DERLEME/REVIEW

Akad Geriatri 2009; 1: 167-172 Gelifl Tarihi/Received: 25/05/2009 - Kabul Edilifl Tarihi/Accepted: 05/06/2009

Demansl› Hastalara Bak›m Veren Yak›nlar›n›n Yaflad›klar› Sorunlar ve Hemflirelik Yaklafl›mlar› Caring for the Dementia Patient: Difficulties Faced by Caregivers and the Nursing Approach Münevver Özcan1, Sevgi Sun Kapucu2 1 Hacettepe Üniversitesi Eriflkin Hastanesi, Geriatri Ünitesi, Ankara, Türkiye 1 Division of Geriatrics, Hacettepe University Adult Hospital, Ankara, Turkey

2 Hacettepe Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi, Hemflirelik Bölümü, ‹ç Hastal›klar› Hemflireli¤i

Anabilim Dal›, Ankara, Türkiye 2 Division of Internal Medicine Nursing, Department of Nursing, Faculty of Health Sciences, Hacettepe University, Ankara, Turkey

ÖZET Türkiye’de ve dünyada yafll› nüfusun toplam nüfusa oran› giderek artmaktad›r. Yafll› nüfusun artmas›yla birlikte yafll›larda görülen kronik hastal›klar›n say›s› da artmaktad›r. ‹lerleyen yaflla birlikte görülme s›kl›¤› artan hastal›klar aras›nda nöropsikiyatrik hastal›klardan biri olan demans da yer almaktad›r. Demans›n ortaya ç›kma nedenine ba¤l› olarak ilerleme süreci de¤ifliklik göstermektedir. Ancak bu süreç içinde demansl› hasta giderek günlük yaflam aktivitelerinde daha ba¤›ml› hale gelmekte ve sürekli bir bak›ma gereksinim duyulmaktad›r. Demansl› hastan›n bak›m›ndan primer olarak sorumlu olanlar aile üyeleridir. Uzun süreli bak›m veren kifliler, bak›m sürecinde çok çeflitli sorunlar yaflamaktad›r. Bu sorunlar›n nedenlerine bakt›¤›m›zda; bak›m konusunda yeterli bilgi sahibi olmamalar›, bak›m› di¤er aile üyeleri ile paylaflamamalar›, demansl› hastadaki davran›fl bozukluklar› ile nas›l bafl edebileceklerini bilmemeleri gibi nedenler yer almaktad›r. Demansl› hasta say›s›ndaki art›fl, bu konuda deneyime sahip hemflirelerin yetifltirilmesi ve demansl› hasta bak›m› ve demansl› hastaya bak›m veren kiflilere yönelik e¤itimlerin planlanmas› ve uygulanmas› aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. Anahtar Kelimeler: Demansl› hasta, hasta yak›n›, bak›m sorunlar›, hemflirelik.

ABSTRACT The proportion of the elderly population to the total population is gradually increasing both in Turkey and worldwide. The number of chronic diseases seen among the elderly is also rising as the elderly population increases. Dementia, one of the neuropsychiatric diseases, is among the diseases being seen with increasing frequency in conjunction with the increasing age of the population. The progression of dementia may differ according to the reasons for its appearance. However, during this period, patients with dementia gradually become more dependent on others for activities of daily life and can require permanent care. Family members generally assume primary responsibility for the care of the dementia patient. People taking care of the patient are faced with various problems during the care period. Among the contributory factors for these difficulties are: the caregivers have

Yaz›flma Adresi/Address for Correspondence Yrd. Doç. Dr. Sevgi Sun Kapucu Hacettepe Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Fakültesi Hemflirelik Bölümü, ‹ç Hastal›klar› Hemflireli¤i, S›hhiye 06100 Ankara/Türkiye e-posta: [email protected]

167

Özcan M, Sun Kapucu S. Caring for the Dementia Patient: Difficulties Faced by Caregivers and the Nursing Approach

insufficient information about care; the burden of care is not shared with other family members; and the caregivers are not prepared to cope with the behavioral disorder of the dementia patient. The increase in the number of patients with dementia is of importance in terms of training nurses who have experience with this illness. Courses about the care of the dementia patient should be planned and implemented for the caregivers. Key Words: Dementia patients, caregivers, difficulties in care, nursing.

