Recenzent: prof. dr hab. Lidia Cierpiałkowska Redaktor prowadząca: Agnieszka Szopińska Redakcja i korekta: Bogna Widła Projekt okładki: Katarzyna Juras
© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013
ISBN 978-83-7383-659-4
Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o. ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawa tel./fax 22 828 93 91, 22 826 59 21, 22 828 95 63 dział handlowy: jak wyżej w. 105, 108 e-mail:
[email protected] www.scholar.com.pl
Wydanie pierwsze Skład i łamanie: WN Scholar (Michał Moczarski) Druk i oprawa: Drukarnia Totem
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Rozdział 1. Dzieci rodziców z zaburzeniami psychicznymi – perspektywa psychopatologii rozwojowej . . . . . . . . . . . . . . 11
1.1. Zdrowie i zaburzenia u dzieci i młodzieży z grup ryzyka . . . . . . . . . . . . . 12 1.2. Wymiary zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1.3. Wpływ rodziców z zaburzeniami psychicznymi na rozwój ich potomstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 1.3.1. Charakterystyka zmian rozwojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 1.3.2. Wpływ podatności i ryzyka na rozwój . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 1.3.3. Nieadaptacyjne wzorce przystosowania jako efekt zwiększonej podatności dzieci z grup ryzyka na zaburzenia . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1.3.4. Pozytywna adaptacja jako efekt działania czynników ochronnych w przebiegu rozwoju dzieci z grup ryzyka . . . . . . . . . . 29 1.4. Transakcyjny model rozwoju zaburzeń lub zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 1.4.1. Związki między rozwojem a psychopatologią w cyklu życia . . . . . . 31 1.4.2. Ryzyko i zasoby – dynamika wzajemnych wpływów . . . . . . . . . . . 36 1.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
Rozdział 2. Odporność psychiczna jako proces prowadzący do zdrowia dzieci rodziców z zaburzeniami psychicznymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 2.1. Istota procesu odporności psychicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 2.2. Mechanizmy odporności psychicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 2.3. Źródła odporności psychicznej dzieci i młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 2.3.1. Biologiczne źródła odporności psychicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 2.3.2. Chroniąca rola zasobów psychologicznych jednostki . . . . . . . . . . . . 55 2.3.3. Czynniki środowiskowe jako źródło wsparcia rozwoju dzieci i młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
5
2.4. Zdarzenia życiowe jako czynnik modyfikujący związek między podatnością a zaburzeniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 2.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Rozdział 3. Wpływ alkoholizmu rodziców na funkcjonowanie ich dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
3.1. Rodzice alkoholicy jako determinanty rozwoju dziecka . . . . . . . . . . . . . . . 74 3.2. Ryzyko i zasoby w populacji dzieci alkoholików – transakcyjne modele psychopatologii rozwojowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 3.3. Charakterystyka zmian rozwojowych dzieci alkoholików w cyklu życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 3.3.1. Przebieg rozwoju dzieci alkoholików w okresie wczesnego dzieciństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 3.3.2. Realizacja zadań rozwojowych okresu szkolnego . . . . . . . . . . . . . . 85 3.3.3. Rozwój adolescentów z rodzin alkoholowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 3.3.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 3.4. Odporność psychiczna dzieci alkoholików w świetle badań . . . . . . . . . . . 92 3.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Rozdział 4. Metodologia badań własnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
4.1. Problemy badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 4.2. Model badań własnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 4.3. Pytania i hipotezy badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112 4.4. Kierunki rozstrzygnięć empirycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 4.5. Osoby badane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 4.6. Metoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 4.6.1. Szacowanie ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 4.6.2. Szacowanie zdrowia psychicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 4.6.3. Szacowanie zmiennych niezależnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 4.7. Procedura badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Rozdział 5. Prezentacja wyników badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
5.1. Charakterystyka psychologiczna dzieci alkoholików i dzieci niealkoholików. Porównanie grup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 5.1.1. Zdrowie psychiczne w badanych grupach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 5.1.2. Charakterystyka indywidualnych czynników ryzyka i zasobów w badanych grupach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143 5.1.3. Charakterystyka środowiskowych czynników ryzyka i zasobów w badanych grupach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168 5.2. Charakterystyka profilów adaptacyjności dzieci alkoholików i dzieci niealkoholików . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
6
5.3. Pozytywne przystosowanie dzieci alkoholików – porównania wewnątrzgrupowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 5.3.1. Pozytywna adaptacja dzieci alkoholików w wieku szkolnym . . . . . 201 5.3.2. Pozytywna adaptacja dzieci alkoholików w okresie dorastania . . . . 209 5.3.3. Pozytywna adaptacja dzieci alkoholików w okresie późnej adolescencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216 5.4. Model zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223 5.5. Podsumowanie i analiza wyników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 5.5.1. Funkcjonowanie dzieci alkoholików . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 5.5.2. Odporność psychiczna dzieci alkoholików . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 5.5.3. Czynniki ryzyka i zasoby wpływające na zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 5.6. Ograniczenia badań własnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 5.7. Implikacje praktyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 5.8. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
Załącznik 1. Zmienne demograficzne a grupy badawcze . . . . . . . . . . . . . 271 Załącznik 2. Statystyki testu F dla zmiennej „zadania rozwojowe” . . . 275 Załącznik 3. Statystyki testu F dla zmiennej „przywiązanie” . . . . . . . . . 277 Załącznik 4. Statystyki służące do wydzielenia profilów zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 Załącznik 5. Statystyki opisowe wyróżnionych profilów zdrowotnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 Załącznik 6. Korelacje zmiennych zależnych i niezależnych w całej badanej populacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293