ROCZNIKI LITURGICZNE Tom 1 (56) – 2009

HELENA SŁOTWIēSKA *

CELEBRACJE LITURGICZNE W KATECHEZIE PARAFIALNEJ

Program Katechezy Parafialnej MłodzieĪy Szkół Ponadgimnazjalnych, opracowany przez KomisjĊ Wychowania Katolickiego Konferencji Episkopatu Polski i RadĊ do Spraw Rodzimy Konferencji Episkopatu Polski1, oprócz załoĪeĔ wstĊpnych (1) i tematyki (2) oraz uwag dotyczących jego korelacji z przygotowaniem do małĪeĔstwa i Īycia w rodzinie (4), zawiera takĪe bardzo waĪne wskazania dotyczące organizacji katechezy (3). Wskazania te mówią o formach organizacji katechezy, o zespole katechetycznym, o Ğrodkach dydaktycznych oraz o rozwiązaniach metodycznych. Dla tej postaci katechezy bardzo istotne znaczenie ma specyficzna metodyka. Chodzi głównie o stosowanie metod, które nie koncentrują siĊ na przekazie treĞci intelektualnych, lecz wspomagają katechizowanych w kształtowaniu umiejĊtnoĞci i zmierzają do stymulowania zmian w ich osobowoĞci. Są to metody pobudzające aktywnoĞü katechizowanych, a wiĊc metody praktyczne, organizowanie paraleli z udziałem małĪonków oraz metody umoĪliwiające katechizowanym poznawanie autentycznych Ğwiadectw Īycia chrzeĞcijaĔskiego2. Program proponuje równieĪ „siĊganie po metody biblijne właĞciwe dla katechezy ciągłej” oraz odwoływanie siĊ do „metod liturgicznych, takich jak: celebracje, medytacje, róĪnorodne formy modlitewne”. Uzasadniając koniecznoĞü wprowadzenia wymienionych metod, podkreĞla, Īe stwarzają one „moĪliwoĞü przeĪywania i interioryzacji poznawanych prawd we wspólnocie eklezjalnej”, co z kolei „gwarantuje właĞciwy przebieg inicjacji chrzeĞcijaĔskiej”3.

Prof. dr hab. HELENA SŁOTWIēSKA – kierownik Katedry Katechetyki Integralnej w Instytucie Teologii Pastoralnej KUL; adres do korespondencji: Al. Racławickie 33/26, 20-049 Lublin; e-mail: [email protected] 1 Kraków 2004 [dalej skrót: PKP]. 2 PKP s. 18. 3 TamĪe.

398

HELENA SŁOTWIēSKA

1. TREĝCI OMAWIANE W KATECHEZACH PARAFIALNYCH

TreĞci zaproponowane do omówienia w katechezach parafialnych w czterech blokach tematycznych poruszają nastĊpujące zagadnienia: 1. „«AbyĞcie byli jedno» – rola wspólnoty w Īyciu człowieka”: człowiek jako istota społeczna; rodzina jako KoĞciół domowy; rodzina wprowadzająca w liturgiĊ; wspólnota rodzinna miejscem przekazywania wiary; wspólnota rodzinna kształtująca postawy wobec Ğwiata – ekologia, wobec ojczyzny – patriotyzm; rodzina i wspólnota parafialna; wspólnota rodzinna i grupy rówieĞnicze); 2. „«BądĨcie doskonali...» – wzrost dojrzałoĞci chrzeĞcijaĔskiej”: wiĊĨ z Chrystusem wynikająca z chrztu i bierzmowania; człowiek wobec wezwania BoĪego – tajemnica powołania chrzeĞcijaĔskiego; wieloĞü powołaĔ w KoĞciele; cnoty moralne jako konsekwencja umiłowania Chrystusa; prawda, wolnoĞü, sumienie; dojrzałoĞü jako zdolnoĞü do kierowania własnym Īyciem); 3. „«BĊdziesz miłował...» – rola wiĊzi w konstytuowaniu wspólnoty”: mĊskoĞü i kobiecoĞü; dar rodzicielstwa; czystoĞü przejawem dojrzałoĞci i odpowiedzialnoĞci w sferze płciowej; wybór, akceptacja, odpowiedzialnoĞü; od zakochania do miłoĞci dojrzałej; narzeczeĔstwo jako czas przygotowania do małĪeĔstwa); 4. „«ĝlubujĊ ci miłoĞü...» – wspólnota małĪeĔska w Chrystusie”: małĪeĔstwo jako sakrament; zarĊczyny – sens i obyczaje; liturgia słowa – czytania, modlitwa powszechna; elementy liturgii sakramentu małĪeĔstwa – przysiĊga małĪeĔska, błogosławieĔstwa małĪonków; symbolika znaków obrzĊdowych – obrączka, stuła, welon, wianek 4.