Dünyadaki toplam nüfus giderek artmakta olup, 2040 y›l›nda dünya nüfusunun 9 trilyon olaca¤› tahmin edilmektedir (1). Dünya ülkelerindeki nüfus art›fl› geliflmifl ülkelerde özellikle yafll› nüfus üzerinde olmaktad›r. Yafll› nüfusun artmas›yla beraber yafll›larda görülen kronik hastal›klar›n oran› da artmaktad›r. Günümüzde, sa¤l›k alan›ndaki geliflmelerle birlikte tedavisi mümkün olmayan hastal›klar›n tedavi edilmesi, kronik hastal›klar›n ve komplikasyonlar›n›n kontrol alt›na al›nmas›, kaliteli beslenilmesi, sa¤l›¤›n kalitesinin yükseltilmesi ile yaflam kalitesinin olumlu yönde geliflmesi dünyada ve özellikle geliflmifl olan ülkelerde yafll› nüfus art›fl›n› beraberinde getirmektedir. Bu nedenle yafll›lara hizmet verecek sa¤l›k personelinin e¤itimleri, yafll›lara yönelik olan hizmetler önem kazanmaktad›r. Ülkemizde de yafll› nüfusun toplam nüfusa oran› giderek artmaktad›r. 2000 y›l›nda yafll› nüfus %5.7 iken, 2008 y›l›nda yap›lan adrese dayal› nüfus kay›t sistemi sonuçlar›na göre %6.8’e yükselmifltir (2,3). Toplumda yafll› nüfusun art›fl göstermesi, o toplumun gereksinim duydu¤u hizmetleri ve dolay›s›yla toplumun hizmet alan›ndaki taleplerinde de¤ifliklik yaratmaktad›r. Bu hizmetlerin aras›nda sa¤l›k hizmetleri önemli bir yere sahiptir. Yafll› nüfusun art›fl göstermesiyle kronik hastal›klar›n say›s›nda art›fl olmas› kaç›n›lmazd›r. Sa¤l›k hizmetleri de bu yönde geliflim göstermekte olup, yafll› bireylerin kronik hastal›klar›nda tedavi ve bak›m› ön plana ç›km›flt›r. Yafll› bak›mevlerinin say›s›ndaki art›fl sa¤l›k hizmetlerinin bak›ma verdi¤i önemin bir kan›t›d›r. Bu nedenle de yafll› bireylerin bak›m›nda görev alacak e¤itimli sa¤l›k personeline olan gereksinim ve bu grubun e¤itimine yönelik önem artm›flt›r. Günümüzde yafll› nüfusta art›fl olmas› beraberinde kronik hastal›klar›n görülme s›kl›¤›n› da art›rmaktad›r. ‹lerleyen yaflla birlikte görülme s›kl›¤› artan hastal›klar›n bafl›nda ise çeflitli nedenlere ba¤l› olarak geliflen demanslar gelmektedir. DEMANS Demans, farkl› nedenlerle beyinde belirli bir sürede geliflen ve ilerleyerek devam eden etkilenmeler sonucu

168

yüksek serebral fonksiyonlar›n çok yönlü bozukluklar›n›n yaratt›¤› klinik tablolard›r (4). Di¤er bir tan›ma göre demans; kiflinin bellek, ak›l yürütme, oryantasyon, dikkat, konsantrasyon, konuflma, düflünme, fiziksel koordinasyon gibi birçok fiziksel yetene¤in giderek kötüleflmesidir (5). Demans›n birçok nedeni vard›r. En s›k görülen demans tipi Alzheimer hastal›¤› olup tüm demanslar›n yaklafl›k %60-70’ini oluflturmaktad›r. Demanslar›n %10-20’sini vasküler hastal›¤a ba¤l› reversibl ya da irreversibl demanslar, kalan %10-20’sini ise demansa neden olan di¤er nedenler oluflturmaktad›r (6,7). Yafll› bireylerde ayn› anda birden çok demans türü bir arada görülebilmektedir. Bunun nedeni, subkortikal vasküler demans›n hipertansiyon, diyabet gibi kronik hastal›klara ba¤l› olarak geliflebilmesidir (7). Demans›n s›k görülen dört tipi vard›r. Her birinin farkl› klinik özellikleri ve tan› kriterleri bulunmaktad›r (8-10); • Alzheimer hastal›¤›, • Vasküler demans, • Lewy cisimcikli demans, • Frontotemporal demans ya da Pick hastal›¤›, • Di¤er nedenlere ba¤l› oluflan demanslar. Türkiye’de 2000 y›l›nda yap›lan Ulusal Hastal›k Yükü ve Maliyet Etkililik Projesinin sonuçlar›na göre Alzheimer hastal›¤› ve di¤er demans türleri, Türkiye’de ulusal düzeyde 60 ve üzeri yafl grubunda ölüme neden olan ilk 20 hastal›k aras›nda %0.5 oran›yla 19. s›rada yer almaktad›r. Tüm yafl gruplar›na göre incelendi¤inde Sakatl›¤a Ayarlanm›fl Yaflam Y›l› (DALY)’na neden olan ilk 20 hastal›¤a bak›ld›¤›nda hastal›¤›n kad›nlarda %1.2 oran›yla 19. s›rada bulundu¤u görülmektedir (11). Alzheimer hastal›¤›n›n tespiti için sinsi bir bafllang›c›n›n olmas›, ilerleyici bir süreç olmas›, erken haf›za kayb›n›n olmas› ve dil sorunlar›, apraksi, agnozi gibi biliflsel yetersizliklerden en az birinin olmas› gerekmektedir. Ayr›ca kiflide, kiflilik ve duygu durumundaki de¤iflikliklerinden; apati, depresyon, mod de¤iflkenli¤i ve ajitasyon görülebilmektedir (9,10).

Akad Geriatri 2009; 1: 167-172

Özcan M, Sun Kapucu S. Demansl› Hastalara Bak›m Veren Yak›nlar›n›n Yaflad›klar› Sorunlar ve Hemflirelik Yaklafl›mlar›

Vasküler demansa iskemik olaylar ve hemorajik lezyonlar katk›da bulunabilir. Biliflsel kay›plar kortikal ve/veya subkortikal düzeyde olabilir. Subkortikal vasküler demans arteriyoler oklüzyon ve laküner infarktlar›n bir sonucu olarak ortaya ç›kabilir. Diyabet, hipertansiyon ve kalp hastal›klar›na ba¤l› olarak kiflide vasküler demans geliflebilir. Vasküler demansta haf›za sorunlar› Alzheimer hastal›¤›na göre daha hafif düzeydedir (9). Lewy cisimcikli demansta halüsinasyonlar s›k görülmektedir. K›sa dönem haf›za ile ilgili sorunlar daha seyrektir. Bu hastalarda Parkinson semptomlar› daha yüksek orandad›r ve nöroleptik ilaçlar›n ekstropiramidal etkilerine karfl› daha hassast›r. Frontotemporal demans, frontal lobun etkilenmesine ba¤l› olarak davran›fllarda ve kiflilikte azalmayla karakterizedir (9). DEMANSTA GÖRÜLEN NÖROPS‹K‹YATR‹K BOZUKLUKLAR Demansl› hastalar›n %90’›nda nöropsikiyatrik bozukluklar görülmektedir. Nöropsikiyatrik bozukluklar hastalar›n kuruma kabulündeki ve bak›m verenlerin stresindeki en önemli nedenlerden biridir. Hastalarda görülen davran›flsal ve psikiyatrik sorunlar›n ortaya ç›k›fl›nda bireysel farkl›l›klar bulunmaktad›r. Hastada görülen davran›flsal ve psikiyatrik semptomlar, alg›lamada bozulma, düflünce içeri¤i, mizaç ve davran›fl bozukluklar›d›r. Demansa ba¤l› olarak geliflen biliflsel bozukluklar sonucunda mizaç, davran›fl ve kiflilikte bozulmalar görülür. Ortaya ç›kan bu bozulmalar, kiflinin sosyal yaflam›n› ve ifl hayat›n› tamamen etkiler. Ayr›ca, kiflinin biliflsel, duygusal, davran›flsal, düflünsel, alg›sal ve vejetatif ifllevlerinde önemli derecede bozulmalar görülür. Davran›flsal bozukluklar aras›nda fiziksel agresyon, hareketsizlik, ajitasyon, kültürle uygunsuz davran›fllar ve seksüel disinhibisyon bulunur. Hastada var olan anksiyete, depresif mizaç, halüsinasyonlar ve hezeyanlar hasta ve yak›n› ile görüflülerek belirlenmelidir (12). Demansl› kiflide ortaya ç›kan uygunsuz davran›fllar dört bafll›k alt›nda toplanabilmektedir (9,12): 1. Fiziksel olan ve agresif davran›fllar (vurma, tekmeleme, ›s›rma gibi), 2. Fiziksel olan ve agresif olmayan davran›fllar (dolaflma, uygunsuz dokunma gibi), 3. Sözel olan ve agresif olmayan davran›fllar (tekrarlanan istekler ve ibareler gibi),

Akad Geriatri 2009; 1: 167-172

4. Sözel olan ve agresif davran›fllar (küfür etme, 盤l›k atma gibi). DEMANSLI B‹REYE BAKIM VEREN K‹fi‹LER‹N YAfiADIKLARI SORUNLAR Amerika Birleflik Devletleri (ABD)’nde 4 milyondan fazla demans hastas›n›n %70’i ailesi taraf›ndan bak›m almaktad›r (5). Ailelerin ço¤u bak›m rolünü olabildi¤ince sürdürerek hastas›n›n kurum bak›m› almas›n› önlemeye çal›fl›r ve genelliklede birinci derecede bak›mdan sorumlu kifli demansl› bireyin eflidir (6). Ailedeki bak›m› daha çok kad›nlar üstlenmifltir, bak›m verenlerin %72’sini kad›nlar oluflturmaktad›r. Bunun %43’ü efller, %29’u k›z çocuklar›d›r. Efller ve k›z çocuklar› bak›mda günlük yaflam aktiviteleri ve enstrümental günlük yaflam aktivitelerinde daha çok aktif rol almaktad›r (6). ABD’de 2004 y›l›nda yap›lan bir araflt›rmaya göre tüm ev halk›n›n %20’si 50 yafl ya da daha yafll› olan bireylere bak›m vermektedir. Bak›m verenlerin büyük ço¤unlu¤unu kad›nlar oluflturmaktad›r. Ayn› çal›flmada bak›m verenlerin %39’unu erkeklerin oluflturdu¤u belirlenmifltir. Ailelerin y›ll›k ortalama bak›m masraflar› ise 196 milyar dolard›r. Bak›m vermek bak›m veren kiflilerin ailelerini, ifl ortamlar›n› ve toplumu etkilemektedir (13). Bak›m vermek, bak›m veren kiflinin yükümlülük ve sorumluluklar›n› art›rmaktad›r. Bak›m veren kiflilerin sorumluluklar› ifl ve evdeki yükümlülüklerle çat›flmaya neden olabilir. Bak›m veren kiflide, ebeveyninin ya da eflinin fiziksel ya da biliflsel olarak yetersiz oldu¤unu görmek büyük bir üzüntü yaflamas›na neden olur. Bak›m veren kifli; sevgi, iyi bir ifl yapt›¤› için memnuniyet gibi duygular›n›n yan› s›ra suçluluk, k›zg›nl›k, yorgunluk, anksiyete, korku, keder ve üzüntü gibi duygular yaflayabilir. Erkek ve kad›n bak›m veren kiflilerde rol de¤ifliklikleri olmaktad›r. Yafll› bir kad›n, kendi kendine karar vermeye, paray› idare etmeye ve araba kullanmayan bir kifli araba kullanmaya bafllamak zorunda kalabilir. Erkekler yemek piflirmek, çamafl›r y›kamak, efline kiflisel bak›m›nda yard›mc› olmak gibi sorumluluklar› üstlenebilmektedir (13). Yafll› bireylere ve demansl› kiflilere bak›m verenlere yönelik yap›lan baz› çal›flma sonuçlar› afla¤›da verilmifltir. K›l›ç Akça ve Taflç›’n›n yapt›¤› araflt›rmada, yafll› bireye bak›m verenlerin %25’inin günlük yaflamlar›n›n etkilendi¤i ve bu etkilenmeye ba¤l› olarak sosyal ileti-

169

Özcan M, Sun Kapucu S. Caring for the Dementia Patient: Difficulties Faced by Caregivers and the Nursing Approach

