Do€u Mitolojisinin Edebiyata Etkisi Karşılaştırmalı Edebiyat Metinleri Prof. Dr. Hellmut Ritter

Ayr›nt›:572 ScholaAyrıntı Dizisi:2 Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi Karşılaştırmalı Edebiyat Metinleri

Prof. Dr. Hellmut Ritter

Editör Prof. Dr. Mehmet Kanar Düzelti Evren Us Bu kitabın Türkçe yay›m haklar› Ayr›nt› Yay›nlar›’na aittir. Kapak Tasarımı Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Bask› Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No.:244 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) 612 31 85 Birinci Bas›m 2011 Bask› Adedi 2000 ISBN 978-975-539-594-4 Sertifika No.: 16061

AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu/‹stanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & [email protected]

Do€u Mitolojisinin Edebiyata Etkisi Karşılaştırmalı Edebiyat Metinleri Prof. Dr. Hellmut Ritter

İçindekiler

Sunuş ......................................................................................................9 Edebiyat Tarihinin Konusu ve Delilleri .................................................11 Edebiyat Tarihinde Usul ........................................................................15 İran Edebiyatı ve Tezkireler ...................................................................20 İslamiyet Öncesi İran Edebiyatı .............................................................23 Göçleri ....................................................................................................25 Edebiyat .................................................................................................28 Avesta’nın Telifi .....................................................................................29 Avesta’nın Taksimi .................................................................................31 Avesta’nın İçeriği ...................................................................................33 Geyûmerd’in Sâsânîler ve İslamiyette Gelişimi: Hudâynâme ...............45 Yeni Farsça’da Firdevsî Öncesi Şehnâmeler ..........................................47 İslam Öncesi İran Edebiyatı ...................................................................54 Firdevsî’nin Şehnâme’si .........................................................................54

Sistan Pehlivanları ..................................................................................60 Keyânîlerin Listesi .................................................................................62 Birinci Devir ..........................................................................................64 Hudâynâme’ye Göre Behman Vukuatı ..................................................68 İslam Öncesi İran Edebiyatının Dahili Şekli ........................................70 Sâsânîler Zamanında Edebiyat ...............................................................72 Sâsânîler Zamanında Yazılan Destanlar ................................................74 Çatrangnâmeg (Satrançnâme) ................................................................75 Padkârnâmegh ........................................................................................77 Vâmık u Azrâ ..........................................................................................79 Veys (Vîs) u Râmîn .................................................................................80 Firdevsî’de Olmayan İran Asıllı Destanlar ............................................84 Behram-ı Gûr’da Âzâde Hikâyesi ..........................................................85 Şebdîz Hikâyesi ......................................................................................85 Ferhad ile Şirin........................................................................................86 Buzurcmihr ............................................................................................86 Kelile ve Dimne ......................................................................................89 İçeriği .....................................................................................................91 Hikâyenin Özeti .....................................................................................94 İbn-i Mukaffa .........................................................................................97 İbn-i Mukaffa’nın Eserleri .....................................................................99 Kelile ve Dimne Tercümeleri ..................................................................101 Rûdekî ....................................................................................................102 Kelile ve Dimne’nin Türkçe Tercümeleri ...............................................109 Kelile ve Dimne Nazireleri .....................................................................110

Sindbâdnâme................................................................................112 İskendernâme .........................................................................................115 Âb-ı Hayvân Hikâyesi ............................................................................120 Mesutlar Ülkesine Girmek .....................................................................121 Âb-ı Hayvân Meselesi ............................................................................121 Yecuc ve Mecuc .....................................................................................124 Son Destani Eserler Binbir Gece Masalları ...........................................124 Telif Tarihi .............................................................................................125 Kitabın Adı .............................................................................................127 Andarz (Enderz) .....................................................................................130 Tansar mektubu ......................................................................................132 Âyinnâme ...............................................................................................133 Kâbusnâme .............................................................................................135 Siyâsetülmülûk .......................................................................................135 Arap Edebiyatı .......................................................................................136 Arap Şiirinin Şekli .................................................................................138 Vezin ......................................................................................................138 Kaside ....................................................................................................138 Cahiliye ve İslam Devirlerinde Yetişen Şairler .....................................140 Sâmânî Şairleri .......................................................................................147 Ferruhi ...................................................................................................149

