Problemy w czasie nauki pisania w szkole Ręczne pisanie wymaga umiejętności sprawowania precyzyjnej kontroli motorycznej, umiejętności stałej koordynacji oraz wizualno-motorycznej kontroli palców i dłoni. Pisanie jest powiązane z rozwojem tych sprawności motorycznych odpowiednio do wieku piszącego.

Do powszechnie występujących indywidualnych trudności, które pojawiają się po rozpoczęciu nauki pisania, należą: 1. specyficzne, źle ukształtowane wielkie i małe litery, 2. zmienny kształt liter, 3. mnóstwo krzywizn i pochylonych figur w podstawowych kształtach liter (owale, girlandy, pętle na górze i dole), co powoduje, że pisanie można nazwać bezładnym, 4. zmienne kierunki pisania, zauważalne pochylenie w lewo, 5. połączenia między literami zbyt blisko siebie, zbyt daleko lub nieprawidłowe, 6. nieregularne zorientowanie na papierze, 7. częste przerwy i przemieszczenia w ramach liter i w różnych miejscach.

Problemy z pisaniem widoczne u ucznia 1-szej klasy

1

Sprawność motoryczna palca i ręki Dzięki analizie kinematycznej Szczególne znaczenie ma harmonijna koordynacja ruchów palca i dłoni. Umiejętności motoryczne są zawsze nabywane początkowo przez większe stawy, a następnie przez mniejsze. W szczególności u dzieci ograniczona jest jeszcze koordynacja ruchów palca. Dzieciom, które mają problemy z umiejętnością pisania, często trudno jest złączyć czubeczki wszystkich palców, od małego do wskazującego, z czubkiem kciuka w taki sposób, aby kciuk wyginał się rytmicznym, chwytającym ruchem w stronę koniuszków palców. Często kciuk pozostaje wyciągnięty, a palce prostują się, żeby go dosięgnąć. Dobra elastyczność i koordynacja kciuka i palca wskazującego wspierają płynne i rytmiczne pisanie.isma nie wystarcza, aby wydać opinię co do gruntownych podstaw wyników pisania.

Wywołujący problemy chwyt pióra. Swoboda ruchu stawu jest ograniczona, a sam chwyt zbyt mocny

Prawidłowa pozycja siedząca Anomalie postawy i wynikająca z nich niewłaściwa pozycja siedząca mogą również mieć wpływ na pisanie. Im bardziej ręce i dłonie muszą przy pisaniu wspierać górną część ciała, tym silniej ręka naciska na powierzchnię, po której pisze, ograniczając ruchy palca i dłoni. Dzieci piszą w coraz większym stopniu nadgarstkiem, a ściśnięte posunięcia pióra zmieniają podstawowy kształt pisma. W efekcie pisanie jest powolniejsze, trudniej jest poruszać ręką i dzieci szybciej się męczą. Wiele z tych trudności można bezpośrednio przypisać samemu zadaniu, to znaczy konieczności dokładnego kopiowania liter na małej powierzchni. Jeżeli pozwoli się dzieciom wykonywać przy pisaniu duże ruchy, w celu tworzenia kształtów, które tylko przypominają litery lub nawet pisać na ławce bez pióra, w zamian używając palca, ruchy staną się znacząco płynniejsze, a ilość energii potrzebnej do ich wykonania zdecydowanie zmaleje. Zalecanie normatywnej początkowej formy pisania zanim dziecko faktycznie zacznie uczyć się pisać – innymi słowy pisanie, które przywiązuje znacznie większą uwagę do kształtów, nawet większą niż ma to miejsce w przypadku pisania przez dorosłych – jest, z perspektywy rozwoju motorycznego dziecka, bardzo problematyczne i zbyt trudne.

