Dominik K. Gajowiak1 Spóádzielczy Bank Rzemiosáa i Rolnictwa Woáomin

SpóádzielczoĞü bankowa w Polsce na tle wybranych spóádzielczych grup i systemów bankowych Unii Europejskiej Cooperative banking in Poland compared with the selected cooperative banking groups and systems in the European Union Synopsis. Celem opracowania jest próba oceny sytuacji ekonomiczno-organizacyjnej polskiej spóádzielczoĞci bankowej na tle wybranych spóádzielczych grup i systemów bankowych, stowarzyszonych w Europejskim Związku Banków Spóádzielczych (EACB), który jest najwiĊkszą europejską tego typu organizacją. AnalizĊ przeprowadzono w oparciu o dane opublikowane przez EACB za lata 2005-2007. Sáowa kluczowe: spóádzielczoĞü bankowa, modele spóádzielczoĞci bankowej, sytuacja ekonomicznoorganizacyjna Abstract. The aim of the paper is an attempt to assess the economic and organisational situation of the Polish cooperative banking group against the background of the selected cooperative banking groups and systems, associated with the European Association of Co-operative Banks (EACB), which is the largest European organization of the type. The analysis was realized basing on data published by the EACB for years 2005-2007. Key words: cooperative banking, models of the cooperative banking, economic and organisational situation.

WstĊp Banki spóádzielcze z reguáy są maáymi bankami uniwersalnymi, którym trudno byáoby samodzielnie stawiü czoáa silnej konkurencji na rynku finansowym i oferowaü klientom wszystkie potrzebne im produkty bankowe. Wynika stąd koniecznoĞü integrowania siĊ lokalnych spóádzielni kredytowych w silniejsze grupy regionalne lub krajowe i tworzenia w ramach grupy odpowiednich banków centralnych oraz specjalistycznych instytucji finansowych, takich jak towarzystwa ubezpieczeniowe, banki hipoteczne, kasy oszczĊdnoĞciowo-budowlane i fundusze inwestycyjne, które wspierają dziaáalnoĞü banków spóádzielczych na szczeblu lokalnym, tworząc z nimi konsorcja kredytowe i dostarczając im specjalistycznych produktów [Gostomski 2006]. W rezultacie powiĊkszają siĊ zakresy dziaáalnoĞci sektora, który obejmuje juĪ swym zasiĊgiem nie tylko rynek lokalny czy regionalny, ale takĪe krajowy i miĊdzynarodowy, oraz liczba jego klientów [Gniewek 2005]. Banki funkcjonujące w paĔstwach Unii Europejskiej są czáonkami Europejskiego Związku Banków Spóádzielczych (EACB, European Association of Co-operative Banks). 1

Dr inĪ., e-mail: [email protected]

52

Jest to jeden z wiodących związków w sektorze finansowym [StefaĔski 2008]. EACB zostaá utworzony w 1970 r. Reprezentuje interesy 28 spóádzielczych grup bankowych na poziomie europejskim. Dane EACB pokazują, Īe banki spóádzielcze odgrywają waĪną rolĊ w gospodarkach Unii Europejskiej i ich sektorach bankowych. Wywierają one wpáyw na Īycie codzienne niemal 160 milionów obywateli, ich liczba przekracza 4 tys., posiadają okoáo 60 tys. placówek, zrzeszają 49 mln czáonków oraz zatrudniają 750 tys. pracowników [EACB… 2009].

Struktury i modele spóádzielczoĞci bankowej w krajach Unii Europejskiej Banki spóádzielcze w krajach Europy Zachodniej, wyrosáe z rolnictwa oraz rzemiosáa i nastawione początkowo wyáącznie na ich obsáugĊ kredytową, stają siĊ aktualnie coraz czĊĞciej prawdziwymi bankami o charakterze powszechnym oraz uniwersalnym i chociaĪ nadal jedną z ich funkcji pozostaje kredytowanie wymienionych sektorów, to jednak oprócz tego finansują one coraz czĊĞciej takĪe handel, drobny przemysá (maáe i Ğrednie przedsiĊbiorstwa) oraz turystykĊ i przedsiĊwziĊcia ekologiczne, co zapewnia im szanse rozwoju i konkurencyjnoĞci [Orzeszko 1998]. Podstawą tworzenia i funkcjonowania banków spóádzielczych w wielu krajach europejskich byáy koncepcje dziaáania kas kredytowych opracowane przez Fryderyka Wilhelma Raiffeisena oraz Franza Hermana Schultzego z Delitzsch. Gáównym celem powoáywania do Īycia kas byáo przezwyciĊĪenie niedorozwoju i biedy w Ğrodowiskach wiejskich oraz umoĪliwienie kupcom, rzemieĞlnikom i drobnym producentom z miast uniezaleĪnienia siĊ od lichwiarskich poĪyczek [Gostomski 2006]. Spóádzielnie systemu Schulzego w wiĊkszym stopniu zbliĪone byáy do modelu rynkowego i to odróĪnia je od tradycyjnych spóádzielni modelu Raiffeisena [Golec 2004]. Wilhelm Haas uruchomiá mniej doktrynerską gaáąĨ spóádzielczoĞci. W koĔcu XIX wieku grupa Haasa wcielaáa wiĊkszoĞü wiejskich spóádzielni kredytowych w Niemczech. Organizacje Haasa i Raiffeisena rozwijaáy proste lokalne struktury [Guinnane 2001]. Wielką zasáugą Haasa jest zrozumienie znaczenia integracji organizacyjnej oraz gospodarczej spóádzielczoĞci rolniczej w postaci związków gospodarczych i patronackich (w tym sensie mówi siĊ o modelu Haasa) [Boczar 1986]. W krajach europejskich stosowane są róĪne rozwiązania organizacyjne, chociaĪ najczĊĞciej polegają one na zrzeszaniu siĊ banków spóádzielczych w związkach spóádzielczych i centralach finansowych umoĪliwiających silne powiązania kapitaáowe [Gniewek 2003]. Mimo iĪ trudno o wytyczenie identycznych schematów ewolucyjnych, to wiĊkszoĞü stanów rozwojowych bankowoĞci spóádzielczej jest porównywalna. MoĪna wĞród nich wyróĪniü [Funkcjonownie... 2008]: x samodzielne banki spóádzielcze, x zrzeszenia podstawowe (zrzeszenia apeksowe), x grupy bankowe, x zintegrowane grupy bankowe x konglomeraty finansowe.

