Osamotnienie dziecka w rodzinie.

Autor opracowania : mgr Marzena Nowakowska

1

„Dzieci myślą sercem – nie rozumem Dlatego nieraz jest nam tak trudno Odnaleźć wspólny język z nimi.” Iwan Dracz

2

Spis treści

Wstęp........................................................................................................4

ROZDZIAŁ I Rodzina jako wspólnota emocjonalno – społeczna

1.1 Czym jest rodzina w Ŝyciu dziecka?...................................................6 1.2 Znaczenie więzi emocjonalnej w rodzinie dla rozwoju dziecka.........8

ROZDZIAŁ II Sieroctwo duchowe dzieci

2.1 Poczucie osamotnienia – charakterystyka zjawiska............................11 2.2 Sieroctwo duchowe dzieci jako konsekwencja zaburzeń więzi emocjonalnych w rodzinie...................................................................13 2.3Samotność dziecka................................................................................15

ROZDZIAŁ III Analiza badań własnych.............................................................................18

Zakończenie................................................................................................26

Bibliografia.................................................................................................28

3

WSTĘP

Dziecko przychodzi na świat wśród bliskich mu osób. Chce być kochane i podziwiane. To właśnie narodziny dziecka stanowią początek rodziny, która odgrywa bardzo waŜna rolę w Ŝyciu kaŜdego człowieka. „Jest ona pierwszym środowiskiem w Ŝyciu jednostki i najczęściej towarzyszy jej przez całe Ŝycie. Spełnia waŜną i odpowiedzialną funkcję, zaspokajając potrzeby swoich członków. Przyczynia się do fizycznego, psychicznego i społecznego rozwoju dziecka, przygotowuje je do samodzielnego, aktywnego Ŝycia, przekazuje wartości, normy, wzory zachowań i obyczajowość kulturową”.1 W ciągu ostatnich lat rodziny naraŜone zostały na wiele zagroŜeń i sytuacji kryzysowych. Zmiany w Ŝyciu politycznym, gospodarczym i kulturowym przyniosły ze sobą powaŜne trudności w wewnętrznym Ŝyciu rodzin. Zmieniły się struktury, funkcje i zadania wychowawcze. Zmniejszyło się poczucie bezpieczeństwa, pewności jutra, wzrosły obawy dotyczące utraty pracy. Wiele rodzin bezpośrednio dotknął problem bezrobocia lub pogorszył się standard Ŝycia materialnego. Nasiliło się zjawisko ubóstwa a wraz z nim wątpliwości co do moŜliwości zapewnienia dzieciom odpowiedniego standardu Ŝyciowego. Wszystko to spowodowało nasilenie się problemów takich jak : uzaleŜnienia, choroby i konflikty, niejednokrotnie prowadzące do trwałej destabilizacji Ŝycia rodzinnego. WaŜnymi wskaźnikami określającymi dezorganizację rodziny są między innymi : osłabienie więzi uczuciowej między członkami rodziny, utrata poczucia przynaleŜności oraz eliminowanie sfer emocjonalnych w rodzinie na korzyść wartości rzeczowych – materialnych. To z kolei niesie ze sobą zuboŜenie psychicznego kontaktu dziecka z rodzicami. Stąd teŜ wzrosła liczba

1

M. Sendyk : Społeczne przystosowanie dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego. Kraków 2001, s.7

4

dzieci osieroconych duchowo, a więc dzieci mających poczucie braku akceptacji, braku zrozumienia przez rodziców i przeŜywających w związku z tym osamotnienie wśród osób najbliŜszych. Dziecko osierocone duchowo nie czuje się w swojej rodzinie kochane, potrzebne i szczęśliwe, a rodzice nie są osobami, u których zawsze moŜna znaleźć akceptację, pomoc i wsparcie psychiczne.2 Środowisko rodzinne odgrywa waŜną rolę w rozwoju społecznym dziecka . Więź uczuciowa pomiędzy dzieckiem i rodzicami wpływa na jego funkcjonowanie w szerszych kręgach społecznych ( równieŜ w roli ucznia ). Wyniki badań dowodzą, Ŝe dzieci mające złe stosunki z rodzicami przejawiają trudności w przystosowaniu się do zadań i wymagań szkoły. Ponadto niewłaściwe relacje emocjonalne dziecka z osobami z najbliŜszego otoczenia powodują często trudności w nawiązywaniu poprawnych stosunków społecznych z dorosłymi i dziećmi, a tym samym uzyskaniu aprobaty społecznej.

2

A. Maciarz : Więzi emocjonalne w rodzinach dzieci osieroconych duchowo, w : Problemy Rodziny nr 6/1992b

5

ROZDZIAŁ I Rodzina jako wspólnota emocjonalno – społeczna

1.1

Czym jest rodzina w Ŝyciu dziecka?