2. ZNACZENIE CELEBRACJI LITURGICZNYCH W KATECHEZIE

Program Katechezy Parafialnej, postulując odwoływanie siĊ do metod liturgicznych w katechezie parafialnej, wymienia – jak juĪ wspomniano – celebracje, medytacje i róĪnorodne formy modlitewne. Ze wzglĊdu na ograniczenia, jakie narzuca forma artykułu, ograniczymy siĊ do uwzglĊdnienia jedynie celebracji liturgicznych jako wspierających niektóre katechezy para-

4

PKP s. 11-16.

CELEBRACJE LITURGICZNE W KATECHEZIE PARAFIALNEJ

399

fialne. Celebracje te bowiem, podobnie jak i inne elementy pasterskiej misji KoĞcioła, mają równieĪ aspekt katechetyczny, tzn. zarówno przygotowują do katechezy, jak i z niej wynikają5. 2.1. POJĉCIE CELEBRACJI LITURGICZNYCH Według Słownika jĊzyka polskiego „celebra” to „uroczyste odprawianie naboĪeĔstwa, obrzĊdu; naboĪeĔstwo odprawiane szczególnie uroczyĞcie”; natomiast „celebracja” to „zachowanie (siĊ), wykonywanie czegoĞ szczególnie uroczyĞcie, z namaszczeniem, przesadną powagą, sztywnoĞcią”. JeĪeli zaĞ chodzi o czasownik „celebrowaü”, to Słownik tłumaczy go nastĊpująco: „odprawiaü naboĪeĔstwo, obrzĊd, zwłaszcza uroczyĞcie oraz zachowywaü siĊ, robiü coĞ uroczyĞcie, z namaszczeniem, ze szczególną powagą”6. Celebracja liturgiczna (łac. celebratio, -onis f. ‘wspaniały obchód, uroczystoĞci; odprawianie Mszy Ğw.’), mówiąc najogólniej, jest sprawowaniem kaĪdej czynnoĞci liturgicznej (Msza Ğw., sakramenty, sakramentalia, Liturgia Godzin), zarówno przez zgromadzenie liturgiczne pod przewodnictwem jego przewodniczącego (główny celebrans), jak i przez jednego celebransa7. Katechizm KoĞcioła Katolickiego okreĞla celebracjĊ sakramentalną jako „spotkanie dzieci BoĪych z Ojcem w Chrystusie i Duchu ĝwiĊtym; spotkanie to wyraĪa siĊ jako dialog przez czynnoĞci i słowa” (KKK 1153). OsnowĊ tej celebracji stanowią słowa, czynnoĞci i znaki8. Za ich poĞrednictwem w celebracji wspomina siĊ wielkie dzieła BoĪe w bardziej lub mniej rozwiniĊtej anamnezie. Nie do zastąpienia jest tutaj rola Ducha ĝwiĊtego, który zarówno wyjaĞnia zdarzenia zbawcze9, jak i daje ich zrozumienie10. Celebracja liturgiczna odnosi siĊ zawsze do zbawczych interwencji Boga w historii11. To wspominanie wydarzeĔ zbawczych z historii ma jednak charakter wspominania uobecniającego, „gdyĪ Misterium Paschalne Chrystusa jest celebrowane, a nie powtarzane”. Powtarzane są jedynie poszczególne celebracje. PamiĊtaü jednak naleĪy, Īe „w kaĪdej z nich nastĊpuje wylanie Ducha ĝwiĊtego, 5

Por. KKK 6. Słownik jĊzyka polskiego. Red. M. Szymczak. Warszawa 1978 s. 235-236. 7 Por. Z. W e d e r. Celebra. EK t. 1 kol. 1389; R. P i e r s k a ł a. Ars celebrandi w odnowionej liturgii. W: Kultura i sztuka w słuĪbie Eucharystii. Red. R. Pierskała, R. PoĞpiech. Sympozja 24. Opole 1997 s. 93. 8 Por. KKK 1101. 9 Por. KKK 1100. 10 Por. KKK 1101. 11 Por. KKK 1103. 6

400

HELENA SŁOTWIēSKA

który aktualizuje jedyne Misterium” Chrystusa12. Stąd teĪ anamneza i epikleza stanowią centrum kaĪdej celebracji liturgicznej, a zwłaszcza Eucharystii13. KaĪda celebracja liturgiczna – wspólne celebrowanie kultu BoĪego, a przede wszystkim sakramentów – zapewnia jednoĞü KoĞcioła pielgrzymującego, a równoczeĞnie jest – oprócz wyznania jednej wiary otrzymanej od Apostołów i sukcesji apostolskiej za poĞrednictwem sakramentu ĞwiĊceĔ – trzecim podstawowym widzialnym znakiem tej jednoĞci14. „LiturgiĊ celebruje cała wspólnota KoĞcioła – wspólnota ochrzczonych, „Ciało Chrystusa zjednoczone ze swoją Głową”15. W celebracji liturgii zatem „całe zgromadzenie jest «liturgiem», kaĪdy jednak według swojej funkcji, ale «w jednoĞci Ducha», który działa we wszystkich” (KKK 1144)16. KoĞciół jest prawdziwym szafarzem misteriów BoĪych (KKK 1117). On to w celebracji liturgii sakramentalnej, rozdziela owoce Misterium Paschalnego Chrystusa17. „W celebracji liturgicznej KoĞciół jest sługą na obraz swojego Pana, jedynego «Liturga» (por. Hebr 8, 2. 6), uczestnicząc w Jego kapłaĔstwie (kult), które ma charakter prorocki (głoszenie słowa) i królewski (słuĪba miłoĞci)” (KKK 1070). Celebracja liturgiczna, bĊdąca „spotkaniem dzieci BoĪych z Ojcem w Chrystusie i Duchu ĝwiĊtym”, ma równieĪ formĊ spotkania, które wyraĪa siĊ jako „dialog przez czynnoĞci i słowa”18. 2.2. DIALOGICZNY CHARAKTER CELEBRACJI LITURGICZNYCH Celebracje liturgiczne zwykle przebiegają według pewnego schematu: zaczynają siĊ czytaniem Pisma ĞwiĊtego, póĨniej są Ğpiewy i na koĔcu modlitwa. Stanowi ona fazĊ szczytową w tym schemacie, poniewaĪ jest celem zgromadzenia. W owym schemacie jest widoczne pierwszeĔstwo BoĪego działania przed działaniem ludzkim. Zanim bowiem człowiek bĊdzie mówił do Boga, czyli bĊdzie siĊ modlił, najpierw mówi do niego Bóg. Dlatego teĪ na początku jest czytanie Pisma ĞwiĊtego. 12

Por. KKK 1104. Por. KKK 1106. 14 Por. KKK 815. 15 Por. KKK 1140; 1141. 16 Por. T. S i n k a. Podział funkcji w Zgromadzeniu liturgicznym. W: Mysterium Christi. T. 3: Msza ĝwiĊta. Red. W. ĝwierzawski. Kraków 1992 s. 170 n. 17 Por. KKK 1076. 18 Por. KKK 1153. 13