53

Banki w krajach Unii Europejskiej dziaáają w ramach dwu- lub trójszczeblowej struktury organizacyjnej [Policha 2004]. Struktura dwuszczeblowa istnieje w spóádzielczym sektorze bankowym w Polsce, Holandii, Belgii, Danii, Finlandii, Hiszpanii oraz w austriackiej grupie banków ludowych i francuskiej grupie Credit Agricole. Natomiast trójstopniowa struktura organizacyjna wystĊpuje w austriackiej grupie banków Raiffeisena, we francuskiej grupie Credit Mutuel i we Wáoszech [Gostomski 2006]. System niemiecki stanowi poáączenie obu rozwiązaĔ, a funkcjonująca tam struktura organizacyjna banków spóádzielczych nazywana jest czĊsto strukturą mieszaną, bowiem w ostatnich latach ewoluuje ona bardzo silnie w kierunku struktury dwustopniowej i na obecnym etapie moĪna ją zaklasyfikowaü do grona tych grup zrzeszeniowych [AliĔska 2002]. W praktyce efektywna moĪe byü zarówno dwuszczeblowa, jak i trójszczeblowa struktura organizacyjna. Zawsze jednak kluczowe znaczenie dla siáy sektora spóádzielczego ma bank krajowy [Gostomski 1999]. W wiĊkszoĞci krajów europejskich uksztaátowaáa siĊ jedna spóádzielcza grupa bankowa, ale we Francji, Austrii i Wáoszech funkcjonują dwie lub trzy grupy banków spóádzielczych [Gostomski 2006]. O charakterze spóádzielczej grupy bankowej w znacznym stopniu decyduje rodzaj i intensywnoĞü relacji zachodzących w samym zrzeszeniu, co przekáada siĊ na róĪne modele organizacyjne identyfikowalne w spóádzielczej praktyce bankowej [Funkcjonowanie... 2008]. Dlatego spóádzielczoĞü bankową krajów Unii Europejskiej moĪna rozpatrywaü takĪe przez pryzmat wspóáczesnych modeli organizacyjnych, które dają siĊ podzieliü na: x federacyjno-sieciowy, x atomistyczno-konkurencyjny, x hybrydowy. Zrzeszenie banków spóádzielczych moĪe byü zakwalifikowane do modelu federacyjno-sieciowego, gdy: x posiada jednolity wizerunek lub narodową markĊ, co oznacza, Īe banki spóádzielcze postrzegane są jako typowe jednostki struktury, które moĪna porównywaü do jednostek organizacyjnych korporacji, x struktura wyĪszego szczebla zorganizowana jest na zasadzie pomocniczoĞci i nie moĪe prowadziü dziaáalnoĞci konkurencyjnej w stosunku do banków zrzeszonych, x wystĊpują ograniczenia terytorialne lub licencyjne w Ğwiadczeniu usáug finansowych przez jednostki zrzeszenia, x czáonkami banków spóádzielczych są osoby fizyczne lub prawne, natomiast czáonkami struktur wyĪszego rzĊdu są wyáącznie banki spóádzielcze, x zgodnie z zasadą subsydiarnoĞci i terytorialnoĞci banki wyĪszego szczebla nie prowadzą dziaáalnoĞci detalicznej, x system jest ustrukturyzowany w pionach reprezentacji polityczno-samorządowej czáonków, operacyjno-biznesowym oraz monitoringu i kontroli, przy czym nadzór bankowy traktowany jako podmiot zewnĊtrzny moĪe delegowaü czĊĞü swych uprawnieĔ organom monitotująco-kontrolnym systemu federacyjno-sieciowego, x uzupeánieniem systemu jest instytucja gwarantująca depozyty w bankach. Model ten powstawaá w drodze ewolucji systemów spóádzielczoĞci kredytowej typu Raiffeisena lub niemieckich Volksbanków i wystĊpuje gáównie w Europie kontynentalnej: Austrii, Belgii, Francji, Niemczech oraz Holandii. W modelu atomistyczno-konkurencyjnym:

54

x spóádzielnie kredytowe funkcjonują gáównie jako niezaleĪne podmioty manifestujące swoją indywidualną toĪsamoĞü, x zakres usáug banku wyĪszego rzĊdu jest ograniczony, x funkcje monitorująco-kontrolne wykonywane przez organy systemu spóádzielczego ograniczone są do minimum, x banki nie mają wáaĞciwie ograniczeĔ konkurencji miĊdzy sobą, x banki z punktu widzenia pozyskiwania depozytów i udzielania kredytów mają charakter otwarty lub zamkniĊty. Do modelu atomistyczno-konkurencyjnego zalicza siĊ systemy spóádzielcze w takich krajach jak Hiszpania, Wielka Brytania czy Wáochy. Model hybrydowy to rozwiązanie powstaáe z eklektycznego poáączenia cech poprzednich modeli, przy czym związki organizacyjne miĊdzy czáonkami grupy są znacznie luĨniejsze, co oznacza przede wszystkim brak relacji hierarchicznych, a podmioty w grupie nie stanowią proceduralnie i produktowo zintegrowanej sieci. Biorąc pod uwagĊ wyróĪnione cechy omówionych modeli, systemy organizacyjne banków spóádzielczych w Polsce moĪna zaklasyfikowaü do modelu hybrydowego, z przewagą cech modelu federacyjno-sieciowego [SzambelaĔczyk 2006]. PodjĊte w opracowaniu rozwaĪania dotyczą zatem spóádzielczych systemów bankowych, skáadających siĊ z jednego i wielu banków zrzeszających, jak teĪ funkcjonujących w ramach róĪnych modeli organizacyjnych.