Şiirin Konusu .........................................................................................151 Rivayet ...................................................................................................153 Gazel ......................................................................................................153 Rübai ......................................................................................................154 Destan: ...................................................................................................154 Vukuat Şiirleri ........................................................................................157 İlk Sâmânî Şairleri .................................................................................158 Çagâniyan Şairleri ..................................................................................162 Ziyârîler Sülalesi ....................................................................................164 Şehnâme .................................................................................................165 Firdevsî’den Önce Şehnâmeler ..............................................................165 Adı Geçen Bazı Bilim Adamları ve Çalışmaları ....................................171 Sözlük ....................................................................................................223 Dizin .......................................................................................................226

Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi

Sunuş

P

rof. Dr. Hellmut Ritter 27 Şubat 1892 tarihinde Almanya’da Hesslichtenau’da doğdu. Lise öğreniminden sonra üç yıl boyunca ünlü oryantalist Carl Brockelman ile Paul Kahle’nin yanında eğitim aldı. Daha sonra Strasbourg’a giderek Nöldeke’nin yanında ilahiyat, tenkitli metin neşri, Latin ve Yunan dillerini öğrendi. 1913 yılında Hamburg Ortadoğu Tarih ve Uygarlık Araştırmaları Merkezi’nde çalışmaya başladı. 1927’de Alman Ortadoğu Araştırmaları Kurulu’nun başkanlığına getirildi. 1936’da doçent, iki yıl sonra profesör olarak İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Arapça ve Farsça kürsü profesörlüğüne yükseltildi. İkinci Dünya Savaşı yıllarından 1949’a kadar Türkiye’de kaldı. 1953’te Frankfurt Üniversitesi Şarkiyat Enstitüsü’nde çalışmaya başladı. 1959-1969 yılları arasında İstanbul Üniversitesi’nde ders 9

Prof. Dr. Hellmut Ritter

veren, Şarkiyat Enstitüsü’nün kuruculuğunda katkısı olan Ritter 1969 yılında Almanya’ya döndü ve 19 Mayıs 1971 tarihinde Almanya’nın Oberursel kasabasında vefat etti. Profesör Ritter Türkiye’de çağdaş Doğu dilleri ve bilimi araştırmalarını başlatan kişidir. (Ayrıntılı bilgi için bkz. DİA, XXXV/133-134). Prof. Ritter’in İstanbul Üniversitesi’nde verdiği derslerden biri de İran edebiyatı tarihidir. Çok dil bilen ve Alman disipliniyle yetişmiş olan Prof. Ritter, bu dersi verirken konularını sadece Fars edebiyatıyla sınırlandırmamış; Doğu ve Batı edebiyatlarının ana konularını, önemli eserlerini, edebiyatlar arasındaki etkileşimleri çok yönlü olarak incelemiş ve derslerinde de aynı disiplini öğrencilerine aşılamaya çalışmıştır. Merhum Hocam Prof. Dr. Tahsin Yazıcı, vefatından birkaç yıl önce, hocası Prof. Dr. Hellmut Ritter’in edebiyat tarihi ders notlarını daktilolu metin halinde bana vermişti. Bu metni bir süre kendisi de edebiyat tarihi derslerinde bize okutan hocam, metnin üzerinde bazı ilaveler ve düzeltmelerde bulunmuştu. Böylesine özlü ve derli toplu bir eser aslında İran edebiyatı tarihi değil, Doğu ile Batı edebiyatlarının karşılaştırılması eksenine oturmaktadır. Sunulan metni dizerken okuyucular açısından daha anlaşılır kılmak adına düzeltiler yapılmıştır. Düzeltilerin düzeyini gözlemlemek için ekte verdiğimiz sözlük referans olarak kabul edilebilir. Bu ders notlarında geçen özel isimler ve olaylar notlandırılacak olursa, en az bu kitap kadar bir metin daha ilave edilecektir. Bu yüzden notlandırma işleminden vazgeçilerek aşağıdaki eserlere bakılmasının tavsiyesiyle yetinilmiştir: MEB İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Şarkiyat Mecmuası, Doğubilimciler (M. Kanar, AKMED Akdeniz Medeniyetleri Enstitüsü, Antalya 2004, CD-Kitap) Bu çalışmanın sonuna eserde anlaşılması güç olabilecek kelimelerin bir sözlüğü, dizin ve adı geçen bilim adamlarından bazılarının çalışmalarının bir listesi eklenmiştir. Prof. Dr. Mehmet Kanar