Od pierwszych chwil Ŝycia dziecko wychowuje się w domu rodzinnym, który jest pierwszym i zasadniczym środowiskiem wychowawczym. To właśnie w domu zdobywa pierwsze doświadczenia i wrasta w środowisko społeczne. Na „dom rodzinny” składa się : a) współŜycie rodziców i ich wzajemny stosunek do siebie, b) poziom kulturalny rodziców i ich pozycja społeczna, c) warunki materialne rodziny, d) płaszczyzna stosunków między rodzicami a dziećmi, e) atmosfera w rodzinie, f) stosunek rodziców do świata zewnętrznego i reprezentowanych przez niego wartości. Stosunki panujące między rodzicami nie są wyłącznie ich sprawą osobistą. W wielu domach wciąga się dzieci w zawiły świat konfliktów i nieporozumień dorosłych a ich reakcje na konflikty panujące między najbardziej kochanymi osobami bywają róŜne. Jedne cierpią i głęboko przeŜywają, inne przyjmują postawę buntu i samoobrony. Szczególnie waŜną rolę w kształtowaniu się osobowości dziecka odgrywają pierwsze trzy – cztery lata jego Ŝycia. Okres dzieciństwa jest okresem największej plastyczności psychicznej, największej podatności na wpływy zewnętrzne. Jakim będzie w przyszłości dorosły człowiek, zaleŜy od jego

6

wychowania, gdy jest dzieckiem. Dlatego teŜ właśnie rodzinie przypada niezmiernie waŜna funkcja wychowawcza. W niej poprzez naśladownictwo i wpływ najbliŜszego otoczenia dziecko przyswaja sobie róŜne przyzwyczajenia, zwyczaje i obyczaje, uczy się mowy, nabywa wiadomości o rzeczach i zjawiskach dających się objąć zmysłami, przeŜywa pierwsze uczucia. Rola środowiska rodzinnego w kształtowaniu i rozwoju się osobowości dziecka w duŜym stopniu zaleŜy od sposobu zaspokajania lub niezaspokajania potrzeb, które spełniają waŜną rolę w funkcjonowaniu człowieka. W literaturze moŜna zetknąć się z róŜnymi próbami klasyfikacji potrzeb. Najogólniej moŜna je jednak podzielić na biologiczne i psychiczne. Zaspokojenie potrzeb biologicznych jest warunkiem sprawnego funkcjonowania organizmu i prawidłowego przebiegu takich procesów biologicznych jak oddychanie, krąŜenie, przemiana materii itd. Wielu rodziców zna potrzeby biologiczne swoich dzieci i stara się je zaspokajać. NaleŜy jednak zwrócić uwagę na skrajność w zaspokajaniu potrzeb. Rodzice 6,2% dzieci zaspokajają wszelkie ich prośby a nawet zachcianki, natomiast 81,1% dzieci nie ma zaspokojonych bardzo podstawowych potrzeb. Przyczyny tego tkwią zapewne nie tyle w nieznajomości potrzeb biologicznych co w trudnościach natury ekonomicznej. Zdecydowanie częściej rodzice nie uświadamiają sobie istnienia potrzeb psychicznych, do których zaliczyć moŜna : potrzebę bezpieczeństwa, aktywności,

samodzielności,

wzrostu,

rozwoju,

osiągnięć,

kontaktu

emocjonalnego, społecznego, potrzebę przynaleŜności, akceptacji, uznania, dodatniej samooceny, posiadania oraz potrzebę sensu Ŝycia, a to właśnie zaspokojenie potrzeb psychicznych ma decydujący wpływ na prawidłowy rozwój dziecka. RównieŜ rozwinięcie takich cech, jak czułość, szacunek do siebie, pewność siebie poczucie bezpieczeństwa, moŜliwe jest przy zaspokojeniu podstawowych potrzeb emocjonalnych – przynaleŜności, miłości i szacunku.

7

Do właściwego funkcjonowania rodziny nie wystarczy jednak tylko zaspokojenie podstawowych potrzeb i zgodne współŜycie rodziców. W dobrej rodzinie powaŜną role odgrywają równieŜ stosunki między rodzicami i dziećmi. Zarówno zbytni dystans, chłód i surowość, jak i nadmierne spoufalanie się są szkodliwe. Dzieciom, w takim samym stopniu jak dorosłym, potrzebne jest uczucie, zaufanie i szacunek.

1.2

Znaczenie więzi emocjonalnej w rodzinie dla rozwoju dziecka.

Jedną z najwyŜej cenionych wartości jest zgodna, szczęśliwa rodzina. Stanowi ona najkorzystniejsze środowisko Ŝycia i wychowania. Od niej zaczyna się Ŝyciorys człowieka, ona towarzyszy mu przez całe Ŝycie. Rodzina wywiera istotny wpływ na zachowanie jednostek, ich stosunek do innych osób, świata wartości, systemu norm i wzorów postępowania. Dzieje się tak dlatego, Ŝe Ŝycie w rodzinie obejmuje długi okres. Oddziaływanie rodziny jest silne takŜe dzięki więzom biologicznym i emocjonalnym łączącym członków tej wspólnoty. W samej istocie rodziny ( wspólnoty opartej na więzach krwi ) tkwi element bliskości silniejszy niŜ w jakichkolwiek innych środowiskach ludzkiego Ŝycia. Tym, co róŜni rodzinę od innych środowisk, jest jej emocjonalny charakter, a czynnik emocjonalny, jakim jest więź między członkami rodziny : małŜonkami, rodzicami i dziećmi, pełni zasadniczą rolę w zapewnieniu jej trwałości i integracji. Bliskość rodzica z dzieckiem narzuca się jakby sama przez się. Charakterystyczny stan bliskości i mocne poczucie więzów między dzieckiem a wydającymi go na świat i otaczającymi ludźmi uznaje się za elementy tworzące

8

sytuację właściwą i poŜądaną. Od wypowiadania słów określających bliskie dziecku osoby zaczyna się jego edukację. Na podstawie bliskości rodziców, rodzeństwa i rodziny dziecko odkrywa świat wartości. Na fundamencie więzi z bliskimi osobami buduje się u dorastającego dziecka znajomość świata. Dla utrzymywania i rozwoju więzi w rodzinie bardzo waŜne są trzy elementy: obecność, czas razem przeŜyty i wspólne uczestnictwo zarówno w pracach dnia powszedniego, jak i w wydarzeniach odświętnych. Obecność nie oznacza tylko przebywania w tym samym domu, gdyŜ moŜe się ona sprowadzać tylko do przebywania obok siebie. Chodzi tu raczej o obecność psychiczną, która polega na byciu dla siebie nawzajem. Tylko częsta i dłuŜej trwająca obecność pozwala ujawnić miłość. Miłość stanowi podstawę Ŝycia rodzinnego, a za jej kształt odpowiadają przede wszystkim rodzice. Miłość rodzicielska powinna być mądra i dobra. Mądrość ułatwia przystosowanie do zmieniających warunków Ŝycia, ułatwia współŜycie z innymi, zmniejsza w rodzinie liczbę napięć i konfliktów. Miłość rodziców potrzebna jest dziecku do prawidłowego rozwoju fizycznego i psychicznego. Świadomość posiadania uczuć najbliŜszych wyrabia większą odporność na bodźce zewnętrzne, hartuje Ŝyciowo, gromadzi kapitał ciepła na całe Ŝycie. Szczególną rolę w zakresie Ŝycia uczuciowego rodziny odgrywa kobieta – matka. To ona jest osobą, która stanowi oparcie moralne dla członków rodziny, kształtuje kulturę uczuć. Wpływ matki na dziecko jest widoczny jeszcze przed jego urodzeniem. Po urodzeniu dalej jest zespolone z nią do tego stopnia, Ŝe nie odczuwa własnej odrębności. Ciągłość związku dziecka z matką we wczesnym dzieciństwie jest istotnym warunkiem jego prawidłowego rozwoju. Matka jest oparciem i przystanią. Dziecku niezbędna jest jej obecność i serdeczność. To uczucie miłości i ciepła, w którym wzrasta dziecko, przenika do tego stopnia jego psychikę, Ŝe kształtuje charakter jego przyszłych kontaktów z ludźmi. 9

Wraz z wiekiem dziecka coraz większy udział w zapewnieniu miłości i bezpieczeństwa ma osoba ojca. Miłość ojcowska ma inną postać niŜ miłość matczyna. Ojciec jest dla kaŜdego dziecka, szczególnie starszego, osobą pośredniczącą między domem a ciekawym i nieznanym światem poza nim. Do prawidłowego rozwoju dziecka potrzebny jest zatem dom, w którym są oboje rodzice, Ŝyjący ze sobą w trwałej wspólnocie uczuciowej, kochający się wzajemnie, ponoszący trud wychowania dzieci, zapewniający im odpowiednie warunki egzystencji. Matka jest dla dziecka symbolem ciepła, troskliwości i poświęcenia, natomiast ojciec ma mu dawać poczucie bezpieczeństwa osobistego, siły, pewności siebie, odwagi i mądrości Ŝyciowej, która ułatwi w przyszłości pokonywanie licznych trudności Ŝyciowych. Więź rodzinna jest jednym z najstarszych typów więzi i trudno jest przecenić jej znaczenie. Trwały związek uczuciowy dziecka z rodziną odgrywa ogromną rolę w jego rozwoju i wychowaniu, jest „mechanizmem zabezpieczającym” jednostkę w późniejszym wieku przed wykolejeniem lub wypaczeniem. Silna więź rodzinna jest elementem wzbogacającym osobowość członków rodziny i jednocześnie warunkiem przetrwania róŜnych sytuacji kryzysowych. Natomiast rozkład więzi rodzinnych niesie za sobą wiele negatywnych skutków, do których moŜna zaliczyć : sieroctwo duchowe, społeczne, brak tolerancji dla innych ludzi, nienawiść, przemoc i agresję w stosunkach między ludźmi.

10

ROZDZIAŁ II Sieroctwo duchowe dzieci

2.1

Poczucie osamotnienia – charakterystyka zjawiska. Uczucie osamotnienia znane jest wielu osobom. RóŜnorodne przypadki

osamotnienia zdarzają się zarówno wśród dorosłych, jak i dzieci. Osamotnienie definiowane jest w róŜny sposób: Osamotnienie... jest niezwykle silnym i nieprzyjemnym doświadczeniem związanym z brakiem lub niewłaściwym rozładowaniem potrzeby intymnych związków z innymi ( S. H. Sullivan) . Osamotnienie jest nieprzyjemnym uczuciem związanym z niemoŜnością realizowania potrzeby posiadania róŜnorodnych form interakcji z wybranymi osobami ( Z. H. Lopata ). Osamotnienie jest oderwaniem od potrzebnych związków z innymi lub niezbędnego związku z bliską osobą ( S. R. Weiss ). Osamotnienie to przykry stan psychiczny spowodowany niezadowalającą ilością i jakością społecznych oraz emocjonalnych interakcji. Towarzyszą mu gniew, poczucie zawiedzionych nadziei, pesymizmu oraz niezaradności (D. Perlman, A. L. Peplau ). Osamotnienie to uczucie zagroŜenia spowodowane brakiem lub niezadowalającymi społecznymi interakcjami. Towarzyszą mu symptomy stresu. Osamotnienie moŜe być reakcja na brak waŜnych społecznych wzmocnień ( E.J. Young ).

11

Wszystkie definicje przedstawione w literaturze zgodne są w trzech punktach: 1. Stwierdzają , Ŝe osamotnienie jest odczuciem subiektywnym i nie naleŜy utoŜsamiać go ze społeczną izolacją. 2. Podkreślają, Ŝe osamotnienie jest rezultatem braku poŜądanych społecznych relacji. 3. Stwierdzają, Ŝe osamotnienie zawsze jest związane z przykrymi emocjami prowadzącymi do licznych zaburzeń zachowania. Szukając przyczyn osamotnienia naleŜy zwrócić uwagę na wczesne doświadczenia jednostki, historię wzmocnień społecznych, wartości i normy kulturowe, poglądy jednostki. W początkowym okresie dojrzewania ludzkie potrzeby intymne ulegają zmianie

w

konsekwencji

nawiązywania

kontaktów

koleŜeńskich

i

przyjacielskich. Osamotnienie moŜe być kształtowane w okresie dzieciństwa, kiedy formułuje się społeczna zaradność, społeczne umiejętności oraz koncepcja samego siebie. Kiedy dziecko nie ma odpowiedniego towarzystwa do zabaw dziecięcych, wówczas złoŜone relacje społeczne stają się niezrozumiałe dla dziecka. Zachowanie dzieci znajdujących się w takich sytuacjach charakteryzuje się niezaradnością i skrępowaniem. Ich społeczna niezaradność prowadzi najczęściej do odrzucenia przez inne dzieci, negatywnej samoakceptacji, a w konsekwencji do osamotnienia.

12

2.2 Sieroctwo duchowe dzieci jako konsekwencja zaburzeń więzi emocjonalnych w rodzinie.

Sieroctwo jako zjawisko związane bezpośrednio z funkcjonowaniem rodziny występuje między innymi w populacji dzieci, które mieszkają w swoich domach rodzinnych. MoŜe ono przybrać postać sieroctwa społecznego, gdy rodzice nie podejmują odpowiedniej opieki nad dzieckiem, nie zaspokajają jego podstawowych potrzeb biologicznych i psychicznych, nie interesują się jego sprawami, wynikami w nauce, kontaktami z rówieśnikami, nie troszczą się o jego zdrowie itp., bądź postać sieroctwa duchowego, którego głównym wyznacznikiem nie jest brak lub niedobór opieki rodzicielskiej, ale raczej przeŜywanie przez dziecko faktu odtrącenia emocjonalnego. Sieroctwo duchowe moŜe towarzyszyć sieroctwu społecznemu lub naturalnemu, ale moŜe teŜ wystąpić odrębnie na tle braku zrozumienia i miłości w rodzinie, przy zabezpieczeniu potrzeb biologicznych dziecka. Bardzo często zdarza się, Ŝe dzieci maja zapewnione bardzo dobre, czasem wręcz luksusowe warunki materialne, a jednak boleśnie odczuwają swoje osamotnienie. W sytuacji, gdy dziecko zwraca się do swoich rodziców, szukając w nich objawów uczuć, i nie znajduje odzewu, bo rodzice zaabsorbowani są swoimi sprawami albo okazują w tym czasie zainteresowanie drugiemu dziecku, łatwo o przykre emocjonalnie przeŜycia. W ostatnich latach zaobserwowano wzrost liczby dzieci, które czują się odtrącone przez swoich rodziców. Odtrącenie to nie jest jednoznaczne z zaniedbywaniem materialnych potrzeb dziecka i coraz częściej występuje w tzw. „dobrych” rodzinach. „Poczucie sieroctwa duchowego zawiera trzy sprzęŜone ze sobą elementy strukturalne : ▪ poczucie braku akceptacji emocjonalnej w rodzinie,