SpóádzielczoĞü bankowa w wybranych krajach Unii Europejskiej BankowoĞü spóádzielcza Unii Europejskiej stanowi istotną formĊ organizacji rynku finansowego. Na wyróĪnienie zasáuguje bankowoĞü spóádzielcza w Holandii, Niemczech, Austrii, we Francji oraz w Finlandii [Siudek 2006]. Wedáug Zioáo [2008] sektor spóádzielczy moĪna oceniü jako najbardziej rozwiniĊty we Francji, Niemczech i Wáoszech. Oprócz takich sektorów w Holandii, Niemczech, Austrii, Francji, Finlandii oraz Wáoszech analizie i porównaniu z polską spóádzielczoĞcią bankową poddano równieĪ spóádzielczy sektor bankowy wystĊpujący w Hiszpanii2. W tabeli 1 zestawiono podstawowe dane ekonomiczno-organizacyjne wybranych spóádzielczych systemów bankowych, posiadających czáonkostwo Europejskiego Związku Banków Spóádzielczych. Z danych tych wynika, Īe do krajów o najwiĊkszej liczbie banków spóádzielczych naleĪą Niemcy (1232), Austria (628), Polska (584) oraz Wáochy (539). Natomiast najmniejszą liczbĊ banków lokalnych na koniec 2007 r. odnotowano we Francji (77) i Hiszpanii (82). We wszystkich analizowanych systemach spóádzielczoĞci bankowej (z wyjątkiem wáoskiego) zaobserwowano tendencjĊ spadkową tej liczby. Zarówno w grupie wáoskiej Banche Popolari jak i FEDERCASSE liczba banków spóádzielczych w latach 2005-2007 ulegáa zwiĊkszeniu, odpowiednio z 90 do 97, czyli o 7,7% oraz z 439 do 442, czyli o 0,7%. Podobna tendencja, pomimo spadku ogólnej liczby austriackich banków lokalnych, wystąpiáa w grupie Genossenschaftsverband, a wiĊc banków dziaáających w oparciu o 2 Spóádzielczy system bankowy Hiszpanii jest bardzo czĊsto porównywany ze spóádzielczoĞcią bankową w Polsce. Ponadto hiszpaĔska grupa Union Nacional de Cooperativas de Credito, podobnie jak grupy Raiffeisenbanken, OKO Bank, Credit Agricole, Rabobank, DZ Bank oraz Banche Popolari, jest czáonkiem Unico.

55

model Franza Hermana Schultzego z Delitzsch. Na uwagĊ zasáuguje równieĪ niezmienna w analizowanym okresie liczba banków spóádzielczych we francuskich grupie Credit Mutuel. Najbardziej dynamiczny spadek wystąpiá w holenderskiej grupie Rabobank, gdzie w latach 2005-2007 odnotowano zmniejszenie liczby banków spóádzielczych wynoszące niemal 30%. Grupa Rabobank jako jedyny prywatny bank na Ğwiecie ma najwyĪszy rating kredytowy – AAA, nadany przez najbardziej znaną na Ğwiecie agencjĊ ratingową Standard & Poor’s [Gostomski 2007]. UmiejĊtnie prowadzona, nieco konserwatywna polityka sprawiáa, Īe jest on uznawany za najbezpieczniejszy prywatny bank na Ğwiecie (wedáug Global Finance) i najbardziej stabilny (wedáug Sustainable Investment Research International (SiRi) Company) [Rogalski 2009]. W przypadku austriackiej grupy Raiffeisena, fiĔskiego OKO Bank oraz niemieckiego DZ Bank redukcja liczby banków lokalnych wyniosáa okoáo 4%. Jednak proces áączenia siĊ niemieckich banków spóádzielczych zachodzi na duĪo mniejszą skalĊ niĪ zakáada to strategia. Wedáug strategii tego sektora okreĞlonej w dokumencie „Zespolenie siá – jeden związek, jedna strategia” przyjĊtym w 1999 roku, liczba samodzielnych banków spóádzielczych w Niemczech w ciągu dziesiĊciu lat, tzn. do 2008 roku zmniejszyü siĊ miaáa do 800 [Gostomski 2003]. Konsolidacja finansowa i organizacyjna pozwala stworzyü z lokalnych banków spóádzielczych silny i nowoczesny spóádzielczy sektor bankowy [Gostomski 2000]. W pozostaáych analizowanych spóádzielczych grupach bankowych (w tym takĪe w Polsce) procesy konsolidacji zachodziáy w bardzo niewielkim zakresie. W wiĊkszoĞci analizowanych grup i systemów spóádzielczoĞci bankowej zaobserwowano zwiĊkszenie liczby placówek banków lokalnych, ale w Finlandii, Niemczech oraz Holandii zmniejszeniu liczby banków spóádzielczych towarzyszyáa redukcja liczby ich placówek terenowych. W analizowanym okresie w fiĔskiej grupie OKO Bank odnotowano spadek liczby placówek bankowych z 680 do 630, czyli o 7,4%, w niemieckiej grupie DZ Bank z 14122 do 13625, czyli o 3,5%, a w holenderskiej grupie Rabobank z 1575 do 1159, czyli o 26,4%. Wynika to ze stopniowego odchodzenia od koncepcji klasycznych placówek terenowych na rzecz bankowoĞci elektronicznej, a w szczególnoĞci internetowej. Sposobem na obniĪenie wysokich nakáadów na informatykĊ w bankach spóádzielczych i uzyskanie korzyĞci z tytuáu duĪej skali dziaáania jest centralizacja przetwarzania danych w bankach zrzeszających lub w specjalnie do tego celu utworzonych spóákach. W najwiĊkszym stopniu przetwarzanie danych scentralizowaáy fiĔskie i holenderskie banki lokalne. W Niemczech istnieje 8 spóádzielczych centrów obliczeniowych naleĪących do regionalnych związków banków spóádzielczych [Gostomski 2006]. Niemieckie banki lokalne realizują od dawna formuáĊ allfinanz, czyli funkcjonowanie jako konglomeratu finansowego, a wiĊc instytucji Ğwiadczącej áącznie co najmniej usáugi bankowe i ubezpieczeniowe. W bardziej luĨnym sformuáowaniu allfinanz to po prostu sprzedaĪ szerokiej gamy usáug finansowych [Kulawik 2005]. W ten sposób, w odróĪnieniu od fiĔskich oraz holenderskich banków spóádzielczych, osiągają one wiĊksze korzyĞci z ekonomii zakresu niĪ ekonomii skali. NajwiĊkszy przyrost liczby placówek terenowych banków lokalnych w ujĊciu bezwzglĊdnym wystąpiá we francuskiej grupie Credit Agricole (z 9100 do 11000, czyli o 1900), a w ujĊciu procentowym w austriackiej grupie banków Schultzego (z 611 do 1054, czyli o 72,5%). Na wyróĪnienie zasáuguje teĪ zwiĊkszenie liczby placówek bankowych we wáoskiej grupie Banche Popolari (z 7593 do 8988, czyli o 18,4%)