flimlerine engel olunmas› nedeniyle sorun yaflad›klar› belirlenmifltir. Bak›m verenlerin %22’sinde ço¤unlukla bafl a¤r›s›, mide flikayetleri ve kendilerini halsiz hissetme gibi fiziksel sa¤l›k sorunlar› görülmüfltür. Bak›m verenlerin %34.4’ü bak›m vermenin ruhsal sa¤l›klar›n› etkiledi¤ini belirtmifltir (14). Hong ve arkadafllar›n›n yapt›¤› çal›flmada, bak›m veren kiflilerin %78.3’ünün kad›n oldu¤u, %89.2’sinin evli oldu¤u, %50.6’s›n›n e¤itim durumunun iyi oldu¤u belirlenmifltir. Bak›m veren kiflilerin %33.8’ini bak›m alan kiflinin o¤lunun efli, %26.8’ini eflleri, %26.1’ini k›zlar› ve %13.4’ünü ise o¤ullar› oluflturmaktad›r. Bak›m veren kiflilerin %44.6’s›, haftada 40 saatten daha fazla süreyi bak›m vermek için harcad›klar›n› ve ortalama olarak 2.8 y›ld›r bak›m verdiklerini belirtmifltir (15). Akyar’›n yapt›¤› çal›flmada bak›m veren kiflilerin %64’ünün bak›mda güçlük yaflad›¤›, bak›m verenlerin %70’inin hastaya bakmaya bafllad›ktan sonra sorun yaflad›¤› saptanm›flt›r. Bak›m verenlerin %54’ünün ekonomik durumunun bak›m vermeye ba¤l› olarak olumsuz etkilendi¤i, %90’›n›n günlük yaflam›n›n etkilendi¤i ve bu etkilenmenin en çok sosyal yaflant›da oldu¤u belirtilmifltir. Bak›m veren kiflilerin yaflad›¤› sorunlara bak›ld›¤›nda ise bunlar›n hastan›n özbak›m›n›n uygulanmas›, hastan›n davran›fl de¤ifliklikleri ile bafl etme, hastan›n gereksinimini belirleme, hastan›n yan›nda kalma ve bak›c› ile yaflanan sorunlar oldu¤u belirlenmifltir (16). Demansl› bireylere bak›m veren yak›nlar›n›n yaflamlar› günlük yaflamlar›ndan sosyal yaflamlar›na kadar kapsaml› bir flekilde etkilenmektedir. Bak›m verenlerin yaflamlar›n›n olumsuz etkilenmesini azaltmak için, tüm bak›m veren kiflilerin, özellikle kad›nlar›n bak›m konusunda e¤itim almalar›n›n sa¤lanmas› ve bak›m veren kiflilere yönelik destek programlar›n›n oluflturulmas› önem kazanmaktad›r. Hartford Enstitüsü, bak›m vermenin olumsuz sonuçlanmas›yla alakal› risk faktörleri tan›mlam›flt›r. Bu risk faktörleri afla¤›da belirtilmifltir (17): • Bak›m veren kiflide yüksek oranda stres ve depresyon görülür, subjektif iyilik hali ve fiziksel sa¤l›klar› olumsuz etkilenmektedir. • Bak›m veren kifliler aras›nda kad›nlar›n daha fazla sorumluluk ald›klar› ve kad›nlarda depresyon oran›n›n daha fazla oldu¤u görülmektedir. • E¤itim düzeyi düflük olan bak›m veren kiflilerde yine depresyon görülme oran› yüksektir.

170

• Bak›m veren efllerde bak›m veren di¤er kiflilerden daha fazla oranda depresyon görülmektedir. • Bak›m alan kifli ile iletiflimi kötü olan bak›m veren kifli daha fazla s›k›nt› yaflamaktad›r. • Bak›m veren kiflinin bak›m vermeye haz›r olmay›fl› s›k›nt› yaflamas›na neden olmaktad›r. Demans prevalans›nda art›fl olmas›yla birlikte demansl› bireylere bak›m veren kiflilerde fiziksel, emosyonel ve ekonomik aç›dan tükenmifllik artmaktad›r. Demansl› hastalarda görülen nöropsikiyatrik semptomlar, bak›m veren kiflilerde yorgunlu¤a, zaman ve para harcanmas›na ve sosyal izolasyona yol açar. Bu durumda oluflan stres yaflam kalitesinin düflmesine, duygusal gerginli¤e veya baz› psikiyatrik bozukluklara neden olur (12). Demansl› kiflide ortaya ç›kan nöropsikiyatrik bozukluklar, hasta ve yak›nlar›n›n bu davran›fllarla bafl etmeleri hasta yak›nlar›n›n ac› çekmesine, hastan›n erken dönemde bir kuruma yat›r›lmas›na, bak›m masraflar›n›n artmas›na, hasta ve yak›nlar›n›n yaflam kalitesinin düflmesine neden olur. Hastada görülen sorunlar; kiflilik de¤ifliklikleri, mizaç bozukluklar›, hezeyan ve varsan›lar, bellek bozuklu¤una ba¤l› olarak sürekli ayn› sorular›n sorulmas›, huzursuzluk, fiziksel sald›rganl›k ve sosyal uygunsuz davran›fllar› içermektedir. Bütün bu sorunlarla bafla ç›kabilmek için bu davran›fllar› tetikleyen olay›n bulunmas›, sosyal ve fiziksel çevrenin düzenlenmesi gerekmektedir. Deliryum, anksiyete, uyku bozukluklar› ve depresyona ba¤l› olarak hastada ajitasyon görülebilir. Ajitasyon, altta yatan t›bbi sorun ortadan kalkt›¤› halde devam ediyorsa ajitasyonu tetikleyen çevresel nedenler gözden geçirilmelidir (12). Bak›m veren kifliler, hastada görülen delüzyon, halüsinasyon, depresyon, uykusuzluk, anksiyete, amaçs›z dolaflma ve fiziksel-agresif olan davran›fllarla bafl etmede en çok s›k›nt› yaflamaktad›r. Bu davran›fllarla bafl edilememesi hastan›n bak›m evlerine erken dönemde yat›r›lmas› ile sonuçlanmaktad›r (18). DEMANSLI HASTA YAKINLARINA YÖNEL‹K HEMfi‹REL‹K YAKLAfiIMLARI Yafll› nüfusundaki art›fl ile birlikte yafll› bireylere yönelik verilen sa¤l›k hizmetlerinde ve kalitesinde art›fl olmaktad›r. Toplumun talepleri do¤rultusunda geliflen sa¤l›k hizmetleri, yafll› bak›m›na iliflkin bak›m protokollerinin oluflturulmas› ile geliflim göstermifltir. Hartford Enstitüsünün haz›rlam›fl oldu¤u hemflirelik uygulama-