Wstępna forma pisania w szkole Rozwój płynnego, czytelnego i efektywnego pisania ręcznie jest bez wątpienia jednym z długoterminowych celów nauczania pisania. Jednakże sposób, w jaki cel ten jest osiągany budzi pewne kontrowersje. Panuje wszakże zgoda co do tego, że pewnych wstępnych form pisania należy uczyć, traktując je za punkt wyjścia, z którego należy przejść do następnego etapu, jakim jest rozwój indywidualnego charakteru pisma. Wszystkie powszechnie stosowane metody nauki pisania kładą nacisk na docelowy alfabet. Ten model nauczania opiera się na założeniu, że częste i dokładne powtarzanie kształtów liter prowadzi do tego, że wzorce ruchów są budowane, ulepszane i w końcu zapamiętywane w mózgu jako automatyczny program ruchów. W modelu tym został jednak przeoczony fakt, że do kopiowania kształtów potrzebne są zupełnie inne procesy kontroli motorycznej niż do szybkiego pisania.

2

Różnice pomiędzy początkowymi formami pisania, a pismem dobrze wyćwiczonym Jeżeli porówna się początkowe pismo z pismem ręcznym osoby dobrze wyćwiczonej, natychmiast zauważalna jest uderzająca różnica, szczególnie w aspektach formalnych.

Wstępna forma pisania w szkole Pismo ręczne osoby dobrze wyćwiczonej Widoczne są różnice w: • Stopniu dokładności kształtowania liter (wielkie litery są pisane jak drukowane) • Jednolitości kierunku ruchów obrotowych przy pisaniu („n” jest pisane jak „u”) • Upraszczaniu określonych liter, na tyle, żeby pozostały czytelne („h” staje się „l”) • Opuszczaniu całych liter na końcu wyrazów • Fakcie, że pióro jest unoszone co 2-3 litery • Systematycznym łączeniu grup liter tam, gdzie potrzebny jest ruch prosty („el”, „ch”) oraz systematyczne oddzielanie grup liter, gdzie tak nie jest („nd”, „ig”) • Różne proporcje wielkości i kąt trzymania pióra.

O ile początkowe pismo jest niemal całkowicie zdominowane przez precyzyjne kształty liter, o tyle dobrze wyćwiczone pismo nastawione jest w pełni na efektywność. Dopuszczalne jest niemal wszystko, co czyni pisanie efektywniejszym, jak długo pismo pozostaje czytelne. Jednakże właśnie aspekt, który jest najsilniej podkreślany w szkole, zadziwiająco rzadko odnajdujemy w dobrze wyćwiczonym piśmie ręcznym osoby dorosłej. Jak dochodzi do powstania tej istotnej różnicy pomiędzy zalecaną formą pisma, a tym pismem, którego się ostatecznie uczymy? Oczywiście pisanie początkowe stanowi jedynie dokładny i ukierunkowany na formę model do naśladowania. Jednakże standardowe metody nauczania pisania nie udzielają odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób przejść od takiego kopiowania liter do płynnego pisania, ani też – czy takie przejście jest możliwe bez natknięcia się po drodze na problemy. W praktyce większość tych kwestii jest pozostawianych do rozwiązania samym uczniom. Jedynym aspektem powstającego następnie charakteru pisma, który ma konsekwencje szkolne, jest czytelność. Problemy, które jednak występują przy przechodzeniu od formy pisania początkowego, kładącego duży nacisk na kształt, do pisma indywidualnego nie zostały jeszcze systematycznie zbadane.

3

Stabilo_Kapitel 1

11.03.2009

14:37 Uhr

Seite 5

Przejście do dobrze Kinematische wyćwiczonego pisma Schreibanaly ręcznego Für einen außen stehenden Beobachter ist es nur Po przejściuschwer do indywidualnej i szybszej formyAnalysen pisania, zdarza się że pismo staje się prawie nieczytelne i pogarsza się verständlich, warum der Schreibcoraz bardziej. To właśnie taund luka die pomiędzy dokładnymForschung „kopiowaniem” przy pisaniu początkowym (staranne pisanie) bewegungen umfangreiche zum a szybszm imotorischen ukierunkowanym na ruch pisaniem, do którego dzieci są zachęcane później, powoduje, że wielu uczniów Lernen bisher bei der Diskussion des przeżywa poważne problemy. Przykaum kopiowaniu kształt liter jest sprawdzany Schreibunterrichts berücksichtigt worden sind. wizualnie i korygowany w trakcie pisania. Jednak kiedy tempo pisania wzrasta, kształt liter nie może już być tak dokładnie sprawdzany podczas pisania. Seit Einführung der grafischen Schreibtabletts stellt