13

▪ poczucie braku zrozumienia przez rodziców, ▪ poczucie osamotnienia w rodzinie.”3 Jest ono zatem reakcją dziecka na niezaspokojenie przez rodziców potrzeby miłości, psychicznego zrozumienia, więzi z rodziną, akceptacji i uznania społecznego. Niezrealizowanie tych waŜnych potrzeb sprawia, Ŝe dziecko faktycznie zaniedbane nie ma poczucia osierocenia, a Ŝyjące w „dobrej” rodzinie moŜe tego doświadczać. Na subiektywne odczuwanie własnego sieroctwa wpływa wiele rozmaitych czynników. Podstawowym źródłem sieroctwa duchowego jest zaburzenie więzi emocjonalnej między rodzicami a dzieckiem. MoŜe ono wyraŜać się wrogością emocjonalną ( jawne odrzucanie dziecka, demonstrowanie wobec niego negatywnych uczuć, okazywanie mu dezaprobaty ), obojętnością emocjonalną ( brak pozytywnych uczuć do dziecka, unikanie kontaktu, brak zainteresowania nim i jego sprawami). Niekiedy wiąŜe się to z niedorozwojem ekspresji uczuć, jednak najczęściej jest to spowodowane brakiem czasu , późnymi powrotami do domu z pracy, zmęczeniem, nadmiernym angaŜowaniem się w sprawy zawodowe czy towarzyskie. Dziecko, które nie czuje w rodzicach oparcia uczuciowego i uwaŜa, Ŝe nie jest przez nie kochane, odczuwa brak poczucia bezpieczeństwa, które jest niezbędne dla prawidłowego psychicznego i fizycznego rozwoju dziecka. Dziecko zagroŜone staje się niepewne, lękliwe, nieufne, zamknięte w sobie lub teŜ okazuje niechęć lub nawet wrogość w stosunku do rodziców. Dla dziecka więź z rodzicami jest niezbędna nie tylko do zaspokojenia potrzeb uczuciowych, lecz jest równieŜ warunkiem jego prawidłowego rozwoju emocjonalnego, bez czego nie moŜe być pełnowartościowej osobowości. Źródło sieroctwa duchowego dzieci tkwi równieŜ w niewystarczającym rozumieniu ich przez rodziców. Spowodowane to jest słabym kontaktem psychicznym rodziców z dzieckiem, nieznajomością jego indywidualnych 3

A. Maciarz : Sieroctwo duchowe dzieci , w : Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze nr 6/ 1991b

14

potrzeb oraz złym interpretowaniem jego reakcji i zachowań. W konsekwencji rodzice niewiele wiedzą o swoich dzieciach, a w podejmowanych działaniach wychowawczych nie biorą pod uwagę jego indywidualnych potrzeb.

2.3 Samotność dziecka.

Termin człowiek samotny w powszechnym rozumieniu ujmowany jest dwojako : jako ten, kto jest pozbawiony bezpośredniego kontaktu z ludźmi lub jako ten, kto nie ma Ŝadnej bliskiej mu uczuciowo osoby. Osamotniony człowiek dorosły , mając swój wewnętrzny świat, moŜe się do niego schronić, natomiast dziecko jeszcze tego wewnętrznego świata nie posiada lub posiada w stopniu bardzo ograniczonym i ściśle powiązanym ze światem zewnętrznym. Poczucie dziecięcego osamotnienia moŜe być świadome i nieświadome (niemowlę nie ma jeszcze świadomości braku matki, lecz ma juŜ odczucie jej braku). MoŜe tez mieć róŜne stopnie intensywności i róŜne zakresy. Dziecko moŜe czuć się osamotnione całkowicie (dziecku wydaje się, Ŝe jest niczyje), lub osamotnione częściowo (kiedy spośród bliskich dziecku osób jedna odchodzi, lecz jedna pozostaje). O samotności dziecka wciąŜ jeszcze wiemy mało. Mało teŜ ludzie dorośli przywiązują wagi do dziecięcego poczucia osamotnienia. Wydawać by się mogło, Ŝe w rodzinie pełnej , akceptującej dziecko nie ma podstaw do mówienia o dziecięcej samotności, a jednak od jakiegoś czasu zwiększyła się częstotliwość powstawania u dzieci poczucia osamotnienia. Decydujący wpływ ma na to styl Ŝycia i niedocenianie przez rodziców psychicznych potrzeb dziecka. PodwyŜszanie stopy bytowej ludności, szybkie tempo Ŝycia i powszechny brak czasu sprawia, Ŝe rodzice próbują kompensować braki w stosunkach 15