56

57

Banques Populaires, Francja

Credit Mutuel, Francja

Credit Agricole, Francja

2 880 2 938

20

2007

2 692

22

2005 20

5 149

18

2007

2006

5 065

5 020

18

2005 18

11 000

39

2007

2006

11 000

41

9 100

41

2005 2006

630

229

2007

680

238

2005 670

1 054

80

2007

232

842

88

2006

611

68

2005 Genossenschaftsverband, 2006 Austria

OP-Pohjola Group, Finlandia

1 746

548

2007

1 611 1 732

574

3 300 000

3 200 000

2 800 000

7 100 000

6 900 000

6 700 000

6 000 000

5 700 000

5 700 000

1 202 000

1 160 000

1 133 000

674 000

673 158

650 000

1 700 000

1 657 186

1 655 153

12 471

12 139

11 974

13 637

11 336

6 684

32 000

31 120

30 900

7 800 000

7 000 000

6 600 000

40 855

34 994

44 509

14 900 000 59 450

14 500 000 58 380

14 200 000 57 000

44 000 000 163 126

31 000 000 157 000

21 000 000 134 000

4 086 000

4 000 000

3 100 000

1 500 000

1 500 000

700 000

3 600 000

3 600 000

3 600 000

Banki lokalne Placówki Czáonkowie Klienci

578

2005

Rok

2006

Raiffeisenbanken, Austria

Spóádzielcza grupa bankowa, kraj

22 054

33 773

349 000

204 000

250 404

553 302

482 676

436 400

1 540 863

1 381 000

1 170 000

65 716

59 500

52 845

94 571

167 900

92 000

94 800

469 000

422 800

149 000

485 140

438 100

398 000

31 224

25 800

24 200

62 666

54 301

132 046

236 264

82 074

114 395

97 694

205 361

176 008

Aktywa ogóáem, mln Depozyty mln EUR Personel EUR

122 700

109 000

121 000

258 600

220 000

188 200

643 100

544 600

455 000

44 776

39 600

34 800

52 773

45 576

17 617

144 909

118 859

101 254

6,70

6,20

6,40

17,30

12,40

12,30

29,00

25,00

28,00

32,30

32,70

32,00

8,00

7,10

6,27

27,80

27,78

26,94

7,60

8,20

8,20

12,70

16,80

16,30

25,00

20,90

28,00

31,10

31,10

30,50

7,50

7,70

5,78

23,80

23,42

23,14

Udziaá Udziaá rynkowy w Kredyty rynkowy w kredytach, mln EUR depozytach, % %

Table 1. Basic economic and organizational data on cooperative banking in selected cooperative groups and systems in the European Union.

Tabela 1. Podstawowe dane ekonomiczno-organizacyjne wybranych spóádzielczych grup i systemów bankowych w Unii Europejskiej

58

248

2005

1 021 500 776 224

8 988 3 617

97 439 438 442

2007 2005

FEDERCASSE, Wáochy 2006 2007

884 858

1 065 000

7 808

89

2006

3 926

1 070 000

7 593

90

2005

822 893

2 500 000

4 021

584

3 758

2 500 000

3 790

584

ħródáo: [EACB… 2009]