10

Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi

Edebiyat Tarihinin Konusu ve Delilleri

E

debiyat kelimesinin Fransızca karşılığı littérature’dur. Bu kelimenin de aslı Lettre’dir ki harf demektir. Şu halde edebiyat bir milletin yazıya yani harfe tevdi edilen hars ürünleridir. Littérature kelimesinin manası hakkında ihtilaf vardır. Bu, geniş ve dar manada olmak üzere kullanılabilir. Çünkü bir milletin yazıya tevdi ettiği hars eserleri çeşit çeşit olur. Bunu ikiye ayırmak lazımdır: 1. Sanatkârane şekle sokulmuş olanlar ki bu şekil eserler için şart olur. Şiirler sanatkârane nesir, roman vesaire hep bu zümreye girer. Bu eserlerin maksadı talim ve ameli bir hakikat arama ve tespit değil, belki eğlenme ve tefrika –işten sonra başı dinlendirme — ve hayata daima büyük bir yoğunluk verecek duygulardan lezzet bulmaktır. Mesela insan aşkla her gün meşgul değildir. Böyle derin duygulara malik bir şairin 11

Prof. Dr. Hellmut Ritter

bunları ifade için bulduğu güzel şekilden zevk alınabilir veya başkaları da o şairin duygularını aynen duymuş olabilir. Hatıradaki bu duyguları bu suretle uyandırarak bir daha yaşamak eğlencelidir. Edebi eseri okuyunca bu duygular insanı açar, zevk verir. Bu belki de sadece eğlenceli olmayıp, o duygulardan istifade ettirmesi hasebiyle de faydalıdır. Savaş bir erkeğe birçok duygu verir. Savaşı bilen bir insan savaşa dair okuduğu şeylerden daha bir his alabilir. Bu hisler aşki, kahramanlığa ait hayale genişlik verecek mahiyette, dini olabilir. Yeni birtakım duygular ki müşkülatla dolu insan hayatına tahammül etmek kuvvetini verir. İşte bütün bu çeşit eserler hep dar manada kullanılan littérature’a aittir. 2. Geniş manada kullanılan littérature: Buraya kültür eserleri de girer. Riyazi eserler, ilm-i nücûma (astroloji) ait olanlar, tarihi eserler ki hepsi akla gıda verir. Edebiyat tabiri Türkçe’de ve Arapça’da birinci türe özgüdür. Avrupa’da ise her iki tür için kullanılır. Klasik filolojiyle uğraşanlar, yani Yunan ve Latin eserleriyle meşgul olanlar edebiyatı daha geniş manada kullanır. Filoloji her ilmi kapsar. Onun vazifesi daha başkadır. Yazıdaki eserleri tasnif etmek, zamanın ilerlemesiyle bozulmuş, anlaşılmaz hale gelmiş olanlarını ilk yazıldıkları zamanki haline döndürmek ki mümkün olduğu halde yazanın kaleminden çıktığı şekle sokmak ve eserleri anlamak ve anlatmak için ne yapmak mümkünse, onu yapmak filolojinin vazifesidir. Bu iş tabii yalnız ilk manadaki edebiyat için değil; riyâziye, tıp vesaire tarihine dahil olan eserler de filolojik bir hazırlığa muhtaçtır. Bu suretle her nevi eser filolojinin inceleme konusu olabilir. Fakat edebiyat tarihi acaba bu fenlere, ilimlere ve dine ait eserlerden bahsetsin mi? Bunun için muhtelif fikirler vardır. Esasen bu, işbölümüne ait bir meseledir. Klasik filolojide ve Doğu eserlerinde edebiyat tarihçilerinin tarihe ve dine ait eserlerden de bahsetmesi âdettir. Bu her sahada uzman çıkmadığındandır. Tarihçi tıp ilminin ilerlemesini bir tabibe, şairin gelişimini eleştirmene bırakacaktır. Edebiyat tarihçisi bu uzmanlarla çalışır. Çünkü onlar filolojiden anlamaz, kendi ihtisasları içine giren şeyleri bilir. Fakat harsın her sahası birbirine bağlı olduğundan edebiyat tarihçisinin diğer şeylerden büsbütün gafil olmaması lazımdır. Harsın muhtelif sahalardaki gelişimi birbirine bağlıdır. Bu derste İran edebiyatından bahsedeceğiz yani, bir milletin edebiyatından. Bir milletin edebiyatı ne demektir? Acaba bir ırkın edebiyatı mı demektir? Bu mesele bugünkü dünyada siyasi ihtilaflardan doğmuştur. Mesela aslen Yahudi olan H. Haine, Alman edebiyatına dahil midir? Mesela Arapça eserler yazan ve Türklerden biri olan Fârâbî’den ve Acemlerden biri olan Taberî’den Arap edebiyatında mı yoksa men12

Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi

sup oldukları milletlerin edebiyatında mı bahsedilmelidir? Bunlar ırk bakımından ayrı oldukları için Arap edebiyatından ihraç edilecekler. Yâkût-i Hamavî esir bir Rumdu fakat Arapça yazdı. Onu da Arap edebiyatından çıkaracak mıyız? Sonra, bir kimse ırk bakımından karışık olabilir; o zaman ne yapacağız? Bunun içinden çıkabilmek için en kolay ve sade yol şudur: Her yazar hangi dilde yazdıysa ve hangi hars içinde yetiştiyse, orada bahsedilmelidir. Fakat Acem edebiyatı ile meşgul olanlar böyle yapmadılar. Mesela Browne kitabında yalnız Acemlerden bahsetti. En kolay yol, görünüşe göre yapmaktır. Irkı belliyse ve ayrı dilde yazmışsa, her iki edebiyatta da bahsedilmelidir. Bahsetmek bahsetmemekten daha hayırlıdır. Bir mesele daha var: Acaba bir edebiyat tarihini bir millete hasretmek doğru mudur? Çünkü edebiyatlar birbiriyle daimi olarak münasebettedir. Etkiler ve aksi etkiler vardır. Mesela Türk ve İran edebiyatları böyledir. Mesela Arap edebiyatı İspanya yoluyla eski Fransız edebiyatına etki etti mi, etmedi mi? Bundan Arap edebiyatçısı mı, yoksa Fransız edebiyatçısı mı bahsedecektir? Âdet olarak ekseriya etkilenen millet edebiyatında bundan bahsedilir. Mesela İskendernâme Yunan yoluyla İran’a geçmiştir. Roman şeklinde olan İskendernâme’ye Yunanlılar Pseudo Callisthenes diyorlar ki “sahte İskendernâme” demektir. Callistenes, İskender’in tarihçisiydi. Nizâmî bu kitaptan etkilenmiştir. Fakat bir saha vardır ki uluslarası ilişkiler çok karışıktır. Böyle olunca bu usul kâfi gelmez, doğru olmaz. Mesela masal ve hikâye edebiyatı o kadar yayılmıştır ki onlardan yalnız bir milletin edebiyatında bahsetmek doğru değildir. Bütün milletlerin edebiyatlarında bahsetmek icap eder. Bundan bahseden ayrı bir ilim şubesi vardır ki ona “karşılaştırmalı edebiyat tarihi” (Histoire de la littérature comparée) derler. Bunun kurucusu Benfey’dir. Bu göstermiştir ki Hintliler masal ve hikâye uydurmakta çok kabiliyetlidir. Dünya masallarının 670’i Hintlilerindir. Benfey’den başka Bolt-Polivka vardır. Bunların en meşhur kitabı Grimm Kardeşlerin Masalları Hakkında Notlar’dır. Masal toplamak hırsı Almanya’da 19. yüzyılın ilk senelerinde başlamıştır. İlk masal toplayanlar Grimm Kardeşler’dir. Bunlar Almanya’da bir ihtiyar kadından birçok masal ve hikâye toplamıştır. Masallar hakkında yukarıda söylediğimiz gibi birçok tetkik yapılmış, menşeleri araştırılmıştır. Sonraları doğubilimciler de Arabistan’da birçok masal toplamış ve ekseri motiflerin aynı olduğunu görmüşlerdir. Almanya’da ayrıca bir de masal ansiklopedisi çıkarılmıştır. Sonraları bu tetkiklere birçok tetkik daha ilave edilmiştir. Mesela Schick isminde bir zat Corpus Hamleticum adlı bir kitap yazarak Hamlet’in motiflerini araştırmıştır. Wesselsky, Das 13

Prof. Dr. Hellmut Ritter

Hodscha Nasreddin adlı kitabında Nasreddin Hoca hakkında malumat toplamıştır. Bu ilim çok müşküldür. Çünkü çok lisan bilmek lazımdır. İran edebiyatında böyle birkaç esere tesadüf edeceğiz. Masallar ya tek tek veya toplu halde seyreder. Tek tek devam edenler halk arasına dağılmıştır yahut ayrı ayrı tespit edilmiştir. İran edebiyatında masal türünün en mühim eserleri Sindbâdnâme ve Kelile ve Dimne’dir.