emocjonalnych z dziećmi pieniędzmi, prezentami, itp. Wpływają w ten sposób na kształtowanie u dzieci postaw konsumpcyjnych, co nie sprzyja wzmacnianiu więzi uczuciowej. Człowiek, dopóki nie moŜe o własnych siłach egzystować w otaczającej go rzeczywistości, dopóki uzaleŜniony jest od dorosłych, chce być pewny, Ŝe jest przez nich kochany, Ŝe go nie skrzywdzą, ani nie opuszczą. Jeśli takiej pewności nie ma, powstaje u niego lęk przed osamotnieniem. Lęk ten ( nawet w formie podświadomej ) daje się zauwaŜyć w zachowaniu i postawie dziecka. Wykazuje ono większą chwiejność, lękliwość i niezdecydowanie. Jednym z elementów wzmacniających więzi uczuciowe między rodzicami i dziećmi są rozmowy zwierzeniowe. Dziecko chce opowiadać rodzicom, co przeŜyło, co widziało, o czym przeczytało w ksiąŜce. Rodzice, którzy zawsze znajdą czas dla dziecka i właściwie zareagują na jego zwierzenia, maja szansę tak utrwalić potrzebę zwierzeń dziecięcych, Ŝe pozostanie ona stałym składnikiem więzi. Jeśli jednak rodzice strofują dziecko za gadanie, śmieją się z powaŜnych dla niego problemów, prosząc by dało im spokój, bo są zmęczeni, odpowiadają, Ŝe nie mają czasu na słuchanie, odsyłają je do zabawek, kiedy ono chce im coś waŜnego powiedzieć, zatracają tym samym szansę na wzmacnianie więzi przy pomocy odwiecznego środka, jakim w stosunkach międzyludzkich są właściwie stosowane słowa. Przedstawione wyŜej postawy rodziców sprawiaj, iŜ dziecko łatwo zniechęca się do mówienia o sobie, zamyka się przed rodzicami i ogranicza z nimi kontakty słowne. DuŜe znaczenie dla usunięcia lub niedopuszczenia do poczucia osamotnienia u dziecka ma kontakt fizyczny między nim a rodzicami. W Ŝyciu dziecka pojawiają się waŜne chwile, w których nie słowa, lecz gesty i dotyk znaczą najwięcej. Otarcie łez, pocałowanie i przytulenie likwiduje najskuteczniej dziecięce cierpienie. Poczucie osamotnienia u małego dziecka najczęściej spowodowane jest fizyczną nieobecnością rodziców. U dziecka duŜego, wchodzącego w okres 16

dojrzewania, stan taki spowodowany jest psychicznym oddaleniem się od rodziców. Jest to bardzo trudny okres rozwojowy. MłodzieŜ w tym czasie moŜe przejawiać niepokój, agresywność, buntowniczość, zmienność nastrojów. Rodzice, którzy nie starają się wtedy zrozumieć swego dziecka i pomóc mu a takŜe nie znajdują czasu na rozmowę mogą stracić z nim zupełnie kontakt psychiczny. Niebezpieczeństwo dziecięcej samotności niesie ze sobą nie tylko burzliwy okres dojrzewania. Grozi ono takŜe innym okresom rozwojowym, jeśli brakuje rodzicom właściwej dozy uczucia. Zjawisko odtrącenia dzieci przez rodziców występuje nierzadko w normalnych, tak zwanych „dobrych” rodzinach. Reakcją dziecka na osamotnienie jest wrogość skierowana do rodziców, którą z czasem przenosi na wszystkich dorosłych. Oprócz wrogości, dziecko odrzucone częściej od innych skłonne jest do autoagresji i do ucieczki od rzeczywistości. Zjawiskiem

powodującym

częściowe,

a

niekiedy

nawet

całkowite

osamotnienie dziecka jest rozwód rodziców. Jest ono konsekwencją rozluźnienia lub zerwania więzi ojcowskiej czy macierzyńskiej. Więzi te moŜna jednak zachować mimo rozwodu, choć wymaga to duŜego wysiłku i dobrej woli ze strony ojca jak i matki, zrozumienia psychicznych potrzeb dziecka i prawdziwej do niego miłości.

17

ROZDZAŁ III Analiza badań własnych PoniewaŜ w ostatnich latach odnotowano wzrost poczucia osamotnienia dzieci w rodzinie, postanowiłam sprawdzić, czy zjawisko to występuje wśród uczniów naszej szkoły. W roku szkolnym 2007/2008 przeprowadziłam anonimową ankietę wśród uczniów klas 4-6. PoniewaŜ moim celem nie było zbadanie skali zjawiska, dokonałam tylko badań wycinkowych, którymi objęłam 89 uczniów z losowo wybranych klas 4, 5 i 6. Do przeprowadzenia badania wykorzystałam narzędzie opracowane przez panią Marzenę Sendyk.4 Kwestionariusz uzupełniłam pytaniami dotyczącymi wieku, płci i sytuacji rodzinnej badanych. Ankietę anonimowo wypełniło 41 chłopców i 48 dziewczynek. Wśród badanych dzieci, 10 pochodzi z rodzin wielodzietnych , 17 jest jedynakami a 62 posiada jedno lub dwoje rodzeństwa. Jeśli chodzi o sytuację rodzinną, 66 dzieci mieszka z obojgiem rodziców,21 z mamą i 2 z opiekunami. Zdecydowana większość rodziców badanych dzieci pracuje ( 41 – oboje rodziców, 33 – tylko tata, 9 – tylko mama, 4- rodzice nie pracują ). Aby zorientować się, jak duŜo czasu w tygodniu dzieci spędzają z rodzicami, zapytałam o godzinę powrotu rodziców z pracy. Odpowiedzi dzieci były następujące : a) „między 14.00 a 16.00” ( 25 osób ); b) „po 16.00 i później” ( 12 osób ); c) „między 21.00 a 22.00” ( 8 osób ); d) „rodzice pracują na zmiany” ( 5 osób ); e) „mama jest zawsze w domu gdy przychodzę ze szkoły” ( 1 osoba ). 4