die Registrierung einer Schreibbewegung kein großes technisches Problem mehr dar. Das Schreiben auf einem grafischen Tablett unterscheidet sich kaum von den gewohnten Schreibbedingungen. Geschrieben wird mit einem speziellen kugelschreiberähnlichen und kabellosen Stift auf einem Blatt Papier, das auf dem Tablett aufliegt. Die Position der Schreibspitze aufGrafiktablett zur Schriftregistrierung und über der Schreibfläche wird dabei mit einer Genauigkeit von 0,2mm und mit 200 Datenpunkten Wyraz „Rocket”pro szybko napisanyregistriert, przez ucznia an klasyeinen 4 Sekunde PC übermittelt und dort abgespeichert. Zusätzlich wird der Schreibdru im Stift befindlichen Druckaufnehmer gemessen. Aus den gespeicherten Positionsdaten werden zu eine punkt dann die genauen Bewegungsaspekte wie Geschwindigkeit und Beschleunigung berechnet. Szybkie pisanie jest kontrolowane przez automatyczne programy motoryczne. Kluczowym elementem jest to, że w automatycznym pisaniu litery są skutkiem wykonanego ruchu i nie mogą być bezpośrednio sprawdzane. Jeżeli przed dotarciem do tego etapu dziecko nie opracowało jakiejś odpowiedniej i spójnej (jego zdaniem) koncepcji szybszego pisania, problemy są nieuniknione. Ale standardowe metody nauki pisania ani nie zachęcają do rozwoju, ani nie sprawdzają stosownych umiejętności motorycznych.

Charakteristik einer routinierten Handschrift

Badania specjalistów dowodzą, że kiedy zmusza się dzieci z niewystarczająco rozwiniętymi ruchami przy pisaniu do pisania szybszego, dzieci te nie są w stanie kontrolować kształtów, ich pismo staje się nieczytelne i rośnie liczba błędów ortograficznych. Powtarzane ćwiczenia przynoszą w takiej sytuacji efekty tylko wówczas, jeśli ćwiczone są aspekty pisania związane z poruszaniem ręką i dziecko jest uczone w jaki sposób adaptować swój sposób pisania, żeby ruchy Mithilfe ręki stały się Jeśli uwaga na dokładności pisanych liter, derłatwiejsze. registrierten Datenpozostaje aus der skoncentrowana computergestützten Analysekształtu von Schreibbewegungen kann ma może to prowadzić do jeszcze większego ścieśniania pisma i jeszcze większych problemów. Bewegungsausführung beim Schreiben betrachten. Trotz einer erheblichen Vielfalt individueller Handsc

bei routinierten Schreibern überraschende Gleichförmigkeiten in der Bewegungsausführung: Die Schrei Oprócz trudności z pisaniem, dzieci mogą przejawiać inne symptomy, takie jak zwiększonaFlüssiges niezdolność do werden immer schnell, flüssig und scheinbar mühelos ausgeführt. Schreiben kann vereinfacht koncentracji,Abfolge nadaktywność, trudności z czytaniem(mit i ortografią. Mogą potrzebować pomocy w zakresie von Aufund Abstrichen dem Handgelenk) bei gleichzeitigem Vor-rozwoju und Zurückbewegen des fizycznego iFingern) motorycznego oraz zachowania. Nawet jeśli spełnione wymogi nauki pisania, dzieci und der notwend charakterisiert werden. Hinzu kommensąnoch dasrozwojowe Auf- unddo Absetzen des Stifts wyraźnie nieport zawsze wystarczające pomysły, jaki sposób radzić sobie ze złożonym wyzwaniem, jakim ummają längere Schriftspuren zu werzeugen. staje się pisanie. Aby rozwiązać problemy z ruchem podczas pisania trzeba przeanalizować zasady kierujące faktycznymi Betrachtet ruchami wykonywanymi w procesie Już w 1970der r. H.Schreibbewegungen Grünewald, wynalazca uproszczonej man nun als kleinstepisania. Analyseeinheit einen einzelnen Auf- oder Abst kursywy, nawoływał we wstępie do książki „Schrift als Bewegung” („Pisanie jako ruch”) aby „patrzeć pisanie Charakteristik. Da zugehörige Geschwindigkeitskurve bei routinierten Schreibern immer eine na bestimmte mniej w kategoriach formyseinen a znacznie więcej w kategoriach aspektów ruchu". Przez niemal 40 lat, jakie upłynęły Schwingen eines gleicht mit regelmäßigen und rhythmischen Bewegungen dem gleichmäßigen ľod tamtegofolgenden czasu, podejście to było stosowane tylko sporadycznie. Abbildung wird die Schreibbewegung eines routinierten Schreibers am Beispiel der geschrie

4

ben „ll“ dargestellt. Durch zwei Markierungen ist ein Aufstrich in y-Richtung (nach oben) gekennzeichne diesem Aufstrich zugehörige Geschwindigkeitsprofil (B) zeigt einen regelmäßigen und symmetrischen V Geschwindigkeit ist maximal genau in der Mitte der Bewegung. Im Beschleunigungsprofil ist eine ebenf ßige Beschleunigungs- und Bremsphase zu erkennen (C). Die Muskulatur wird somit pro Bewegungsabs mal beschleunigt und dann wieder abgebremst. Für ein „l“ werden hier nur 200ms benötigt, es würden Sekunde fünf „l“ geschrieben werden.

se

Analiza kinematyczna pisania Obserwatorowi z zewnątrz jest trudno zrozumieć, dlaczego analizy ruchów wykonywanych przy pisaniu oraz rozległe badania nad motoryką podczas nauki, rzadko kiedy były brane pod uwagę w dyskusjach na temat nauki pisania. Od czasu wprowadzenia graficznych tabliczek do pisania, rejestrowanie ruchów piszącego nie jest już wielkim wyzwaniem z technicznego punktu widzenia. Pisanie na tabliczce nie różni się znacznie od pisania w normalnych warunkach. Do pisania na kartce papieru położonej na tabliczce używa się rylca podobnego do długopisu. Pozycja czubka rylca na powierzchni kartki przeznaczonej do pisania jest rejestrowana z dokładnością 0.2 mm i 200 wskazań Tabliczka graficzna do rejestrowania pisania na sekundę, a następnie przekazywana do komputera, gdzie informacje te są rejestrowane. Dodatkowo przy użyciu wskaźnika nacisku w rylcu mierzony jest nacisk przy pisaniu. Zarejestrowane dane na temat pozycji czubka rylca są na późniejszym etapie używane do obliczania dokładnych aspektów ruchu, takich jak prędkość i przyspieszenie.

uck durch ein em späteren

Charakterystyka dobrze wyćwiczonego pisma ręcznego

Wszelkie szczegóły ruchu wykonywanego przy pisaniu mogą być zbadane za pomocą zarejestrowanych danych z analizy komputerowej. Pomimo znaczącej różnorodności indywidualnych stylów pisma ręcznego, występuje zdumiewająca jednakowość sposobu wykonywania ruchów przy pisaniu przez osoby dobrze wyćwiczone. Ich ruchy n alle Detail są zawsze szybkie, płynne i pozornie bez wysiłku. Płynne pisanie można w uproszczonej formie scharakteryzować hriften findejako szybkie serie pociągnięć do góry i na dół (za pomocą nadgarstka) w tym samym czasie, kiedy pióro jest bbewegungporuszane do przodu i do tyłu (palcami). Towarzyszy temu podrywanie do góry i opuszczanie na dół narzędzia do t als eine raspisania oraz konieczny ruch dłoni przy pisaniu dłuższych zdań.

