznego Łukasz Nawrot, Piotr Zmyślony Problematyka monografii odniesiona została do czterech głównych obszarów badawczych: teorii regionu turystycznego, jego międzynarodowej konkurencyjności, kształtowania produktu turystycznego ze szczególnym uwzględnieniem procesów inwestycyjnych jako podstawy rozwoju gospodarczego w ogóle oraz wybranych zagadnień z zakresu zarządzania i ich implementacji do poziomu regionu turystycznego. Publikacja polecana studentom turystyki na wszystkich uczelniach, zwłaszcza w odniesieniu do przedmiotu regiony turystyczne.

Proksenia, Kraków 2009, ISBN 978-83-60789-12-4

„TRANSFORMACJE PRAWA TURYSTYCZNEGO” Praca zbiorowa pod red. P. Cybuli Publikacja składa się z piętnastu rozdziałów opracowanych przez autorów reprezentujących różne ośrodki akademickie. Każdy z rozdziałów stanowi „zamkniętą” wypowiedź autorską, co oznacza, że za zaprezentowane w nim poglądy ponosi odpowiedzialność wyłącznie jego autor. Książka adresowana jest do wszystkich osób zainteresowanych prawem turystycznym, zarówno „teoretyków”, jak i „praktyków”. Pozostaje mieć nadzieję, że poglądy w niej zawarte zostaną wzięte pod uwagę w związku z toczącymi się aktualnie pracami legislacyjnymi nad regulacjami odnoszącymi się do turystyki.

Proksenia, Kraków 2009, ISBN 978-83-60789-15-5 Ć!

OŚ

W

NO

„SZTUKA I PODRÓŻOWANIE”

Ć!

OŚ

OW

Studia teoretyczne i historyczno-artystyczne Praca zbiorowa pod red. P. Krasnego i D. Ziarkowskiego

N

Monografia tematycznie koncentruje się wokół rozmaitych związków sztuki z podróżowaniem i turystyką. Teksty przygotowane przez specjalistów z zakresu nauk o turystyce, historii sztuki, historii, etnologii i antropologii kulturowej. Publikacja cechuje się różnorodnością tematyczną oraz metodologiczną. Odnosi się zarówno do współczesnej turystyki kulturowej, wykorzystującej zabytki architektury, muzea i dzieła sztuki jako atrakcje turystyczne, jak również aspektu historyczno-artystycznego, ukazującego znaczenie sztuki dla rozwoju turystyki i krajoznawstwa w minionych epokach. Dodatkowym atutem są liczne ilustracje. Książka adresowana jest do osób zainteresowanych dziedzictwem kulturowym, sztuką oraz humanistycznymi aspektami podróżowania i turystyki.

Proksenia, Kraków 2009, ISBN 978-83-60789-17-9

„ETYKA PRZEWODNIKÓW TURYSTYCZNYCH I PILOTÓW WYCIECZEK” Materiały z V Forum Pilotażu i Przewodnictwa Praca zbiorowa pod red. Z. Kruczka Monografia zawiera artykuły tematycznie koncentrujące się wokół przewodniej tematyki V Forum Pilotażu i Przewodnictwa w Łodzi – grudzień 2009 r. Część I zawiera wystąpienia na temat etyki i kodeksów etycznych, od Globalnego Kodeksu Etycznego po próbę formułowania zasad etyki dla zawodu przewodnika i pilota. Część II poświęcona jest sprawom szkolenia przewodników i pilotów. Zamieszczono również ważniejsze głosy w dyskusji na temat specyfiki pracy rezydentów, animatorów, przewodników oraz referaty prezentujące atrakcje i produkty turystyczne Łodzi, województwa łódzkiego i święĆ! Ś O tokrzyskiego. W aneksie zebrano przykłady różnych W form kodeksów etycznych. NO Proksenia, Kraków 2010, ISBN 978-83-60789-21-6

DYSTRYBUCJA

I

SPRZEDAŻ

KSIĄŻEK

Biuro Podróży „HUBERTUS TOUR”, ul. Sarego 23/2, 31-047 Kraków tel./fax: 0-12 421-63-80; tel. 0-12 421-56-16, e-mail: [email protected] w w w. p r o k s e n i a . p l

Wydawca: Wydawnictwo PROKSENIA ul. Sarego 23/2, 31-047 Kraków, tel./fax: +48 12 421 63 80 www.proksenia.pl, e-mail: [email protected] ISBN 978-83-60789-21-6 © Copyright by „PROKSENIA”, Kraków 2010

Skład, przygotowanie do druku i druk: Agencja Reklamowo-Wydawnicza „OSTOJA” www.arwostoja.pl, e-mail: [email protected] tel. +48 601 41 01 01