Recenzent: prof. dr hab. Lidia Cierpiałkowska Redakcja: Zofia Kozik Projekt okładki: Katarzyna Juras Zdjęcie na okładce © pojoslaw / fotolia.com

Copyright © 2011 by Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa

ISBN 978-83-7383-510-8

Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o. ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawa tel./fax (22) 826 59 21, (22) 828 95 63, (22) 828 93 91 dział handlowy: jak wyżej, w. 105, 108 e-mail: [email protected] www.scholar.com.pl Wydanie pierwsze Skład i łamanie: WN Scholar (Jerzy Łazarski) Druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN

Spis treści Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

1. Zadania rozwojowe – podstawy teoretyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Transakcyjny model zadań rozwojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Uwarunkowania realizacji zadań rozwojowych . . . . . . . . . . . . . 1.3. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 11 14 37

2. Realizacja zadań rozwojowych w okresie dorastania . . . . . . . . . . 2.1. Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Charakterystyka okresu dorastania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39 39 40 50

3. Uwarunkowania realizacji zadań rozwojowych w rodzinie alkoholowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Realizacja zadań rozwojowych przez dzieci alkoholików . . . . . 3.2. Modele czynników ryzyka i zasobów w rozwoju dzieci alkoholików . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Sprawowanie funkcji rodzicielskich w okresie picia . . . . . . . . . 3.4. Sprawowanie funkcji rodzicielskich w okresie zdrowienia . . . . 3.5. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Metodologia badań własnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Problem badawczy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Struktura zmiennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Charakterystyka osób badanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Procedura badawcza i definicje zmiennych. . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5. Pytania badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6. Narzędzia badawcze i operacjonalizacja zmiennych . . . . . . . . . 5. Realizacja zadań rozwojowych u dzieci alkoholików oraz ich uwarunkowania psychologiczne – prezentacja wyników badań. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Poziom realizacji zadań rozwojowych w rodzinach z problemem alkoholowym – problemy ilościowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

52 53 64 77 91 99 101 101 109 111 112 116 117

120 121

5.2. Uwarunkowania realizacji zadań rozwojowych – problemy zależnościowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Podsumowanie wyników badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.4. Dyskusja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

147 185 188

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

200

Wstęp Według aktualnej statystyki 2,2–2,5 miliona mieszkańców Polski pije alkohol w sposób szkodliwy, około 800 tysięcy z nich jest uzależnionych, a blisko 1,5 miliona dzieci żyje w otoczeniu osób nieradzących sobie z tym nałogiem (PARPA 2011). Przytoczone dane niepokoją, wskazują bowiem na dużą skalę problemu alkoholizmu i ogromną liczbę dzieci, które bezpośrednio lub pośrednio doświadczają jego wpływu. W literaturze przedmiotu znajduje się wiele analiz ich psychologicznej sytuacji, a uzyskane wyniki badań jasno wskazują, iż dzieci wychowujące się w rodzinach, w których nadużywano alkoholu, różnią się pod wieloma względami od rówieśników z rodzin wolnych od tego nałogu. Wynika to z jednej strony ze zwiększonej podatności na występowanie różnorodnych problemów natury psychicznej, z drugiej zaś z narażenia dzieci alkoholików na nadmierny stres życiowy. Różnice te dotyczą wielu aspektów funkcjonowania, w tym także stopnia zaawansowania w realizacji celów, które wynikają z zadań rozwojowych odpowiednich do wieku dziecka. Należy pamiętać, że młodzi ludzie bardzo różnie reagują na oddziaływanie czynników ryzyka związanych z alkoholizmem rodziców. Jedni są podatni, inni odporni. Wiele dzieci z rodzin alkoholowych w życiu dorosłym cieszy się dobrym zdrowiem, odnosi sukcesy i ogólnie dobrze funkcjonuje, mimo często niekorzystnych warunków i przewlekłego stresu doświadczanego w dzieciństwie. Część badaczy twierdzi, że status dziecka alkoholika nie musi się wiązać z zaburzeniem rozwoju, a trudności i problemy natury psychicznej, pojawiające się u niektórych dzieci alkoholików, nie zawsze można wytłumaczyć uzależnieniem rodziców (Johnson 2001; Sher 2000). Podjęcie problematyki czynników ryzyka i czynników ochronnych oddziałujących na dzieci w rodzinach alkoholowych wydaje się więc w pełni uzasadnione, a nawet pożądane. Niniejsze opracowanie poświęcone jest zagadnieniom podmiotowych i rodzinnych uwarunkowań realizacji zadań rozwojowych okresu