M. Sendyk : Społeczne przystosowanie dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego. Kraków 2001, s.259

18

Druga część ankiety zawierała twierdzenia dotyczące relacji dzieci z rodzicami. Na podstawie wyników badań moŜna stwierdzić, Ŝe rodzice badanych dzieci bardzo często zwracają na nie uwagę ( 71% ) i martwią się gdy ich dzieci są smutne ( 42% ). Tylko 8% dzieci uwaŜa, Ŝe ich rodzice zwracają na nich uwagę rzadko lub nigdy i nie martwią się gdy są smutni. Zdecydowana większość dzieci ( 81% ) ma zaufanie do swoich rodziców, jednak ze swoich osobistych problemów rodzicom zwierza się tylko 68% badanych dzieci. 24% dzieci nie zwierza się rodzicom nigdy lub robi to bardzo rzadko. W większości przypadków, dzieci czują się w domu bezpieczne i szczęśliwe ( 97% ). Połowa ankietowanych uwaŜa, Ŝe rodzice bardzo często wiedzą, co moŜe sprawić im radość. Znaczna grupa dzieci ( 79% ) czuje się rozumianych przez rodziców. Pozostałe 21% uwaŜa, Ŝe rodzice rozumieją ich rzadko. Na pytanie, jak często rodzice wiedzą jak cię pocieszyć, 53% dzieci odpowiedziało, Ŝe sytuacja taka ma miejsce bardzo często, natomiast dla 21% badanych – często lub czasem. Niestety były i dzieci, których odpowiedź brzmiała – „rzadko” ( 5% ). Nieco niepokojące okazały się wyniki dotyczące pytania : „czy myślisz, Ŝe jesteście kochającą się rodziną?” AŜ 11% badanych dzieci stwierdziło, iŜ są kochającą się rodziną tylko czasem, rzadko a nawet pojawiła się odpowiedź – „nigdy” ( 3% ). Pokaźna grupa dzieci ( 89% ) odczuwa bliskość swoich rodziców i doświadcza okazywania uczuć w róŜnej formie ( 92% ). Na pytanie : „jak często rodzice uśmiechają się do ciebie?”, 63% dzieci odpowiedziało – bardzo często, 21% – często, 13% – czasem i 3% – rzadko.

19

Na podstawie wyników uzyskanych z ankiety moŜna stwierdzić, Ŝe 47% rodziców często pomaga dzieciom rozwiązywać osobiste problemy, 34% badanych dzieci mniema iŜ bardzo często, 11% – czasem a 8% ankietowanych dzieci przyznaje się, Ŝe nigdy. Jeśli chodzi o rozmowę rodziców z dziećmi, wyniki wyglądają następująco : 31% dzieci stwierdza, iŜ rodzice bardzo często przychodzą porozmawiać z nimi do ich pokoju, 21% uwaŜa, Ŝe często, 16% odpowiedziało, Ŝe rodzice rozmawiają z nimi czasem, natomiast aŜ 32% dzieci ujawniło, iŜ rodzice rozmawiają z nimi rzadko lub nigdy. Dobre porady dotyczące postępowania otrzymuje od swoich rodziców 92% pytanych dzieci. Rodzice 83% dzieci wybaczają swoim dzieciom popełniane błędy. Zdecydowana większość dzieci ( 86% ) uwaŜa, Ŝe rodzice są z nich zadowoleni bardzo często lub często, 11% twierdzi, Ŝe czasem a 3% myśli, Ŝe rzadko. Na pytanie : „jak często rodzice chwalą cię za twoje zachowanie?”, 47% odpowiedziało, Ŝe bardzo często, 31% – często, 13% – czasem, 5% – rzadko a 3% – nigdy. 50% dzieci stwierdza, iŜ rodzice bardzo często okazują zainteresowanie ich sprawami i przeŜyciami, 36% uwaŜa, iŜ rodzice interesują się nimi często, 8% myśli, Ŝe czasami a 5% przyznaje, iŜ rodzice interesują się nimi rzadko. O problemach szkolnych z rodzicami bardzo często lub często lubi rozmawiać 69% dzieci, 21% – czasem a 10% rzadko lub nigdy. Większość dzieci ( 73% ) lubi spędzać wolny czas w domu.

Oto wnioski wypływające z ankiety : 1. Dzieci mają zaufanie do swoich rodziców i czują się przez nich kochane. 2. Dom rodzinny jest dla dzieci bezpieczny i szczęśliwy.

20

3. Dzieci nie zawsze chętnie zwierzają się rodzicom ze swoich osobistych problemów. 4. Rodzice niechętnie podejmują rozmowę z dziećmi.