54 737

56 209

50 988

5 100 000

5 000 000

1 463 584

9 150 000

8 100 000

8 050 000

29 066

27 835

26 850

80 300

73 269

72 144

10 500 000 30 105

10 500 000 28 899

10 500 000 28 283

16 100 000 30 000 000 186 848 2 500 000

Assoc. Nazionale fra le Banche Popolari, Wáochy

9 000 000

9 000 000

9 000 000

16 000 000 30 000 000 187 000

3 597

13 625

14 100

19 334

18 335

10 346 538 20 368

9 878 047

9 715 710

150 435

136 941

126 400

409 400

374 600

365 200

13 323

10 993

8 786

994 952

961 200

909 179

570 503

556 455

506 234

108 429

96 206

80 548

121 416

111 084

102 700

220 900

267 100

254 100

10 740

8 396

6 551

573 771

551 000

531 860

249 515

215 899

278 095

91 293

82 406

67 999

Aktywa Depozyty Personel ogóáem, mln mln EUR EUR

15 724 909 30 000 000 188 435

588

2007 1 232

2006 1 255

14 122

2005 1 290

1 638 000

1 641 000

2005 Krajowy Związek Banków Spóádzielczych, 2006 Polska 2007

BVR/DZ BANK, Niemcy

1 159

174

2007

1 402

188

2006

1 551 000

2 008 074

5 006

82 1 575

1 912 287

4 822

83

Rabobank Nederland, Holandia

1 799 474

4 715

83

Banki Placówki Czáonkowie Klienci Rok lokalne

2005 Union Nacional de Cooperativas de Credito, 2006 Hiszpania 2007

Spóádzielcza grupa bankowa, kraj

105 715

94 305

84 800

319 200

251 300

243 000

8 146

5 801

4 631

514 801

497 700

486 158

355 973

324 110

186 459

89 905

77 219

63 838

9,10

8,40

8,40

24,60

21,90

20,50

8,80

12,28

10,55

18,30

15,80

18,30

41,00

39,00

39,00

5,00

5,03

5,15

7,00

6,60

6,60

22,50

20,10

19,90

6,50

8,23

8,58

16,00

11,80

11,70

28,00

25,50

23,00

5,00

5,24

5,44

Udziaá Udziaá Kredyty rynkowy w rynkowy w mln EUR depozytach, % kredytach, %

NajwiĊksze pod wzglĊdem liczby placówek banki spóádzielcze funkcjonują we Francji. W 2007r. na kaĪdy bank lokalny zrzeszony w grupie Credit Mutuel przypadaáo Ğrednio 286 placówek terenowych, w grupie Credit Agricole 282, a w grupie Banques Populaires 147. Najmniejszą liczbĊ placówek posiadanych Ğrednio przez jeden bank spóádzielczy odnotowano w fiĔskiej grupie OKO Bank oraz austriackiej grupie banków Raiffeisena, gdzie na kaĪdy zrzeszony bank przypadają przeciĊtnie 2-3 placówki. W Polsce liczba ta wynosi okoáo 7 i jest zbliĪona do Ğredniej w holenderskiej grupie Rabobank. Systemy spóádzielczoĞci bankowej Francji oraz Niemiec skupiają najwiĊkszą liczbĊ czáonków. Zarówno w systemie francuskim jak i niemieckim áączna liczba czáonków banków lokalnych przekracza 16 mln. Na kaĪdy francuski bank spóádzielczy przypada równieĪ najwiĊksza liczba zrzeszonych czáonków. Banki lokalne dziaáające w Polsce zaliczają siĊ do najmniejszych pod tym wzglĊdem. Wedáug danych za rok 2007 na kaĪdy polski bank spóádzielczy przypadaáo 4281 czáonków wobec blisko 400 tys. w grupie Credit Mutuel, 165 tys. w grupie Banques Populaires, czy ponad 150 tys. w grupie Credit Agricole. W porównaniu z Polską mniejszą liczbĊ czáonków w przeliczeniu na bank lokalny w 2007r. odnotowaáy tylko banki z wáoskiej grupy FEDERCASSE (2002) oraz z austriackiej grupy Raiffeisena (3102). Niemal wszystkie analizowane spóádzielcze grupy bankowe wykazywaáy rosnącą liczbĊ czáonków. Wyjątek stanowiáy wáoska grupa Banche Popolari, która w latach 20052007 odnotowaáa systematyczny spadek liczby czáonków i holenderska grupa Rabobank, w której liczba czáonków w roku 2007 ulegáa zmniejszeniu w stosunku do stanu z 2006 r., a takĪe w systemie polskich banków lokalnych, gdzie liczba czáonków nie wykazywaáa zmian. MoĪna tu wiĊc mówiü o kryzysie czáonkostwa. Albowiem, jak stwierdziá Sadurski [2001], wraz z umacnianiem siĊ gospodarki rynkowej banki spóádzielcze odchodzą od zasad spóádzielczych. Powoli przestają byü przykáadem zrzeszeĔ, które mają broniü swoich czáonków przed ujemnymi skutkami bezwzglĊdnej rywalizacji rynkowej, a w swoim dziaáaniu upodabniają siĊ do konkurencyjnych banków komercyjnych. Pod wzglĊdem liczby klientów wyróĪniają siĊ spóádzielcze sektory bankowe z Francji i z Niemiec [Gajowiak 2008]. Banki lokalne zrzeszone w grupie Credit Agricole obsáugiwaáy 44 mln klientów. Jest to najwiĊksza liczba klientów we wszystkich analizowanych spóádzielczych grupach bankowych. Jednak na szczególną uwagĊ zasáuguje fakt, iĪ banki lokalne zrzeszone we francuskiej grupie Credit Agricole odnotowaáy najwiĊkszą dynamikĊ wzrostu tej liczby. Liczba klientów obsáugiwanych przez banki spóádzielcze tej grupy na koniec roku 2007 w relacji do stanu z 2005 r. zwiĊkszyáa siĊ ponad dwukrotnie, zaĞ w porównaniu ze stanem z 2006 o 41,9%. Z kolei banki lokalne zrzeszone w niemieckim DZ Bank obsáugują 30 mln klientów i liczba ta utrzymuje siĊ na niezmienionym poziomie. PowyĪej 10 mln klientów obsáugują równieĪ banki spóádzielcze funkcjonujące w ramach francuskiej grupy Credit Mutuel oraz banki spóádzielcze w Polsce, a od 2007 r. takĪe takie banki w Hiszpanii. Najniejszą liczbĊ klientów obsáugują banki lokalne w Austrii. Wedáug danych za rok 2007 áączna liczba klientów banków, dziaáających w oparciu o modele Raiffeisena i Schulzego, odpowiadaáa liczbie klientów banków, zrzeszonych we wáoskim FEDERCASSE. JednakĪe miary te w duĪym stopniu zaleĪą od liczby ludnoĞci zamieszkującej poszczególne kraje, dlatego lepiej je odnieĞü do liczby banków spóádzielczych lub ich placówek [Gajowiak 2008]. Liczba klientów przypadająca na jeden bank lokalny byáa najwiĊksza we Francji. Warto teĪ zauwaĪyü, Īe do najwiĊkszych pod tym wzglĊdem

