PROTET. STOMATOL., 2010, LX, 4, 306-310

Chirurgia dentystyczna w XIX wieku Dental surgery in the 19th century Jerzy Supady Z Zakładu Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Kierownik: prof. dr hab. n. med. J. Supady HASŁA INDEKSOWE: historia dentystyki, chirurgia szczękowa w XIX wieku, zabiegi chirurgiczne

KEY WORDS: history of dentistry, maxillofacial surgery in the 19th century, surgical procedures

Streszczenie W XIX wieku chirurgia szczękowa rozwijała się głównie dzięki dentystom amerykańskim. Znaczącymi postaciami w tej dziedzinie byli: Simon P. Hullihen (1810-1857) oraz James Eduard Garretson (1828-1895). Ówcześni dentyści skoncentrowali swoją uwagę głównie na trzech zabiegach: resekcji wierzchołka korzenia, chirurgicznym usuwaniu cyst oraz leczeniu złamań kości szczęk. Spośród dentystów europejskich zajmujących się chirurgią szczękową dominowali Niemcy, Anglicy i Francuzi (m.in. Carl Partsch, Emile Magitot, Henry Hayward i inni).

Summary In the 19th century, maxillofacial surgery developed mainly due to American dentists. Simon P. Hullihen (1810–1857) and James Eduard Garretson (1828– –1895) had some significant achievements in this field. Contemporary dentists focused on three main procedures: root resection, surgical removal of cysts and treatment of jaw bone fractures. In Europe, German, English and French dentists (e.g., Carl Partsch, Emile Magitot, Henry Hayward) specialized in maxillofacial surgery.

W dużej mierze zakres postępowania chirurgów szczękowych wyznaczony został w latach 40. i 50. XIX w. przez wybitnych dentystów amerykańskich: Simona P. Hullihena (1810-1857) oraz Jamesa Eduarda Garretsona (1828-1895). S. P. Hullihen pochodził z położonej w Zachodniej Virginii miejscowości Wheeling, gdzie w latach 40. i 50. XIX stulecia prowadził praktykę stomatologiczną o profilu zabiegowym. Z racji dużych zasług w dziedzinie chirurgii jamy ustnej otrzymał w 1843 r. doktorat honorowy w Baltimore College of Dental Surgery. W 1851 r. utworzył w Wheeling pierwszą klinikę specjalistyczną chirurgii szczękowo-twarzowej. Paleta wykonywanych przez Hullihena operacji obejmowała m.in. likwidację rozszczepów

warg i podniebienia, usuwanie nowotworów, operacje antrum, leczenie progenii i inne. James Eduard Garretson wywodził się z Filadelfii. W 1856 r. otrzymał akademicki tytuł dentysty, a trzy lata później tytuł lekarza ogólnego. Swoją pracę zawodową rozpoczął w charakterze nauczyciela w szkole anatomicznej w Filadelfii. W 1869 r. opublikował pierwszą w dziejach medycyny książkę poświęconą wyłącznie chirurgii jamy ustnej pt. A Treatise on the Diseases and Surgery of the Mouth, Jaws and Associated Parts (Rozprawa o chorobach i operacjach chirurgicznych jamy ustnej, szczęk i powiązanych z nimi części). Garretson był także doskonałym technikiem dentystycznym i konstruktorem różnych aparatów przydatnych w

306

Historia stomatologii

pracy chirurgów, którzy dokonywali operacji na kościach szczęk. Ogromny bodziec dla rozwoju chirurgii szczękowo-twarzowej stanowiło wprowadzenie lokalnej anestezji oraz odkrycie promieni X przez Wilhelma Konrada Röntgena (8 listopada 1895r.) (1). Formalne przeobrażenie się chirurgii jamy ustnej w odrębną dyscyplinę naukową nastąpiło w 1918 r. W czasie II wojny światowej (1942) ukazał się w Ameryce „Journal of Oral Surgery”. Domenę zainteresowań chirurgów dentystycznych w omawianym okresie stanowiły zabiegi dotyczące resekcji wierzchołka korzenia zęba, usuwania cyst oraz leczenia złamań kości szczęk. Resekcja wierzchołka korzenia zęba w języku angielskim nosi nazwę apicoectomy, a w języku niemieckim Wurzelspitzenresection. Pierwsze doniesienie na temat tego zabiegu ukazało się w wykładzie wygłoszonym w 1880 r. w Nowym Jorku przez Johna Nutinga Farrara (1839-1913). Tenże dentysta kilka lat wcześniej przy chronicznym zapaleniu w okolicy wierzchołka zęba zalecał „przepłukujące” iniekcje. Metoda dotyczyła wyłącznie zmian przy korzeniach zębów przednich. W stanach zapalnych zlokalizowanych wokół wierzchołków korzeni zębów trzonowych proponował wytworzenie sztucznej przetoki poprzez wywiercenie kanału z przedsionka jamy ustnej, prowadzącego do chorobowo zmienionych tkanek. Metoda Farrara nazwana „wietrzeniem” była bardzo często stosowana przez dentystów amerykańskich i europejskich (2). Jej pełny opis ogłosił Farrar w 1884 r., mając za sobą dziewięcioletni okres doświadczeń w zakresie amputacji mniejszych lub większych części korzeni zębów, przy równoczesnym wypełnianiu ich kanałów (3). W swoich dokonaniach cieszył się Farrar poparciem amerykańskich kolegów, m.in. Charlesa Williama Dunna (zm. 1885 r.) i Claude’a Martina (1843-1911). Wrocławski chirurg Carl Partsch (1855-1932), który zainteresował się dentystyką, w latach 1895-1899 opracował zabieg amputacji wierzchołka korzenia poprzedzony znieczuleniem kokainowym. Sposób zabiegu Partscha spotkał się z akceptacją wiedeńskiego profesora Rudolfa Weisera (1859-1928) podczas III Międzynarodowego Kongresu Dentystycznego w Paryżu w 1900r. (4). Kilka lat PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 4

później sławne stało się „łukowate cięcie” Partscha oraz jego postulat zaszywania rany pooperacyjnej nićmi jedwabnymi (5). Pierwsze zabiegi usunięcia cyst zlokalizowanych w okolicy korzeni zębów wykonane były w XVIII w. Ten sposób leczenia zastosowany został w 1778 r. przez Anzelme Jourdaina (1734-1815). Osiemnastowieczny dentysta nie potrafił jednak wytłumaczyć istoty schorzenia. W 1859r. Jonathan Taft (1820-1903) i John Tomes (1815-1865) określali obrzęk spowodowany cystą jako Alveolarabsces (ropień pęcherzykowy) (6). O tajemniczej przyczynie tworzenia się cyst szczękowych wspominał w 1870 r. wiedeński patolog Carl Wedel (1815-1891) (7). Wyjaśnienie genezy cyst stało się udziałem dwóch uczonych: chirurga i patologa Luisa Charlesa Malasseza (1862-1910) oraz lekarza i stomatologa Emile’a Magitota (1834-1897). Prace badawcze E. Magitota były impulsem do rozwoju odontologii we Francji. Będąc synem dentysty już w czasie studiów zwrócił swoje zainteresowania w kierunku stomatologii. Później pracował jako preparator u znanego histologa Charlesa Robina (1821-1885), poznając dzięki pryncypałowi wybitnych uczonych tamtych czasów. Zagadnieniom odontogennym poświęcił swoją pierwszą publikację (8). Badał m.in. embriologiczny rozwój pęcherzyka zębowego, dokonując podziału cyst zębowych na pęcherzykowe i okostnowe. Jego podstawowe dzieło wydane w 1877 r. i nagrodzone przez Akademię Francuską nosiło tytuł: Traite des anomalies du système dentaire chez l’homme et les mamifères (Rozprawa o anomaliach uzębienia u ludzi i zwierząt – ssaków). Magitot prowadził także ożywioną działalność społeczną, walcząc o higienę w miejscach pracy. Wypowiadał się przeciwko stosowaniu fosforu w fabrykach zapałek, ponieważ u osób stykających się ze wspomnianym pierwiastkiem dochodziło nierzadko do nekrotycznych zmian szczęk. W latach 80. XIX w. wstąpił do towarzystwa stomatologów (Sociètè de Stomatologie), a w 1894 r. założył pismo pn. „Revue de Stomatologie” (9). Jako lekarz zabiegał o przyznanie zasłużonej rangi zawodowi dentystycznemu. Według Magitota powstawanie nabłonka cyst zębowych miało przyczynowy związek z występowaniem paradontalnej tkanki łącznej; Malassez genezę nabłonka wiązał z ozębną. 307

J. Supady

W leczeniu cyst ogromne zasługi stały się udziałem C. Partscha. W 1892 r. podczas sympozjum Zentral-Vereins deutscher Zahnärzte (Centralnego Związku Niemieckich Dentystów) w Hanowerze wrocławski lekarz zaprezentował chirurgiczne metody usuwania cyst, które określone zostały jako „Partsch I” i „Partsch II” (10). Leczenie złamań żuchwy od czasów starożytnych do końca XVIII w. sprowadzało się do repozycji złamanej kości, łączenia ligaturą zębów leżących w pobliżu złamania oraz unieruchomienia żuchwy poprzez specjalną „procę” założoną na bródkę pacjenta. W okresie oświecenia pojawiły się również aparaty do ustawiania żuchwy w odpowiedniej pozycji. W 1803 r. chirurg francuski Alexis Boyer (1757-1833) w wydanym w Paryżu dziele pt. Leçons sur les maladies des os (Wykłady o chorobach kości) podał metodę unieruchomienia złamanych fragmentów kości żuchwowej poprzez umieszczenie z obydwu stron łuku zębów jednakowej grubości płytek korkowych; zapewne płytki przymocowywał do zębów specjalną opaską (11). Kilkadziesiąt lat później, w 1836 r., Späth z Nürtingen zakwestionował przydatność miękkich wkładek korkowych, proponując zastosowanie szyn wykonanych z rogów zwierząt. Z kolei w 1840 r. francuski chirurg wojskowy Jean-Baptiste Baudens (1804-1857) starał się w przypadku ukośnego złamania żuchwy utrzymać trzon kości w pozycji stałej za pomocą nitek przeciągniętych z obydwu stron korpusu żuchwy i przymocowanych do koron zębów (12). Ten sam sposób wykorzystywał w swojej praktyce Alphonse Robert (1801-1862), używając srebrnego drutu, którym oplatał ołowiową lub cynkową płytkę, przylegającą do łuku zębowego od strony języka. W Stanach Zjednoczonych pierwszy zabieg szynowania wykonał w 1881 r. Thomas Lewis Gilmer (1849-1931), przykrywając łuk zębowy szyną wykonaną z kauczuku. Korpus żuchwy stawał się nieruchomy poprzez wielokrotne oplecenie szyny i łuku zębowego drutem (13). W 1855 r. metodą Victora Auguste’a Françoisa Morel-Lavallèe’a (1811-1865) dokonano repozycji i fiksacji odłamów kostnych żuchwy, posługując się gutaperką; zwolennikiem gutaperki okazał się także Amerykanin z Buffalo, Frank Hastings308

Hamilton (1813-1886). W szczególnych przypadkach złamań jako instrument pomocniczy wykorzystywano łyżkę do wycisków, utrzymując ją w jamie ustnej dzięki specjalnej sprężynie i płytce zakładanej pod brodę (14). Temat szynowania stał się przedmiotem rozważań berlińskiego chirurga i historyka medycyny Ernsta Juliusa Gurlta (1825-1899), autora książki zatytułowanej Lehre von Knochenbrüchen (Nauka o złamaniu kości), która ukazała się drukiem w 1864 r. (15). Opis leczenia złamania kości szczęki górnej przedstawił po raz pierwszy w 1676r. angielski chirurg Richard Wiseman (1622-1676). W publikacji pt. Several chirurgical treatises (Kilka chirurgicznych rozpraw) podał przypadek chłopca ze zmiażdżoną kością szczękową w wyniku kopnięcia przez konia. Chirurg do ustawienia odłamów kostnych w prawidłowej pozycji użył haka, zapobiegającego ich przemieszczeniu się (16). W drugiej połowie XIX w. pojawiły się aparaty, wspomagające szynowanie złamanej szczęki. Carl Ferdinand Graefe (1787-1840), nota bene ojciec słynnego niemieckiego okulisty, opisał w 1822 r. aparat, który zbudował wraz ze swoim doktorantem. Urządzenie składało się z obręczy, opasującej głowę na wysokości czoła, i przymocowanych do niej dwóch prętów, zakończonych hakami podtrzymującymi łuki zębowe (17). Przełom w leczeniu złamań szczęk nastąpił w drugiej połowie XIX w. za sprawą zastosowania kauczuku przez dentystów amerykańskich (obydwaj urodzili się w Londynie): Thomasa Briana Guninga (1813-1889) i Jamesa Baxtera Beana (1834-1870). Jak wiadomo, unieruchomienia złamanej żuchwy dokonywano w Ameryce Północnej najczęściej przy pomocy drutu, którym oplatano łuk zębowy. T. B. Guning, w oparciu o uzyskane modele obydwu szczęk, przygotował szynę kauczukową, którą po wulkanizacji i zachowaniu niewielkiej szpary okluzyjnej, przymocował śrubami do zębów trzonowych. Opisaną metodę wypróbował na sobie po urazie szczęki, jakiego doznał spadając z konia (13). Kauczukowe szyny stosował również J. B. Bean w ostatnich miesiącach wojny secesyjnej. Raportował na ten temat inspektor konfederatów. Dentysta wykonywał woskowe wyciski fragmentów żuchwy, potem robił odlewy gipsoPROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 4

Historia stomatologii

we, uwzględniając warunki okluzji obydwu szczęk. Szyna, obejmująca szczękę górną i dolną, była podtrzymywana przez odpowiednią „procę”, umocowaną do bródki pacjenta (18). W 1856 r. jako pierwszy spośród dentystów europejskich zmodyfikowany „opatrunek kauczukowy” stosowany przy złamaniach żuchwy zaprezentował w Lipsku J. H. C. Weber z Paryża. Jego szyna, zbudowana na podstawie wcześniej wykonanego wycisku, opasywała zęby szczęki dolnej, pozostawiając odkrytą ich żującą powierzchnię (kierując się powyższą zasadą, jeden z dentystów niemieckich do wyrobu szyn używał gutaperki). Zewnętrzne szynowanie złamanej żuchwy stało się przedmiotem zainteresowania (1858) Henry’ego Haywarda w Londynie. Anglik po uzyskaniu wycisku wykonywał metalową sztancę, którą umocowywał w jamie ustnej przy pomocy drutu oplecionego wokół głowy. Norman William Kingsley (1829-1913) praktykujący w Nowym Jorku, zastąpił metal płytą z kauczuku, którą pokrywał zgryzową powierzchnię zębów żuchwy. Całe rusztowanie szyny było utrzymywane w ustalonej pozycji przez bandaż, przebiegający przez bródkę pacjenta (19). Pierwszy opis szyny z drutu został zaprezentowany przez dentystę Gurrella E. Hammonda podczas oblężenia Paryża przez Prusaków w 1871 r.; Francuz w przypadku złamania żuchwy zęby szczęki dolnej opasywał drutem. Udoskonalając jego metodę, berliński dentysta Carl Sauer (1835-1892) w 1880 r. podzielił szynę z drutu na mniejsze odcinki i połączył poszczególne części (w zależności od potrzeby) za pośrednictwem pochewek, osiągając w ten sposób pożądane położenie kości. W 1887 r. Sauer radził przy skomplikowanych złamaniach przymocowywanie do drucianej szyny ukośnej płaszczyzny (20). Dentysta z Heidelbergu Heinrich Löhers w 1893 r. wprowadził do leczenia złamań tzw. Ringmuterverband (opatrunek pierścieniowo-śrubowy), który, jak wskazywała sama nazwa, był kompozycją śrub i nakrętek. Tę szczególną szynę zaczęto produkować fabrycznie (21). Trudno stwierdzić, kto w przypadku leczenia złamań żuchwy zastosował gumowe pierścienie, wprowadzone do ortodoncji w 1860 r. przez Gustavusa Elishę Tuckera (1808-1895). Wiadomo natomiast, że w końcu XIX stulecia szynę znajdującą się w jaPROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 4

mie ustnej, stabilizowano przy użyciu elastycznych wstawek gumowych, przymocowywanych do specjalnego nakrycia głowy (w 1898 r. niemiecki dentysta Ernst Moeser proponował sporządzanie elastycznych wstawek z koferdamu). Systematyki złamań kości szczęk dokonali dwaj paryscy chirurdzy: Alphonse Guerin (1817-1895), który m.in. w 1866 r. określił swoim imieniem złamanie szczęki bez przemieszczeń, i przede wszystkim Rene Le Fort (1869-1951) w 1900 r. po dokładnie przeprowadzonych studiach (22).

Piśmiennictwo 1. Hauser P.: Die Bedeutung Frankfurter Forscher für die Einführung der Röntgenologie in die Zahnheilkunde, Verh. XX Internat. Kongr. Gesch. Med. Berlin 1966, Hildesheim 1968, 553-561. 2. Farrar J. N.: Radical treatment of alveolar abscess. Dent. Cosmos 1876, 18, 582-584. 3. Farrar J. N.: Radical and heroic treatment of alveolar abscess by amputation of roots of teeth, Dent. Cosmos 1884, 26, 79-81, 135-139. 4. Herfert O.: Zum hundertsten Geburtstag von Carl Partsch, Dtsch. Zahn-Mund-Kiferhk. 1955, 21, 265-268. 5. Partsch C.: Die Aufklappung der Schleimhautbedeckung der Kiefer, Dtsch. Mschr. Zahnhk. 1905, 23, 593-611. 6. Tomes J.: A system of dental surgery, London 1959. 7. Wedl C.: Pathologic der Zähne, Leipzig 1870. 8. Magitot E.: Etude sur le developpement et la structure des dents humaines, Med. Diss. Paris 1857. 9. Jost J.: Die Entwicklung des zahnärztlichen Berufes und Standes im 19 Jahrhundert, Med. Diss. Zürich 1960. 10. Partsch C.: Zur Behandlung der Kifercysten, Dtsch. Mschr. Zahnhk. 1910, 28, 252-256. 11. Boyer A.: Vorlesungen über die Krankheiten der Knochen. Bd. I, Leipzig 1840. 12. Baudens J. B. L.: Communications verbales, Bull. De l’academie royale de médecine 1844, 230-231. 13. Gilmer T. L.: Unterkieferbrüche, Korresp. Bl. Zahnärzte 1882, 11, 202-213. 14. Hamilton F. H.: A practical treatise on fractures and dislocations, Philadelphia 1860. 15. Gurlt E.: Handbuch von der Lehre von den 309

J. Supady

Knochenbrüchen. II Teil, Hamm 1864. 16. Rowe N. L., Killey H. C.: Fractures of the facial sceleton, London 1968. 17. Guerin A.: Des fractures du maxillaire supérieur, Arch. Gen. Med. 1866, 8, 5-13. 18. Covery E. N.: Die Interdentalschiene, Dtsch. Vjschr. Zahnhk. 1866, 6, 205-215. 19. Kingsley N. W.: A treatise on oral deformities, New York 1830. 20. Sauer C.: Nothverband bei Kieferbrüchen aus

310

Eisendraht,, Dtsch. Mschr. Zahnhk. 1889, 7, 381392. 21. Röse C.: Über Kieferbrüche und Kieferverbände, Jena 1893. 22. Le Fort R.: Etude experimentale sur les fractures de la machoire superieur, Revue de Chir. 1900, 9. Zaakceptowano do druku: 6.IV.2010 r. Adres autorów: 90-151 Łódź, ul. Muszyńskiego 2. © Zarząd Główny PTS 2010.

PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 4