CELEBRACJE LITURGICZNE W KATECHEZIE PARAFIALNEJ

401

ĝpiew nastĊpujący po słowie BoĪym jest wyrazem przyjĊcia BoĪego orĊdzia z wiarą i z wdziĊcznoĞcią oraz z radoĞcią w sercu. Dopiero w takim klimacie nastĊpuje spontaniczny odruch serc zgromadzonych w postaci modlitwy. Podmiotem tej modlitwy jest cały KoĞciół, reprezentowany przez konkretne zgromadzenie liturgiczne, pod przewodnictwem kapłana. I właĞnie ta modlitwa zgromadzenia nastĊpnie zostaje zebrana przez kapłana w „kolekcie” (colligo, -ere ‘zbieram’; por. „kolekcja”) i skierowana do Boga Ojca, przez Jezusa Chrystusa, Pana i PoĞrednika. Stąd po wezwaniu do modlitwy: „Módlmy siĊ” nastĊpuje chwila modlitewnej ciszy, w której modli siĊ całe zgromadzenie liturgiczne. PowyĪszy plan liturgicznych celebracji odpowiada chrzeĞcijaĔskiej ekonomii zbawienia. Według niej od Boga wychodzi zbawienie, objawiające słowo (czytania biblijne). Słowo BoĪe porusza ludzkie serca i budzi w nich oddĨwiĊk w postaci Ğpiewu, który jest medytacją nad tym słowem – przyswajaniem go, asymilacją („Maryja zachowywała wszystkie te słowa w swoim sercu” – Łk 2, 19). A odpowiedzią skierowaną do mówiącego Boga jest modlitwa. O tym dialogicznym charakterze celebracji liturgicznych Konstytucja o liturgii Sacrosanctum Concilium mówi: „W liturgii bowiem Bóg przemawia do swego ludu, Chrystus w dalszym ciągu głosi EwangeliĊ, lud zaĞ odpowiada Bogu Ğpiewem i modlitwą” (KL 33). NaleĪy tutaj zaznaczyü, Īe nie moĪna ujmowaü zbawczego dialogu w sposób antropocentryczny, w schemacie: my mówimy do Boga, a nastĊpnie Bóg mówi do nas; my składamy Bogu dary, a póĨniej Bóg oddaje nam dary przeistoczone w Komunii Ğw. Ten schemat bowiem przypisuje inicjatywĊ w dialogu człowiekowi, a nie Bogu. Tymczasem w tej dziedzinie sytuacja jest zupełnie odwrotna: Bóg zawsze jest pierwszy w działaniu i w uĞwiĊcaniu oraz w zbawianiu człowieka.

3. CELEBRACJE LITURGICZNE W KATECHEZACH PARAFIALNYCH

KaĪda z czterech grup tematycznych, wymienionych przez Program Katechezy Parafialnej MłodzieĪy Szkół Ponadgimnazjalnych, zawiera konkretne treĞci do omówienia. Niektóre z nich staną siĊ bardziej czytelne, jeĪeli zostaną przekazane katechizowanym w odpowiednich celebracjach liturgicznych.

402

HELENA SŁOTWIēSKA

3.1. CELEBRACJE LITURGICZNE W PIERWSZEJ GRUPIE TEMATYCZNEJ Celem przekazu treĞci zgromadzonych w pierwszej grupie tematycznej: „«AbyĞcie byli jedno» – rola wspólnoty w Īyciu człowieka” jest „ukazanie znaczenia i sensu wspólnoty, wprowadzenie w warunki jej funkcjonowania, prowadzenie do nabywania umiejĊtnoĞci Īycia we wspólnocie oraz kształtowanie postawy odpowiedzialnoĞci za wspólnotĊ”. To z kolei „prowadziü ma do przyjĊcia postawy komunijnej i solidarnego odniesienia do osób tworzących wspólnotĊ oraz zachĊciü do przezwyciĊĪania postaw egoistycznych”19. Wsparcia celebracjami liturgicznymi potrzebują zwłaszcza – jak siĊ wydaje – katechezy poruszające takie treĞci jak „człowiek jako istota społeczna” oraz „rodzina jako KoĞciół domowy”. 3.1.1. WĞród treĞci podanych w pierwszej grupie tematycznej juĪ pierwsze zagadnienie, noszące temat: „Człowiek jako istota społeczna”, domaga siĊ odpowiedniej celebracji, która podkreĞli prawdĊ o elementach budujących i niszczących wspólnotĊ. TĊ prawdĊ bardzo dobrze zilustruje celebracja obrzĊdów wstĊpnych Mszy Ğw. (Ğpiew na wejĞcie, znak krzyĪa, pozdrowienie wiernych, akt pokuty, formuła „Panie, zmiłuj siĊ nad nami”, kolekta)20. ObrzĊdy te uĞwiadamiają katechizowanym fakt, Īe od momentu chrztu ĞwiĊtego tworzą wspólnotĊ Ludu BoĪego, dla której najwiĊkszym nieszczĊĞciem jest grzech. PogłĊbiają oni jednoczeĞnie jednoĞü z Bogiem i wzajemnie miĊdzy braümi i siostrami w Panu. Konstytucja o liturgii Sacrosanctum Concilium podkreĞla prawdĊ, Īe nasz udział w Eucharystii powinien byü czynny, poboĪny i Ğwiadomy21. ĝwiadome zaĞ uczestnictwo zakłada najpierw uĞwiadomienie sobie swojej sytuacji dziecka BoĪego, które Īyje w KoĞciele, w wielkiej wspólnocie Ludu BoĪego. Pomaga w tym juĪ na samym początku znak krzyĪa, czyniony palcami zwilĪonymi wodą ĞwiĊconą przy wejĞciu do koĞcioła. Przypomina on bowiem chrzest ĞwiĊty – bramĊ, przez którą katechizowani weszli do KoĞcioła, wielkiej rodziny dzieci BoĪych. Ponownie prawdĊ tĊ przypomina takĪe znak krzyĪa na początku Mszy Ğw. oraz niedzielne pokropienie wodą ĞwiĊconą. Druga prawda, którą naleĪy sobie uĞwiadomiü juĪ na początku Mszy Ğw., w akcie pokuty, to destruktywne dla wspólnoty skutki grzechu. KaĪdy grzech jest raną – mniejszą lub wiĊkszą – zadaną KoĞciołowi jako wspól-