59

zaliczają siĊ hiszpaĔskie banki spóádzielcze, gdzie Ğrednio na jeden bank przypada nieco powyĪej 100 tys. klientów. Jest to jednak niemal 9-krotnie mniej niĪ w grupie Credit Agricole, prawie 7-krotnie mniej niĪ w grupie Credit Mutuel oraz ponad 3-krotnie mniej niĪ w grupie Banques Populaires. ĝrednia liczba klientów przypadająca na jeden bank lokalny w Polsce jest wyĪsza tylko od liczb stwierdzonych w austriackiej grupie banków Raiffesena i wáoskiej grupie FEDERCASSE. Przykáadowo, polski bank spóádzielczy ma przeciĊtnie okoáo 63 razy mniej klientów od banku zrzeszonego we francuskiej grupie Credit Agricole. Pod wzglĊdem liczby klientów w przypadającej na jedną placówkĊ terenową przodują banki lokalne w Holandii i Finlandii, gdzie na koniec roku 2007 liczba ta wyniosáa odpowiednio 7765 oraz 6486. WĞród analizowanych systemów spóádzielczoĞci bankowej dalsze pozycje przypadáy francuskim i polskim bankom spóádzielczym. W odróĪnieniu od holenderskich, fiĔskich oraz francuskich banków lokalnych, w Polsce w latach 2005-2007 zarysowaáa siĊ tendencja spadkowa w liczbie klientów przypadającą na placówkĊ bankową. Nie stanowi zaskoczenia fakt, iĪ najwiĊkszymi pracodawcami są francuskie i niemieckie banki spóádzielcze, przy czym spoĞród wszystkich analizowanych spóádzielczych grup bankowych w niemieckim DZ Bank odnotowano systematyczny spadek zatrudnienia (o 0,8% w stosunku do stanu z 2005r. oraz o 0,1% w stosunku do stanu z roku 2006). Z kolei duĪymi wahaniami w latach 2005-2007 charakteryzowaáo siĊ zatrudnienie we francuskiej grupie Banques Populaires, które w 2006 r. stanowiáo 78,6% stanu z roku 2005, a w 2007 r. 91,8%. Francja jest równieĪ liderem pod wzglĊdem liczby zatrudnionych w jednym banku lokalnym. Natomiast liczba pracowników przypadająca na jedną placówkĊ banku spóádzielczego jest najwyĪsza w Holandii. Pod tym wzglĊdem spóádzielczy sektor bankowy w Polsce uchodzi za rozdrobniony, poniewaĪ relacja liczby zatrudnionych do liczby banków jest najniĪsza wĞród wszystkich analizowanych grup oraz systemów, zaĞ relacja liczby zatrudnionych do liczby placówek terenowych teĪ naleĪy do najniĪszych. NiĪszą wartoĞü liczbową tego ostatniego wskaĨnika odnotowano jedynie w przypadku wáoskiej grupy FEDERCASSE. Liczba klientów znalazáa przeáoĪenie w sumie bilansowej przeciĊtnego banku, a tym samym w kwocie udzielonych kredytów i zgromadzonych depozytów. Podobnie jak w przypadku liczby klientów, tak i tu przodują spóádzielcze systemy bankowe Francji oraz Niemiec. FrancjĊ charakteryzuje takĪe najwyĪsza wartoĞü aktywów, kredytów oraz depozytów przypadająca na jeden bank lokalny. W 2007 r. majątek wszystkich banków spóádzielczych zrzeszonych tylko w grupie Credit Agricole przekroczyá 1,5 bln euro i stanowiá 63,1% aktywów caáego spóádzielczego sektora bankowego we Francji. WartoĞü aktywów przypadająca przeciĊtnie na bank lokalny wyniosáa nieco wiĊcej niĪ 39,5 mld euro. Najbardziej rozdrobniony pod tym wzglĊdem jest spóádzielczy sektor bankowy w Polsce, który charakteryzuje siĊ najniĪszą wartoĞcią majątku, kredytów oraz depozytów w ujĊciu bezwzglĊdnym, jak i w przeliczeniu na jeden bank spóádzielczy. ĝrednia wartoĞü aktywów w polskim banku lokalnym stanowiáa zaledwie 0,06% przeciĊtnej wartoĞci majątku banku zrzeszonego w grupie Credit Agricole. WartoĞci liczbowe analogicznych wskaĨników w odniesieniu do dziaáalnoĞci depozytowej oraz kredytowej wyniosáy odpowiednio niespeána 0,15% i 0,08%. Dystans, który dzieli polskie banki od banków zachodnich, okreĞlany jest mianem luki sprawnoĞci, na którą skáadają siĊ [Szczepaniak 2000]:

60

x luka kapitaáowa, polegająca na braku liczącego siĊ kapitaáu w rodzimych rĊkach prywatnych, x luka asymetrii, wyraĪająca dysproporcje pomiĊdzy popytem na kapitaá dáugoterminowy a jego podaĪą w krótkich terminach, x luka poĞrednictwa, związana bezpoĞrednio z efektem wypychania (sektor publiczny wypycha przedsiĊbiorstwa z rynku poĪyczkobiorców), x luka zabezpieczenia kredytów, wynikająca ze sáaboĞci prawa zabezpieczeĔ, niewydolnoĞci aparatu komorniczego i niesprawnoĞci banków w procesie finansowego dyscyplinowania dáuĪników, x luka tempa oraz skali prywatyzacji, x luka niedorozwoju instytucjonalnego. Pod wzglĊdem udziaáu w rynku rekordzistami są Holandia i Finlandia, z blisko 1/3 rynku opanowaną przez banki spóádzielcze [Policha 2004]. SpóádzielczoĞü bankowa odgrywa teĪ waĪną rolĊ we Francji, Austrii oraz Wáoszech, gdzie wiodące grupy banków spóádzielczych opanowaáy blisko czwartą czĊĞü rynku kredytowego i depozytowego. Wysoką pozycjĊ na krajowych rynkach finansowych zajmują równieĪ grupy DZ Bank oraz Credit Mutuel, których udziaáy rynkowe ksztaátują siĊ na poziomie kilkunastu procent. W Polsce, podobnie jak w Hiszpanii, udziaá sektora banków spóádzielczych w rynku depozytów i kredytów jest mniejszy niĪ 10%. Na szczególną uwagĊ zasáuguje fakt, Īe w wiĊkszoĞci europejskich spóádzielczych grup bankowych udziaá w rynku depozytów jest wyĪszy niĪ w rynku kredytów (z wyjątkiem francukiej grupy Banques Populaires oraz hiszpaĔskiej grupy Union Nacional de Cooperativas de Credito), co potwierdza powszechnoĞü zagroĪenia zjawiskiem drenaĪu finansowego. Problem ten poruszony zostaá w postulacie Banerjee, Besley’a i Guinnane’a [1994] gáoszącym, iĪ jeĞli koszty alternatywne caáych funduszy poĪyczkowych spóádzielni są wyĪsze niĪ w jej otoczeniu, to w ogóle nie powinna ona poĪyczaü od swoich czáonków, ale wykorzystaü pewną ich czĊĞü jako organ monitorujący. JeĪeli wiĊc istnieją moĪliwoĞci bardziej opáacalnego kredytowania poza krĊgiem spóádzielców, to powinny byü one wykorzystane [Kulawik 2000A]. Biorąc jednak pod uwagĊ realia, a zwáaszcza atrakcyjnoĞü oprocentowania dla deponentów i banków spóádzielczych, dziaáalnoĞü ta doĞü czĊsto sprzeczna jest z zasadą terytorialnoĞci, a w konsekwencji z misją banków lokalnych [SzambelaĔczyk 2006]. Koszty pozyskiwania depozytów w bankach spóádzielczych są wyĪsze niĪ w pozostaáej czĊĞci systemu bankowego. W Ğlad za tym pogarsza siĊ opáacalnoĞü ich inwestowania, co w warunkach dekoniunktury staje siĊ czynnikiem zachĊcającym, a nawet zmuszającym do transferu oszczĊdnoĞci do innych regionów [Kulawik 2000B].

Podsumowanie Banki spóádzielcze zrzeszone w analizowanych systemach i grupach bankowych wykazują miĊdzy sobą duĪe zróĪnicowanie. JednakĪe wyraĨny dystans dzieli polski system spóádzielczoĞci bankowej od innych analizowanych systemów. Dystans ten nazywany jest luką sprawnoĞci i przejawia siĊ na wielu páaszczyznach. Szczególnego znaczenia nabiera tutaj luka kapitaáowa, która wyraĪa siĊ niską sumą bilansową banków lokalnych w Polsce, a w rezultacie ograniczonymi moĪliwoĞciami pozyskiwania kapitaáu z zewnątrz oraz

61

prowadzenia akcji kredytowej. Przykáadowo wartoĞü aktywów, gromadzonych depozytów i udzielanych kredytów przypadających przeciĊtnie na polski bank lokalny stanowi niewielki uáamek procentowy tych pozycji opisujących bank zrzeszony we francuskiej grupie Credit Agricole. Rozwiązania przyjĊte we Francji doprowadziáy do utworzenia tam najsilniejszego w Europie bankowego sektora spóádzielczego, co spowodowaáo, Īe bankowe grupy francuskie znacznie przewyĪszają grupy spóádzielcze dziaáające w innych krajach pod wzglĊdem wysokoĞci podstawowych pozycji bilansu [Zioáo 2008]. Banki lokalne w Polsce w latach 2005-2007 sukcesywnie zwiĊkszaáy liczbĊ placówek terenowych i liczbĊ zatrudnionych pracowników, co oznacza, Īe opierają swoją dziaáalnoĞü gáównie na rozwoju tradycyjnych kanaáów dystrybucji. W odróĪnieniu od Polski, spóádzielcze sektory bankowe Finlandii, Holandii oraz Niemiec zredukowaáy liczbĊ placówek oraz osób zatrudnionych, co Ğwiadczy o tym, Īe zachodzi tam czĊĞciowa substytucja tradycyjnej bankowoĞci przez elektroniczną. Pomimo tego liczba pracowników przypadająca na jedną placówkĊ banku spóádzielczego jest najwyĪsza w holenderskiej grupie Rabobank. Z przedstawionych informacji wynika, Īe banki spóádzielcze w Polsce posiadają duĪy potencjaá rozwojowy. Dotyczy to szczególnie posiadanej kadry pracowników i sieci dystrybucji usáug bankowych, którym nie odpowiada skala prowadzonej dziaáalnoĞci [StefaĔski 2008]. Ponadto, udziaá polskiej spóádzielczoĞci bankowej w rodzimym rynku depozytów oraz kredytów naleĪy do najniĪszych wĞród analizowanych grup i systemów w Unii Europejskiej, co Ğwiadczy nie tylko o braku znaczącej roli spóádzielczego sektora bankowego w Polsce, ale takĪe o jego duĪych moĪliwoĞciach rozwoju.