Akad Geriatri 2009; 1: 167-172

Özcan M, Sun Kapucu S. Demansl› Hastalara Bak›m Veren Yak›nlar›n›n Yaflad›klar› Sorunlar ve Hemflirelik Yaklafl›mlar›

lar› protokolleri aras›nda yer alan hasta yak›n›na yönelik olarak haz›rlanm›fl protokolde bak›m veren kiflilerin aktiviteleri aç›klanm›flt›r. Bu aktiviteler; günlük yaflam aktiviteleri, hastal›¤a yönelik olan bak›m, bak›m›n yönetimi olarak belirtilmifltir.

cekleri kurumlar hakk›nda bilgilendirilmesi ve kendileri gibi bak›m veren kiflilerle bir araya gelebilecekleri kurulufllar›n olmas› önemlidir. Demansl› bireye yaklafl›mda en önemli durum hastan›n interdisipliner bir ekip ile de¤erlendirilmesidir.

Hartford Enstitüsünün haz›rlad›¤› protokole göre hemflirelik yaklafl›mlar› afla¤›da verilmifltir (17):

BAKIM VEREN K‹fi‹YE VER‹LECEK E⁄‹T‹M KONULARI

• Bak›m veren kiflilerin bak›m vermeye haz›r oluflunu art›rmak için gerekli olan içeri¤in ve becerilerin tan›mlanmas› gerekmektedir.

Hasta ile ‹letiflim

• Bak›m veren kifli ile sorunlar›; merak edilen konular› belirlemek ve bunlara yönelik stratejileri oluflturmak için ifl birli¤i yapmak önemlidir. • Bak›m veren kiflinin kendi gücünün fark›na varmas›n› sa¤lamak için destek olunmal›d›r. • Bak›m veren kiflinin uygun kaynaklar› bulmas› ve bu kaynaklardan yararlanmas› konusunda yard›mc› olunmal›d›r. • Bak›m veren kiflilerin bak›m verme konusundaki fiziksel ve emosyonel yan›tlar›n› tan›malar›na ve yönetmelerine yard›mc› olunmal›d›r. Demansl› hastalara bak›m veren kiflilerin tükenmifllik düzeylerini azaltmak için bak›m veren kiflinin e¤itimi, destek sistemlerinin kuvvetli olmas›, gerekti¤inde ulaflabilece¤i kifli ya da kurumlar konusunda bilgili olmas› gerekmektedir. Bak›m veren kifliye bu konularda bilgi verilmesi interdisipliner bir yaklafl›m› gerektirmektedir. Bak›m veren kifliye yönelik hemflirelik giriflimlerinin bafl›nda hasta ve yak›nlar›n›n e¤itimi gelmektedir. Bak›m veren kiflinin demansl› bireyde görülebilecek davran›fllar› bilmesi ve bu davran›fllara nas›l bir yaklafl›mda bulunmas› konusunda bilgi sahibi olmas› ve bak›m verme konusunda e¤itime ihtiyaç duymas› bak›m veren kiflinin sorunlarla bafl etmesini sa¤larken tükenmifllik yaflamas›n› da engeller. Demansl› olan bireye bakan yak›nlar›n›n en çok s›k›nt› çektikleri konu, davran›fllarla nas›l bafl edebileceklerini bilmemeleri ve bu hastal›¤› yak›nlar›na yak›flt›ramamalar›d›r. Hastal›¤› bak›m veren kiflilerin kabullenmesi de zaman alabilmekte bu da hasta bireyin bak›m›n› olumsuz etkilemektedir. ‹kinci aflamada hemflirenin yaklaflmas› gereken konu, sosyal destek sistemlerinin güçlendirilmesidir. Öncelikle aile içinde yak›nlar›n ifl bölümü yaparak bak›m›n bir kifli üzerinde olmas›n› ve bu kiflinin tükenmifllik yaflamas›n›n engellenmesi önemlidir. Ayr›ca bak›m veren kiflilerin destek alabile-