19

PKP s. 11-12. Mszał rzymski dla diecezji polskich. PoznaĔ 1986 [dalej skrót: MR 1986] s. 2*-11*. 21 Por. KL 48. 20

CELEBRACJE LITURGICZNE W KATECHEZIE PARAFIALNEJ

403

nocie. Podczas spowiedzi naleĪy oskarĪyü siebie za grzechy zarówno przed Bogiem Wszechmogącym, jak i przed wspólnotą – przed braümi i siostrami. Grzech jest takĪe zawsze przeszkodą w realizacji powołania wspólnoty Ludu BoĪego do bycia Ğwiatłem dla Ğwiata, solą dla ziemi czy miastem postawionym na górze (por. Mt 5, 13-16). Sama ĞwiadomoĞü jednoĞci całego Ludu BoĪego, którą daje chrzest ĞwiĊty, nie wystarczy do tego, by rzeczywiĞcie byü wspólnotą. Nie wystarczy takĪe uĞwiadamianie sobie prawdy o grzechu. WłaĞnie tutaj – w ObrzĊdach wstĊpnych – trzeba nieustannie tĊ jednoĞü pogłĊbiaü, wykorzystując to wszystko, co owej jednoĞci słuĪy i ją umacnia. Trzeba teĪ nieustannie oczyszczaü siĊ z grzechów i podejmowaü zdecydowaną walkĊ z kaĪdym złem. SpoĞród róĪnych elementów składających siĊ ObrzĊdy wstĊpne naleĪy szczególnie podkreĞliü rolĊ Ğpiewu i modlitwy w tworzeniu i umacnianiu wspólnoty. Nie ma najmniejszej wątpliwoĞci, Īe wspólna modlitwa na pewno przyczynia siĊ do powstania wspólnoty duchowej. Mowa jest ze swej istoty czymĞ, co ma charakter społeczny. Osoba mówiąca zawsze coĞ komunikuje, otwiera siĊ i w ten sposób zaprasza do dialogu. Mówiąc zaĞ wspólnie z innymi przez stosowanie we Mszy Ğw. aklamacji i dając na nie odpowiedzi, przeĪywa swoje członkostwo w społecznoĞci, swoje bycie społecznoĞcią i swoją odpowiedzialnoĞü za tĊ konkretną społecznoĞü. ĝpiew to nic innego jak mowa spotĊgowana, podniosła i uroczysta. ĝpiew jest czynnikiem tworzącym wspólnotĊ. W ObrzĊdach wstĊpnych Mszy Ğw. naleĪy podkreĞliü szczególną rolĊ wspólnototwórczą pieĞni na wejĞcie. Modlitwa i Ğpiew jednak nie wytworzą wspólnoty w sposób automatyczny, jeĪeli u zgromadzonych na Eucharystii nie bĊdzie szczerej woli bycia wspólnotą, czyli chĊci Īycia we wzajemnej miłoĞci. W tym celu naleĪy najpierw przezwyciĊĪyü to wszystko, co dzieli, odrzuciü wszelkie niechĊci, zagniewania i niezgody. NaleĪy odpowiedzieü na polecenie Jezusa Chrystusa, wypowiedziane w Kazaniu na Górze: „JeĞli wiĊc przyniesiesz dar swój przed ołtarz i tam wspomnisz, Īe brat twój ma coĞ przeciw tobie, zostaw tam dar swój przed ołtarzem, a najpierw idĨ i pojednaj siĊ z bratem swoim! Potem przyjdĨ i dar swój ofiaruj” (Mt 5, 23-24). Przechodząc do strony pozytywnej, szczera wola bycia wspólnotą objawia siĊ w szczerej trosce o drugiego człowieka, o jego potrzeby zarówno duchowe, jak i materialne, dostrzeganie w bliĨnich braci i sióstr. Taką idealną wspólnotĊ pierwotnego KoĞcioła opisują Dzieje Apostolskie: „Jeden duch i jedno serce oĪywiało wszystkich wierzących. ĩaden nie nazywał swoim tego, co posiadał, ale wszystko mieli wspólne” (Dz 4, 32). Instrukcja ĝwiĊtej Kongregacji