Literatura AliĔska A. [2002]: BankowoĞü spóádzielcza w krajach Unii Europejskiej. Twigger, Warszawa. Banerjee A.V., Besley T., Guinnane T.W. [1994]: Thy Neighbour’s Keeper: The Design of a Credit Cooperative with Theory and a Test The Quarterly Journal of Economics 2. Boczar K. [1986]: SpóádzielczoĞü – Problematyka spoáeczna i ekonomiczna. PaĔstwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. EACB. European Association of Co-operative Banks. [Tryb dostĊpu:] www.eurocoopbanks.coop. [Data odczytu: czerwiec 2009]. Funkcjonowanie spóádzielczych grup bankowych w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej. [2008]. Gospodarowicz A. (red.). Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocáawiu, Wrocáaw. Gajowiak D.K. [2008]: SpóádzielczoĞü bankowa na przykáadzie wybranych europejskich banków zrzeszających. Problemy Rolnictwa ĝwiatoweg, t. 4 (XIX). Gniewek J. [2003]: Zarządzanie strategiczne w sektorze banków spóádzielczych w Polsce w okresie transformacji. Wydawnictwo Akademii Rolniczej, Kraków. Gniewek J. [2005]: Funkcjonowanie spóádzielczego sektora bankowego w Polsce po akcesji Polski do Unii Europejskiej, w: Urban S. (red.): Agrobiznes 2005 – Zmiany w agrobiznesie po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej, t. 1, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. O. Langego, Wrocáaw. Golec M.M. [2004]: Spóádzielcze kasy oszczĊdnoĞciowo-kredytowe na rynku usáug finansowych w Polsce. Wydawnictwo WyĪszej Szkoáy Bankowej, PoznaĔ. Gostomski E. [1999]: Landszaft z Raiffeisenbank w tle. Gáos banków spóádzielczych 12. Gostomski E. [2000]: Spóádzielczy sektor bankowy w Niemczech. Gáos banków spóádzielczych 2. Gostomski E. [2003]: Zmiany strukturalne w niemieckiej bankowoĞci spóádzielczej. Gáos banków spóádzielczych10. Gostomski E. [2006]: Europejskie banki spóádzielcze. Gazeta Bankowa 46. Gostomski E. [2007]: Krojenie rynku made in Rabobank. Nowoczesny Bank Spóádzielczy 2. Guinnane T.W. [2001]: Cooperatives as Information Machines: German Rural Credit Cooperatives, 1883-1914. The Journal of Economic History t. 61, nr 2.

62

Kulawik J. [2000A]: Wybrane aspekty instytucjonalne procesu restrukturyzacji banków spóádzielczych i BGĩ. Bank i Kredyt 5. Kulawik J. [2000B]: BankowoĞü spóádzielcza jako narodowa instytucja finansowa. Bank Spóádzielczy 7/8. Kulawik J. [2005]: Formuáowanie strategii, zarządzanie ryzykiem i doskonalenie podziaáu pracy w grupie spóádzielczej na przykáadzie Niemiec. Zagadnienia ekonomiki rolnej 3. Orzeszko T. [1998]: Banki spóádzielcze w Polsce – Ekonomiczne i finansowe warunki rozwoju. Wydawnictwo WyĪszej Szkoáy Bankowej, PoznaĔ. Policha B. [2004]: BankowoĞü spóádzielcza w drodze do Unii Europejskiej. [W:] Rynek usáug finansowych w Unii Europejskiej – Szanse i wyzwania dla Polski. Kubska-Maciejewicz B., StĊpniak A. (red.). Wydawnictwo WyĪszej Szkoáy Bankowej, PoznaĔ. Rogalski M. [2009]: Wygrają „konserwy”. Bank 3. Sadurski K. [2001]: Kryzys czáonkostwa – WewnĊtrzne uwarunkowania rozwoju spóádzielczoĞci bankowej. Bank Spóádzielczy 3. Siudek T. [2006]: BankowoĞü spóádzielcza w Polsce w warunkach gospodarki rynkowej – Studium konkurencyjnoĞci, efektywnoĞci, organizacji, regulacji oraz perspektyw rozwoju. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. StefaĔski M. [2008]: Polskie banki spóádzielcze na tle bankowoĞci spóádzielcze paĔstw Unii Europejskiej (wybrane informacje). [W:] Perspektywy rozwoju bankowoĞci spóádzielczej w Polsce. StefaĔski M. (red.): WyĪsza Szkoáa Humanistyczno-Ekonomiczna we Wáocáawku, Wáocáawek. SzambelaĔczyk J. [2006]: Banki spóádzielcze Polsce w procesach zmian systemowych. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, PoznaĔ. Szczepaniak P. [2000]: Sytuacja finansowa banków spóádzielczych i jej uwarunkowania. Finanse i BankowoĞü 7. Zioáo M. [2008]: BankowoĞü spóádzielcza w Polsce na tle systemów bankowych w wybranych krajach Unii Europejskiej. Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu t. X, z. 2.

63