Akad Geriatri 2009; 1: 167-172

Hasta ile konuflurken k›sa ve net cümleler kurulmal›d›r. Ses tonu yükseltilmeden yans›z cümleler kullan›larak hasta ile konuflulmal› ve hastan›n sorular› yan›ts›z b›rak›lmamal›d›r. Sorular›na yan›t verilmemesi hastan›n ajitasyonunun artmas›na neden olabilir (18). Konuflurken karmafl›k cümleler kurulmamal›d›r. Aç›k uçlu sorular sorulmamal›d›r (7). Uyku Düzeninin Sa¤lanmas› Uyku düzeninde bozulman›n olmas› hastan›n ve bak›m veren kiflinin yaflam kalitesini olumsuz etkilemektedir. Uyku bozukluklar›na yönelik olarak yap›lmas› gereken uygulamalar afla¤›da belirtilmifltir (12,18): • Yatma saatlerinin düzenli olmas›, • Yatak odas›n›n sadece uyumak için kullan›lmas›, • Uyan›kken yatakta olmamas›, • Yemek saatlerinin düzenli olmas›, • Alkol, kafein ve nikotinden kaç›n›lmas›, • Akflam afl›r› s›v› al›m›ndan kaç›n›lmas›, • Gündüz uyuklamalardan kaç›n›lmas›, • Gün içindeki aktivitelerin art›r›lmas›, • A¤r› varsa tedavisi, • Sabah gün ›fl›¤›na maruz kal›nmas›, • Her gün düzenli egzersizin yap›lmas›n›n sa¤lanmas›, • Rahat uyku uyumas›n›n sa¤lanmas›, • Uyku saatinde ses, ›fl›k gibi uyaranlar›n azalt›lmas›. Çevresel Düzenleme Günlük programda kat› rutinler, huzursuz ve endifleli olan bireyi sakinlefltirir. ‹nkontinans› olan kiflide iki saatte bir düzenli tuvalete gitmesine yard›mc› olunmal›d›r. Gece lambalar› kullan›lmal›d›r. Ancak erken dönem demans hastalar› çevre de¤iflikliklerinden rahats›z olur. Çünkü ortamda yap›lan de¤ifliklikler kiflinin konfüzyonunu art›r›r. Çevredeki strese neden olan uyaranlar› belirlemek için çevresel bir de¤erlendirme yapmak

171

Özcan M, Sun Kapucu S. Caring for the Dementia Patient: Difficulties Faced by Caregivers and the Nursing Approach

iyi bir uygulama olabilir. ‹flitsel, görsel, dokunsal ve birden çok uyaranlar kontrol edilebilir olmayabilir. Lewy cisimcikli demans› olan kiflilerde tüm gün televizyonun aç›k olmas› halüsinasyonlar› art›rabilir.

KAYNAKLAR 1.

U.S. Census Bureau. Eriflim tarihi: 28.01.2009. Eriflim adresi: http://www.census.gov/ipc/www/idb/worldpopgraph.html

2.

T.C. Baflbakanl›k Türkiye ‹statistik Kurumu (TÜ‹K). Eriflim tarihi: 28.01.2009. Eriflim adresi: http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=3992

3.

2000 Genel Nüfus Say›m› Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, Türkiye. Ankara: T.C. Baflbakanl›k Devlet ‹statistik Enstitüsü, Mart 2003.

4.

Karaman Y. Alzheimer Hastal›¤› ve Di¤er Demanslar. 1. Bask›. ‹stanbul: Lebib Yalk›n Matbaas›, 2002: 63.

5.

Karadakovan A. Demansta Hemflirelik Bak›m›; II. Ulusal Geriatri Kongresi. Kongre Kitab› Kemer-Antalya: 20-24 Ekim 2003, s. 117-20.

6.

Buckwalter KC, Garad L, Maas M. Caregivers and their support. In: Copeland JRM, Abou-Saleh MT, Blazer DG (eds). Principles and Practice of Geriatric Psychiatry. 2nd ed. West Sussex, UK: John Wiley & Sons, 2002: 775-7.

7.

• Okumak, yürümek, spor yapmak gibi sizi rahatlat›c› faaliyetleri yap›n.

Schmidt Luggen A. Gerontologic nurse practitioner care guidelines: Dementia behaviours: Recognition and management. Geriatr Nurs 2005; 26: 95-7.

8.

• Aileniz, arkadafllar›n›z ve bak›m verdi¤iniz yak›n›n›zla iletifliminizi art›r›n.

Ganzer CA. Assessing Alzheimer’s disease and dementia: best practices in nursing care. Geriatr Nurs 2007; 28: 358-65.

9.

Reichman WE, Korn ML. Comprehensive management of behavioral disturbances in dementia. MedscapeCME. Eriflim tarihi: 26.12.2008 Eriflim adresi: http://cme.medscape.com/viewprogram/2896_index

Bak›m veren aile üyeleri ve profesyonel kiflilere yönelik olarak ABD’de 1995 y›l›ndan beri iki ayda bir yay›nlanan “Today’s Caregiver Magazine” dergisinde ise yafll›s›na bak›m veren aile üyelerine yönelik önerilerde bulunulmufltur (13). Bu öneriler; • Kendiniz ve sevdi¤iniz kifli (bak›m verdi¤iniz kifli) için ulafl›labilir hedefler belirleyin. • Bak›m vermenin stresli bir ifl oldu¤unun fark›nda olun. • Size ve yak›n›n›za uygun bak›m servislerinin avantajlar›n› ö¤renin. • Olabildi¤ince arkadafllar›n›zla iletiflimde olun ve zevk ald›¤›n›z aktiviteleri sak›n b›rakmay›n.

• Bak›m veren kiflilerin destek gruplar›na kat›l›n. • Kendi fiziksel ve mental sa¤l›¤›n›za odaklan›n. SONUÇ Dünya’da oldu¤u gibi ülkemizde de yafll› nüfusunda art›fl olmaktad›r. Bunun sonucu olarak yafll› bireylere yönelik sa¤l›k hizmetlerine olan gereksinim de artm›flt›r. Geriatri alan›nda olan geliflmelere ba¤l› olarak bu alanda e¤itimli sa¤l›k personellerine olan ihtiyaç artmaktad›r. Geriatri alan›nda e¤itimli hemflirelerin yetiflmesi hasta ve hasta yak›n›na verilecek olan e¤itimin etkinli¤ini de art›racakt›r. Demansl› bireylere bak›m veren kiflilerin bak›m sürecinde birçok sorunlarla karfl›lafl›ld›¤› bilinmektedir. Bak›m veren kifliler bilgi eksikli¤i, aile içi destek a¤›n›n yetersiz olmas›, destek alabilecekleri kifli/kurumlar›n olmamas› gibi nedenlere ba¤l› olarak karfl›laflt›klar› sorunlarla bafl etmede yetersiz kalmaktad›r. Bak›m veren kiflilerin karfl›laflt›klar› sorunlara yönelik olarak e¤itim toplant›lar›n›n planlanmas› ve uygulanmas›, bak›m veya dan›flmanl›k hizmeti verecek kurumlar›n oluflturulmas› büyük önem tafl›maktad›r. Oluflturulacak bu planlamalar›n yafll› bireylerin daha kaliteli hizmet almas›n› sa¤lamas›n›n yan› s›ra aile bireylerine de destek olabilmesi nedeniyle kiflilerin sorunlarla bafl edebilmelerini kolaylaflt›raca¤›n› düflünmekteyiz.

172

10. Muangpaisan W. Clinical differences among four common dementia syndromes. Geriatrics Aging 2007; 10: 425-9. 11. T.C. Sa¤l›k Bakanl›¤› Türkiye Sa¤l›k Kurumu (TUSAK). Eriflim tarihi: 9 fiubat 2009. Eriflim adresi: http://www.tusak.saglik.gov.tr/pdf/nbd/raporlar/hastalikyukuTR.pdf 12. Ceylan ME, Türkcan A. Araflt›rma ve Klinik Uygulamada Biyolojik Psikiyatri Demans. ‹stanbul, 2006: 2. 13. Lund M. Caregiver, take care. Geriatr Nurs 2005; 26: 152-3. 14. K›l›ç Akça N, Taflç› S. 65 yafl üstü bireylerde bak›m verenlerin yaflad›klar› sorunlar›n belirlenmesi. Sa¤l›k Bilimleri Dergisi 2005; 14: 30-6. 15. Hong GS, Kim H. Family caregiver burden by relationship to care recipient with dementia in Korea. Geriatr Nurs 2008; 29: 267-74. 16. Akyar ‹. Alzheimer hastalar›na bak›m verenlerin yaflad›klar› güçlükler (tez). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sa¤l›k Bilimleri Enstitüsü, 2006. 17. Hartford Institute for Geriatric Nursing. Eriflim tarihi: 31.12.2008. Eriflim adresi: http://consultgerirn.org/topics/family_caregiving/want_to_know_more 18. Y›lmaz A, Turan E. Alzheimer hastalar›na bak›m verenlerde tükenmifllik, tükenmiflli¤e neden olan faktörler ve bafl etme yollar›. Türkiye Klinikleri J Med Sci 2007; 27: 445-54.

Akad Geriatri 2009; 1: 167-172