404

HELENA SŁOTWIēSKA

ObrzĊdów Eucharisticum mysterium z 25 maja 1967 r., omawiając „Sprawowanie Pamiątki Pana” (czĊĞü II), mówi m.in. właĞnie o „znaczeniu jednoĞci wspólnoty w odprawianiu Mszy Ğw.” (nr 16), o „unikaniu rozbicia wspólnoty wiernych i rozproszenia jej uwagi” (nr 17) oraz o „urabianiu poczucia wspólnoty powszechnej i miejscowej” (nr 18). Bardzo zobowiązujące jest nastĊpujące polecenie: „W sprawowaniu Eucharystii naleĪy tak rozwijaü poczucie wspólnoty, by kaĪdy czuł siĊ zespolony z braümi we wspólnocie KoĞcioła zarówno miejscowego, jak i powszechnego, a w pewnej mierze nawet ze wszystkimi ludĨmi. Wszak Chrystus w ofierze Mszy Ğw. wydaje siebie samego za zbawienie całego Ğwiata, a zgromadzenie wiernych jest obrazem i znakiem jednoĞci rodzaju ludzkiego w Chrystusie jako Głowie” (nr 18). Szczególnego podkreĞlenia wymaga prawda, Īe jednoĞü i wspólnotĊ miĊdzy ludĨmi oraz wspólnotĊ ludzi z Bogiem zniszczył i ciągle niszczy grzech. Prawda o społecznym charakterze kaĪdego grzechu, który zadaje ranĊ KoĞciołowi, niszczy jednoĞü z Bogiem i ludĨmi, powinna mobilizowaü katechizowanych do podejmowania ciągłego trudu oczyszczania siĊ z grzechów w akcie pokuty22 nie tylko dla siebie, ale takĪe właĞnie dla dobra wspólnoty. Uprzywilejowanym miejscem wzrastania osoby ludzkiej, czyli stawania siĊ coraz bardziej osobą, jest wspólnota eklezjalna. Osoba moĪe oddaü siĊ wspólnocie KoĞcioła całkowicie, poniewaĪ ma zapewnione to, Īe nie straci ona swojej samodzielnoĞci. RównieĪ wspólnota KoĞcioła oddaje wszystko osobom, z których siĊ składa. Relacja osoby i wspólnoty koĞcielnej jest wiĊc przeĪywaniem budzenia siĊ KoĞcioła w człowieku, czyli Īyciem osoby w tej wspólnocie23. Celebracja aktu pokuty ze Mszy Ğw. bĊdzie kształtowaü u katechizowanych postawĊ „odpowiedzialnoĞci za wspólnotĊ” i bĊdzie wsparciem dla katechety w budzeniu u młodzieĪy potrzeby „odpowiedzialnoĞci za wspólnotĊ rodzinną i eklezjalną”24. 3.1.2. Celebracja obrzĊdu „Dorocznego błogosławieĔstwa rodzin w ich domach”25, moĪe byü pomocna w przybliĪaniu treĞci o rodzinie jako KoĞ22