s Stifts (mit dige HandtraJeśli przyjrzymy się najmniejszej jednostce analizowanego ruchu przy pisaniu, to znaczy indywidualnym pociągnięciom w górę lub w dół, towarzysząca temu krzywa prędkości zawsze ma pewną wspólną cechę u osób dobrze wyćwiczonych w pisaniu. Ze swoimi regularnymi i rytmicznymi ruchami pisanie przypomina równe wychylenia wahadła. trich, so hat Na obrazku na następnej stronie pokazane są ruchy wykonywane przez dobrze wyćwiczoną osobę piszącą na as Schreibenprzykładzie liter „ll". Pociągnięcie w kierunku y (do góry) jest zaznaczone za pomocą dwóch znaków (A). Profil szybkości Pendels. In (B) dla tego pociągnięcia wskazuje ruch regularny i symetryczny. Szybkość ma najwyższą wartość dokładnie w środku benen Buchruchu. Podobnie, w profilu przyspieszenia można znaleźć równe fazy przyspieszania i zwalniania (C). Oznacza to, t (A). Das zuże mięśnie są aktywowane i dezaktywowane tylko raz przy jednym ruchu. W tym przypadku na napisanie jednego „l” Verlauf. Die potrzeba zaledwie 200ms, innymi słowy pięć „l” zostałoby napisanych w ciągu 1 sekundy.

falls gleichm schnitt nur e n also pro 5

Kiedy ta sama litera jest automatycznie pisana kilkukrotnie, widoczny jest zaskakująco wysoki poziom dokładności we wszystkich szczegółach. Ta jednolitość krzywych szybkości i przyspieszenia pokazuje, że wykonywana jest w tym wypadku ta sama sekwencja ruchów.

Charakterystyka ruchów przy pisaniu automatycznym

Nieautomatyczne ruchy przy kopiowaniu Wolne ruchy przy rysowaniu, w którym uwaga skoncentrowana jest na dokładności, są przeciwieństwem ruchów wykonywanych przy szybkim pisaniu, które nie mogą być szczegółowo kontrolowane. Ruchy wykonywane przy kopiowaniu, takie jak poniżej, charakteryzuje ciągłe wzrokowe porównywanie celu i wyniku. W poniższym przykładzie osobę piszącą najpierw poproszono o napisanie litery „a” w typowy dla siebie sposób, a następnie o jej dokładne skopiowanie. Pismo jest w obu przypadkach bardzo podobne. Automatyczne pisanie powoduje typowe gładkie i regularne krzywe szybkości (A). Jednakże w profilu szybkości towarzyszącym kopiowaniu litery możemy zauważyć liczne nieregularne wzory przyspieszania i zwalniania (B). Kopiowanie trwało niemal siedmiokrotnie dłużej.

Różne ruchy przy pisaniu i kopiowaniu tych samych liter

6

Nieregularności i częste fazy spowalniania i przyspieszania są typowe dla ruchów nieautomatycznych. Przy takich ruchach mięśnie są kilkakrotnie aktywowane w celu wykonania jednego ruchu. W porównaniu do zwykłego pisania, kopiowanie jest o wiele bardziej wymagające. Ruchy nieautomatyczne są typowe dla ruchów niewyuczonych lub takich, które wymagają wyjątkowo wysokiego poziomu precyzji. Z tego powodu ruchy nieautomatyczne podlegają zupełnie innym mechanizmom kontrolnym niż ruchy automatyczne. To dlatego dzieci wcale niekoniecznie uczą się dynamiki szybkiego pisania dzięki ćwiczeniu powolnych ruchów wykonywanych przy rysowaniu.