Analizując przedstawione wyŜej wyniki badań moŜna stwierdzić, iŜ wśród badanych dzieci istnieje znikomy procent dzieci, które mogą czuć się osamotnione w swoich rodzinach. PoniewaŜ badania przeprowadzone były na małej, losowo wybranej grupie, zdaję sobie sprawę, iŜ nie obrazują one całej skali zjawiska. Ponadto nie mam pewności, czy dzieci odpowiadając na pytania były całkowicie szczere, gdyŜ niektóre pytania dotykały ich sfery emocjonalnej.

w yniki ankiety-klasa 4

25

20

15

9

0 1 nigdy rzadko czasem często bardzo często

3

5

7

11

13

15

pytania ankiety

5 17

19

21

23

27

25

29

10

21

w yniki ankiety-klasa 5

20

18

16

14

12

10

8

6

4 22 21

20 19

pytania ankiety

18 17

16

2 15 14

13 12

11

10 9

8

0 7

6

5

4

3

2

1

często

24 23

bardzo często

25

czasem

27 26

nigdy

29 28

rzadko

31 30

22

wyniki ankiety - klasa 6

35

30

25

20

0 1 nigdy rzadko czasem często bardzo często

4

7

10

5 13

16

19

pytania ankiety

22

10 25

28

31

15

23

wykres zbiorczy

80

70

60

50

40

30

20

10

25 24

23

22 21

20

19

pytania ankiety

18 17

16

15 14

13

12

11

10 9

8

7

6

5

4

3

2

1

24

często

26

bardzo często

28 27

czasem

29

nigdy rzadko

0

ZAKOŃCZENIE

Rodzina stanowi waŜny element kaŜdego społeczeństwa. Obecnie znajduje się ona pod wpływem wielu czynników, które decydują o jej przemianach. Nie zawsze przemiany te mają charakter pozytywny. Często niosą za sobą wiele zagroŜeń, do których zaliczyć moŜna : bezrobocie, ubóstwo, kryzys wartości społecznych i moralnych a takŜe zagubienie cywilizacyjne młodego pokolenia. W ostatnich latach nastąpił równieŜ rozwój patologii społecznej oraz wzrost liczby rodzin o zaburzonej strukturze wewnętrznej. Trudności,

które

powstały

w

nowych

warunkach

społeczno

–

gospodarczych, spowodowały niewydolność wielu współczesnych rodzin, wyraŜającą się między innymi zaburzeniami w stosunkach między rodzicami a dorastającymi dziećmi. Powszechne stało się stanowisko, Ŝe przyczyną większości niepowodzeń wychowawczych rodziców jest niedocenianie psychicznych potrzeb dzieci, a takŜe nieznajomość ich problemów i stanu emocjonalnego. Niezbędne jest więc zainteresowanie rodziców sprawami dzieci, czas na bezpośrednie z nimi kontakty, przede wszystkim w postaci rozmów. Jednocześnie rodzice powinni zachęcać dziecko do mówienia o sobie, swoich przeŜyciach i zwierzania się ze swoich kłopotów. Rodzice, którzy zawsze znajdują czas na rozmowę i pozytywnie reagują na jego zwierzenia, mają szansę utrwalić tę naturalna potrzebę dziecka. Jeśli natomiast je strofują, lekcewaŜą jego sprawy i śmieją się z nich, nie maja czasu na słuchanie, reagują obojętnością bądź wykorzystują jego szczerość przeciwko niemu, nie mają szans na wzmocnienie więzi z dzieckiem poprzez słowa.

25

JeŜeli dziecko ma świadomość, Ŝe rodzice powaŜnie traktują jego problemy, Ŝe moŜe liczyć na ich pomoc i wsparcie, utrwala się zaufanie. Innym sposobem wzmocnienia więzi między rodzicami a dzieckiem jest włączenie dziecka w sprawy rodzinne poprzez wspólne planowanie i realizowanie róŜnorodnych zamierzeń, uczestnictwo w pracach domowych a takŜe atrakcyjne spędzanie czasu wolnego. Dla utrzymania więzi waŜne jest równieŜ kształtowanie u dziecka przekonania, Ŝe jest kochane, poprzez otwarte wyraŜanie uczuć. Pewność uczuć ze strony rodziców umoŜliwia zaspokojenie potrzeby miłości, przynaleŜności, a takŜe potrzeby bezpieczeństwa

co

z

kolei

wiąŜe

się

z

prawidłowym

rozwojem

psychospołecznym jednostki i funkcjonowaniem jej w społeczeństwie w dorosłym Ŝyciu.

26

BIBLIOGRAFIA 1. Dymara B., Dziecko w świecie rodziny. Kraków 1998 2. Gajewska G., Elementy pedagogiki opiekuńczej oraz metodyki opieki i wychowania. Zielona Góra 2001 3. Gajewska G., Pedagogika opiekuńcza i jej metodyka. Zielona Góra 2004 4. Izdebska H., Nasze dzieci i my. Warszawa 1961 5. Jodłowska B., Dziecko w kręgu wychowania. Kraków 2002 6. Kawula S., Człowiek w relacjach socjopedagogicznych. Toruń 1999 7. Kawula S., Brągiel J., Janke A., Pedagogika rodziny. Toruń 2001 8. Kmiecik – Baran K., Poczucie osamotnienia – charakterystyka zjawiska. „Przegląd Psychologiczny” 1988, nr 4 9. Łopatkowa M., Samotność dziecka. Warszawa 1983 10.Maciarz A., Cechy rodzin dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego. „Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze” 1992, nr 8 11. Sendyk M., Społeczne przystosowanie dzieci z poczuciem sieroctwa duchowego.Kraków 2001

27