14

Doğu Mitolojisinin Edebiyata Etkisi

Edebiyat Tarihinde Usul

E

debiyat tarihi birçok bakış açısından yazılabilir:

I. Genel tarih bakımından: Büyük siyasi tarih, hadiselerin dünyada vücuda getirdiği büyük değişimler; hars ve hayat değişmeleri fikir hayatı üzerine büyük etkiler yapmıştır. Edebiyat tarihinin büyük devirlerini siyasi tarihin devrelerine göre taksimde tamamıyla haklıyız. Mesela İran edebiyatı kendi kendine siyasi hayatla paralel olarak üç büyük devreye ayrılır. a. Ahamenitler devri, b. Sâsânîler devri, c. Arap istilasından sonraki devir. Browne eserini bu bakımdan yazmış, hatta adını İran’ın Edebi Ta15

Prof. Dr. Hellmut Ritter

rihi koymuştur. Eserin yarısını hatta daha fazlasını İran’ın siyasi tarihi işgal eder. Ferit Bey de kendi eseri olan İran edebiyatı tarihinde İran sülalelerinden ayrıntılı olarak bahseder. II. Sosyal bakımdan: Bu çeşit edebiyat tarihi yazanlar, yazı eserlerini doğuran sosyal nedenlerden bahseder. Halkı şiir söylemeye sevk eden birçok neden vardır. Mesela “müşterek iş” nedeni vesaire. Bu türün Türkiye’de temsilcisi Köprülü’dür ki sosyal bakış açısını takip eder. Bunların da dayandığı fikirler vardır. Mesela aşk hayatının muhtelif şekilleri edebi eserlere doğrudan doğruya etki etmiştir. Mesela çöl hayatı aşk için çok olumsuz şartlara tabidir. Ot yoktur, yeşillik yoktur, yalnız ilkbaharda kısa bir müddet için halk bir yere toplanır ve aşk ancak bu mevsimde olur. Sonra kabileler ayrılır. O vakit âşıklar da ayrılırlar. Bunun içindir ki eski Arapların aşk manzumeleri hep bundan, bu ayrılıktan bahseder. İşte bu yeni bir tarz doğurmuştur ki bu “nesip” tarzıdır. Abbasiler zamanında hayat şartları değişti. Artık şairler şehirlere geldi ve şehir hayatının etkisiyle yeni bir edebiyat doğdu ki bunun en meşhur temsilcisi Ebû Nüvâs’tır. Sonra sultanların eğlence ihtiyaçları, şairlerin geçimini sağlayabilmek için saraylara sığınmak mecburiyetinde kalmaları, hamilerin (mécéne) meydana gelmesi gibi birtakım sebepler de yeni bir edebiyatın doğmasına sosyal birer neden oluyorlar. Sonra dini nedenler de buraya girer. Mesela ramazanda geceleri geçirmek için edebi eğlenceler yapılır, dini manzumeler ve mevlüt okunur. Tekkelerde âyinler yapılır veya medreselerde ezber için öğretici manzumeler okunur. Halk arasında birtakım eğlenceler olur. Aşk fasılları yapılır. Bunları bilmeyenler edebiyatın ve şiirin gerçek hayatla olan canlı ilişkisini anlayamaz. III. Üslup bakımından: Bu tarzda muhtelif edebi şekillerin, tarzların tarihi tetkik edilir. Mesela kaside nev’inin veya gazelin doğuşu, gelişimi, devamı tetkik edilir. Edebi eserin şeklini, üslubunu, gelişimini incelemek isteyen tenkit de buraya girer. IV. Dahili şekil bakımından: Bu tarz diğerinin daha ince, daha karışık ve güç bir şeklidir. Mesela tabiat telakkisi, tabiata karşı insanın, şairin aldığı tavır, onun nikbin veya bedbin oluşu, bir sanatkârın diğer bir sanatkârın etkisinde kalıp kalmaması, intihal meselesi, edebi tenkit hep buraya girer. Bu tarz 16