Motoryczna nauka jako rozwiązanie Jaki mechanizm jest faktycznie zaangażowany w nabywanie motorycznych umiejętności pisania, jeżeli samo tylko ćwiczenie nie wystarczy do nauczenia się pisania? Motoryczna nauka zawsze rozwija się z początkowych, powolniejszych i wykonywanych w większej skali ruchów i prowadzi do ruchów coraz precyzyjniejszych, szybszych, a zatem mniej kontrolowanych. Szczególnie istotne jest w tym przypadku zdobywanie doświadczenia w zakresie dynamiki ruchów. Uczenie się motoryczne zawsze wiąże się z indywidualnym adaptowaniem i wypróbowywaniem różnych rozwiązań. Na przykład chodzenia często uczymy się wskutek częstych upadków, dzięki czemu poznajemy czynniki istotne dla zachowania równowagi. Chodzenie jako takie jest efektem wykonywania ruchu, i tak samo jest z pisaniem na kartce. Przeprowadzone w Wielkiej Brytanii badania świadczą o tym, że dzieci w rzeczywistości później zaczynają same chodzić, kiedy uczą się tej czynności przy chodziku. Odmiennie niż w modelu uczenia się poprzez częste ćwiczenia, model uczenia się poprzez „wzorce” traktuje ruch jako wzorzec i koncentruje się na wykonywaniu ruchu w zmiennych warunkach. W takim modelu uczenie jest definiowane jako „powtarzane poszukiwanie rozwiązania konkretnego zadania", a nie jako „powtarzanie rozwiązania konkretnego zadania". Stosując ten model jako punkt wyjścia, nauczyciele nie muszą tak często konfrontować dzieci z modelowymi rozwiązaniami w pisaniu, ale raczej pomagają dzieciom w poszukiwaniu ich własnych, indywidualnych rozwiązań. Oczywiście te indywidualne rozwiązania nie powinny dodatkowo gmatwać czy skłaniać do wykonywania nieprawidłowych, destrukcyjnych ruchów. Można wyciągnąć z tego wniosek, że dzieci uczone według modelu pisania początkowego mogą poznać kształt liter, ale nie poznają sposobu, w jaki te litery mogą być pisane dynamicznie. Nadmierny nacisk na dokładność kształtów pisanych znaków powoduje, że poszukiwanie własnego rozwiązania staje się jeszcze trudniejsze. Dlatego właśnie przy nauczaniu pisania należy koncentrować uwagę nie tylko na samej formie pisania, ale także na zachęcaniu do rozwijania ruchów wykonywanych przy pisaniu i doświadczania ruchu.

7

Uwagi końcowe Nowsze metody analizowania pisma stanowią atrakcyjnie prosty sposób analizowania systemu, jaki działa przy dobrze wyćwiczonym pisaniu ręcznym i określają zasady konstrukcyjne pisania łącznego. Jednakże takie podejście odwraca uwagę od nauczania pisania – nie jest ona już skupiona na precyzyjnej, standardowej formie pisania ale raczej na indywidualnej drodze nabywania efektywnych umiejętności motorycznych potrzebnych do pisania. Dzieci powinny nabywać odpowiednich umiejętności motorycznych przy pisaniu od samego początku, a następnie, w trakcie procesu uczenia się, ich umiejętności powinny być w coraz większym stopniu ukierunkowywane na zamierzoną formę pisania. Co więcej, można także systematycznie identyfikować i wiązać ze sobą czynniki wywierające kluczowy wpływ na proces pisania. Z tego powodu pokazano, proces łączenia liter wymagany przy pisaniu w szkole i złożone kształty liter nie są odpowiednie do nauki płynnego pisania w kategoriach umiejętności motorycznych. Inne badania naukowe pokazały, że automatyczne pisanie jest w znacznym stopniu hamowane przez świadome kontrolowanie wizualne pisanych kształtów. Dotyczy to także linijek, używanych na wstępnych etapach uczenia dzieci pisania. Niedawne badania sugerują, że umiejętności motoryczne posiadane przez dzieci, kiedy rozpoczynają naukę w szkole powinny być wykorzystywane bezpośrednio przy nauce pisania. Inne koncepcje, takie jak kreatywne nauczanie pisania, głoszą, że pisania należy się uczyć na granicy pomiędzy wymuszonymi ruchami, a podziałem liter zależnie od ich kształtu. W takim przypadku, zamiast zachęcać dzieci do pisania powoli i starannie, należy w zasadzie doradzać dzieciom pisanie jak najszybsze z możliwie jak największą szybkością ruchów, jednocześnie zwracając jednak uwagę na formę. Ćwiczenia zaprezentowane w rozdziale 2 mają na celu wykorzystanie tych aspektów do upowszechniania umiejętności motorycznych. Dlatego koncentrują się na promowaniu kinetycznych aspektów pisania.

8