8

Wstęp

dorastania, przy czym szczególną uwagę zwrócono na rodziny, w których uzależniony rodzic podjął leczenie. Podczas analizy literatury dotyczącej badań nad rodzinami z problemem alkoholowym na szczególną uwagę, oprócz alkoholizmu, zasługują aspekty związane ze sprawowaniem funkcji rodzicielskich. Uzyskane wyniki badań pozwalają postawić tezę, że alkoholizm nie jest problemem, który można oddzielić od szerszego kontekstu społecznego. Jednak większość publikacji tego typu pojawia się na Zachodzie, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, i dotyczy populacji amerykańskiej. W polskiej literaturze stosunkowo mało jest najnowszych badań z tej dziedziny. Proponowany temat mieści się w nurcie badań związanych z analizą funkcjonowania dzieci alkoholików (pod kątem ich reakcji na działanie rodzicielskich czynników ryzyka i ochrony), a także z doskonaleniem działań interwencyjnych i terapeutycznych. Pogłębienie wiedzy na temat uwarunkowań przebiegu rozwoju dziecka w rodzinie alkoholowej, w której rodzic podjął leczenie, może pomóc wyjaśnić, dlaczego tak konieczna jest pomoc i wskazanie kierunków oddziaływań wobec rodziny. Przeprowadzone badania stanowią próbę odpowiedzi na pytanie o to, jakie znaczenie mają zmiany (dotyczące osób uzależnionych i pozostałych członków rodziny) zachodzące w rodzinie alkoholowej w wyniku procesu trzeźwienia. Napisano stosunkowo niewiele prac poświęconych ocenie wpływu jakości relacji rodzic – dziecko na rozwój potomstwa w procesie zdrowienia. Trudno zatem na podstawie literatury jednoznacznie stwierdzić, czy zaprzestanie picia i podjęcie leczenia przez alkoholika jest czynnikiem wystarczającym, aby stworzyć odpowiednie warunki środowiskowe, niezbędne do efektywnej realizacji zadań rozwojowych okresu dorastania. Wydaje się, że tak – ale wymaga to empirycznego wyjaśnienia. Przeprowadzenie badań w tym zakresie może dostarczyć ciekawych informacji, poszerzających wiedzę o funkcjonowaniu dzieci wychowujących się w rodzinie z problemem alkoholowym. Praca składa się z pięciu rozdziałów, z których pierwsze trzy stanowią teoretyczną podstawę sformułowania problemów badawczych, a następne prezentują problem badawczy oraz wyniki własnych badań, a także ich interpretację. Rozdział pierwszy wprowadza w problematykę pracy. Omówiono w nim koncepcje rozwoju człowieka jako procesu wypełniania zadań rozwojowych z perspektywy tradycyjnych i współczesnych ujęć teoretycznych. Zwrócono szczególną uwagę na charakterystykę okresu dorastania i na

Wstęp

9

specyfikę zadań rozwojowych wynikających z tego etapu życia. Jest to bowiem szczególny czas dojrzewania, często charakteryzowany w kategoriach przełomu lub kryzysu. Wielu badaczy interesuje się tym okresem, gdyż stosunkowo łatwo zaobserwować tu zarówno procesy uruchamiające powstawanie zaburzeń, jak i procesy kształtujące odporność na negatywne oddziaływanie środowiska rozwojowego. Rozdział drugi zawiera przegląd podmiotowych i rodzinnych uwarunkowań realizacji zadań rozwojowych, dokonany z perspektywy psychopatologii rozwojowej. Chociaż we współczesnej wiedzy o zdrowiu i zaburzeniach ciągle jeszcze kładzie się nacisk na wyjaśnienie mechanizmów patogenetycznych, to pojawia się coraz więcej propozycji, aby uwzględniać zarówno aspekty patologii, jak i zdrowia, z wykorzystaniem wiedzy o rozwoju człowieka. Psychopatologia rozwojowa jest najbardziej dynamicznie rozwijającą się dziedziną wiedzy i badań empirycznych, która próbuje wyjaśnić, w jaki sposób dochodzi do pojawienia się nieprzystosowawczych wzorów zachowań w kontekście niezrealizowanych zadań rozwojowych. Tworząc modele czynników ryzyka i ochrony, stara się jednocześnie ustalić konfiguracje wzajemnych związków między podmiotowymi i rodzinnymi czynnikami rozwoju, wpływające na osłabianie nieadaptacyjnych zachowań albo też na ich umacnianie. W rozdziale trzecim, po przedstawieniu sytuacji dzieci alkoholików, skoncentrowano się na oddziaływaniu w tych rodzinach różnych czynników ryzyka i zasobów, szczególnie na znaczeniu wpływów rodzicielskich na przebieg realizacji zadań rozwojowych. Dokładnie omówiono sposoby sprawowania funkcji rodzicielskich w okresie picia oraz dokonano analizy zachowania się rodziców, którzy podjęli leczenie. Sposób funkcjonowania rodziców w procesie zdrowienia opisano na podstawie założeń programów leczenia. Jednak ze względu na bardzo małą liczbę badań empirycznych w tym zakresie ma on w dużej mierze charakter teoretyczny i hipotetyczny. W części empirycznej pracy, obejmującej rozdział czwarty i piąty, przedstawiono sformułowany na podstawie analizy literatury problem badawczy, model zależności między podmiotowymi a rodzinnymi zmiennymi uznanymi za istotne dla poziomu realizacji zadań rozwojowych okresu dorastania przez dzieci leczących się alkoholików. Część ta zawiera również opracowanie statystyczne wyników badań raz ich psychologiczną analizę z odniesieniem do najnowszej literatury przedmiotu w tym zakresie. Otrzymane rezultaty pozwoliły sformułować kilka istotnych wniosków, dotyczących

10

Wstęp

procesu realizacji przez dzieci alkoholików zadań rozwojowych okresu dorastania. Mam ogromną nadzieję, że wyniki tych badań przyczynią się do głębszego zrozumienia problematyki uwarunkowań procesów pozytywnej adaptacji (mierzonej poziomem realizacji zadań rozwojowych) zachodzących w rodzinach z problemem alkoholowym oraz staną się inspiracją do dalszych dociekań naukowych. Ufam też, że zainteresują osoby, które mają bezpośredni, codzienny kontakt z dziećmi alkoholików i ich rodzicami (nauczycieli, wychowawców, pedagogów szkolnych), oraz terapeutów pracujących z rodzinami alkoholowymi. Obserwacje zawarte w tej książce mogą bowiem im pomóc podjąć skuteczne oddziaływania profilaktyczne i terapeutyczne, wzbogacone o wiedzę, jakie znaczenie ma proces leczenia dla funkcjonowania alkoholika jako rodzica oraz dla efektów rozwojowych obserwowanych u dzieci.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie