STOSUNKl MI£DZYNARODOWE

STUDIA POLITYCZNE

Nr 1(1) 1992

JANUSZ STEFANOWICZ (Warszawa)

CZY "ZIMNA WOJNA" MOZE SIF; POWTORZYC? I. WPROW ADZENIE

ia

ud

St

Fundacja im. Woodrowa Wilsona zorganizowala dla kilku czolowych uczelni amerykanskich program dydaktyczno-badawczy 0 profilu bardziej politologicznym nii historycznym pt. "Mi~dzynarodowa historia zimnej wojny". W zwil'!zku z tym moina wysnue przypuszczenie, ii podtekstem podj~cia tematu, uwaianego powszechnie za naleil'!cy do bezpowrotnej przeszlosci, moie bye umieszczone w tytule niniejszego artykulu pytanie. Nawet, jdli moj domysl jest nietrafny, stal Sl~ on inspiracjll do zamieszczonych tu refleksji. . Na wst~pie naleiy wyjasnie, czy prowadzona mi~dzy Wschodem i Zachodem "zimna wojna" byla jedynll sytuacjl'! tego typu w dziejach stosunkow mi~dzynarodowych . OtM nie negujllc jej niepowtarzalnej specyfiki 0 czym w dalszej cz~sci - odpowiedz musi bye przeczllca. Przykladow jest wiele, gwoli zwi~zlosci wymieni~ trzy najbardziej znamienne. Jeden willie si~ z uiyciem tego okreslenia - zapewne po raz pierwszy - przez don Juana Miguela, wnuka krola Kastylii Ferdynanda III, dla scharakteryzowania kilkusetletnich stosunkow mi~dzy coraz pot~iniejszYmi krolestwami hiszpanskimi i upadajllcyrni kalifatami arabskimi: " nie jest to wojna mocna i bardzo gorllca, ktora toczy si~ na smiere i iycie, ale wojna zimna, ktora ani nie pocillga za sobll pokoju, ani nie przynosi zaszczytu temu, kto jll prowadzi"l . Trafnie tei zastosowal je historyk amerykanski w opisie stosunkow rni~dzy Ludwikiem XI a Karolem Burgundzkim 2• I wreszcie mamy wspolczesnll do "wielkiej" sui gen(!ris lokalnll "zimnl'! wojn~" - przetykanl'! trzema "gorl'!cymi" konfliktami - bo jak inaczej uznae stosunki arabsko - izraelskie, poczl'!wszy od 1948 r. Wymienione przypadki ukazujll in nuce wlasciwe zimnej wojnie uwarunkowania: konflikty interesow i wrugose, takie 0 podloiu ideologicznym (bardzo intensywnll w pierwszym i trzecim, lecz dostrzegalnll tei w drugim przypadku), ktore nie pozwalaly na prawdziwy pokoj oraz wzgl~dnll rownowag~ sil, ktora nie dopuszczala do wojny "gorl'!cej". Analogia obejmuje ta'kie technik~ dzialania, ktora polegala na dllieniu do oslabienia lub ograniczenia rywala wsz~dzie i nieustannie, jednakie w taki sposob, by nie doprowadzie do totalnej konfrontacji (choe z dopuszczeniem ograniczonych w czasie i przestrzeni konfliktow zbrojnych) i zawsze utrzymywae wi~z jawnego lub milczl'!cego porozumienia, ktorego p~kni~cie w jednym rniejscu bylo rychlo nadrabiane zawillzaniem nowej nici w innym.

yc

lit

Po

e

zn

I

Cyt. za: R. B i e r zan e k, Wsp6lczesne stosunki mi(!dzynarodowe, Warszawa 1972, s. 208 .

. 2p . M. Ken d a II, Ludwik XI, Warszawa 1'976, s. 5.

120

JANUSZ STEFANOWICZ

ia

ud

St

W zargonie kOnlunistycznym, ale przyj~tym przez Zachod z miarkowanll dozl! ironii, metod~ t~ okreslano jako "pokojowe wspolistnienie". Dwudziestowieczna "zimna wojna" trwala w sumie przez cztery i pol dziesi~iolecia, choe nalei:y wyroznic jej kolejne fazy: wst~pujllcll (1945 -1948), . apogeum, czyli faza ostra (1949 - 1955), powolny i cZllstkowy proces odpr~zenia (1956-1979), ponowne zaostrzenie (1980-1984) i zlagodzenie klimatu (1985-1989). Daty graniczne calego procesu pokrywajll si~ niemal dokladnie z datami dotYCZllcymi podzialu Niemiec i w i:adnej mierze nie jest to dzielem przypadku. Megalomania Iiarodowa sugeruje nam, ze koscill niezgody mi~dzy ZSSR i jej bylymi sojusznikami byla tzw. sprawa polska, w rzeczywistosci jednak stanowily jll Niemcy, nie tylko z racji ich wal'tosci dla kazdej ze stron, lecz rowniez dlatego, ze tu wlasnie - od blokady Bertina po ostatnie chwile przed niespodzianYIll zjednoczeniem - ujawnial si~ najdobitniej podstawowy syndrom "zimnej wojny" Mam na mysli wzajemne nieusatysfakcjonowanie istniejllcym status quo i zarazem niemoznosc jego zmiany, a tam OWll podjazdowll taktyk~, ktora w wypadku polityki Zachodu i Wschodu (czy tez USA i ZSRR) przyj~la na tym obszarze iScie renesansowe bogactwo ksztaltow. Przyczyny i przeslanki zimnej wojny mozna podzielic na trzy kategorie: ontologiczne (wynikajllce z charakteru "bytow" , czyli podmiotow stosunkow mi~dzynarodowyc:'), strukturalne (zwi~ne z ukladem sil na arenie mi~dzynarodowej) oraz behawiorystyczne (wynikajllce z konkretnego zachowania jej glownych aktorow). Aczkolwiek tradycyjna metodologia nakazywalaby analizowac temat w tej wlasnie kolejnosci, postanowilem jll odwrocic, stosujllc metod~ a minori ad maius, poniewaz te ostatnie owladn~ly masowll swiadomoscill i uwazane Sll powszechnie za przyczyny zimnej wojny.

yc

lit

Po

zn

2. POST~POWANIE PROTAGONISTOW

e

Narzucanemu przez propagand~ komunistycznll - aczkolwiek malo skutecznie - stereotypowi agresywnosci amerykanskiej (miala ona pewien sukces na Zachodzie, znikomy na Wschodzie) prze