W. G ł o w a. Eucharystia. Msza ĞwiĊta i kult tajemnicy eucharystycznej. PrzemyĞl 1997 s. 161-163. 23 KoĞciół Pana (Jesus Christus. Geistliches Wort. Die Kirche des Herrn). Tłum. K. Wierszykowski. Warszawa 1988 s. 108: „W koĔcu jednak musimy sobie powiedzieü, i to z wielką powagą, Īe «KoĞciołem» jest kaĪdy, kto siĊ do niego przyznaje. KaĪdy z nas objawia Chrystusa i kaĪdy Go zasłania” (cyt. za: K. G ó Ĩ d Ĩ. Teologia człowieka. Lublin 2006 s. 150). 24 PKP s. 12. 25 ObrzĊdy BłogosławieĔstw dostosowane do zwyczajów diecezji polskich. Katowice 1994 [dalej skrót: Obł] s. 35-43.

CELEBRACJE LITURGICZNE W KATECHEZIE PARAFIALNEJ

405

ciele domowym. Zagadnienie to jest równieĪ przeznaczone do omówienia w pierwszej grupie tematycznej26. „Doroczne błogosławieĔstwo rodzin w ich domach” związane jest zwykle z wizytą duszpasterską (kolĊdą) i dlatego jest bliskie sercu kaĪdego z katechizowanych. Celebracja takiego obrzĊdu w grupie katechetycznej wskazuje, Īe fundamentem Īycia dla rodzin osób katechizowanych jest słowo BoĪe i zasady chrzeĞcijaĔskiego Īycia27. Podczas kolĊdy sam Chrystus, w osobie duszpasterza, wstĊpuje do rodziny – domowego KoĞcioła, przynosząc jej pokój i radoĞü. Te bezcenne dary zgromadzona rodzina otrzymuje zwłaszcza dziĊki czytaniu słowa BoĪego i modlitwie KoĞcioła28. Rodzina, jeĪeli jest otwarta na BoĪe dary, otrzymując BoĪe błogosławieĔstwo moĪe powiedzieü – tak jak to było w przypadku odwiedzin Chrystusa w domu Zacheusza (por. Łk 19, 1-10) – dziĞ zbawienie stało siĊ udziałem naszego domu. Refleksja członków rodziny nad zaproponowanym tekstem przypowieĞci o domu zbudowanym na skale (por. Mt 7, 24-28) ma za zadanie doprowadziü do poszukiwania mocnego fundamentu pod budowlĊ, jaką jest rodzina. Tekst ten równoczeĞnie wskazuje na słowo BoĪe, które ma byü nie tylko usłyszane przez członków rodziny, ale takĪe przez nich w y k o n a n e. Dopiero taka rodzina tworzy jeden zwarty i dobrze funkcjonujący organizm, na wzór Mistycznego Ciała Chrystusa – KoĞcioła (por. Ef 4, 1-6). I rzeczywiĞcie staje siĊ ona małym czy domowym KoĞciołem. Prawzorem takiej rodziny jest wspólnota pierwotnego KoĞcioła Jerozolimskiego, którego Īycie wyraĪało siĊ w trwaniu przy nauczaniu Apostołów, w jednoĞci, w uczestnictwie w Eucharystii i w modlitwach (por. Dz 2, 44-47). Sprawowanie słuĪby BoĪej, a szczególnie Ofiary Eucharystycznej 29, jest dla rodziny chrzeĞcijaĔskiej Ĩródłem nie koĔczącej siĊ radoĞci (por. Ps 100 (99), 1-2. 3. 4-5). W poczuciu wdziĊcznoĞci zatem, rodzina powinna wychwalaü Boga i głosiü wszystkim, Īe On jest Stwórcą całego Ğwiata i najwyĪszym Władcą (por. Ps 148, 1-2. 3-4. 12-13). Sakrament chrztu ĞwiĊtego, jaki miał miejsce w Īyciu członków danej rodziny i przemienił ją w domowy KoĞciół, pociąga za sobą stosowanie odpowiednich zasad w Īyciu i praktykowania takich cnót jak: serdeczne miłosierdzie, dobroü polegającą na wyczuleniu na potrzeby innych, pokora, łagodnoĞü, cierpliwoĞü oraz wzajemne wybaczanie sobie win. Wszystkie te 26

PKP s. 12. Zob. H. S ł o w i Ĕ s k a. BłogosławieĔstwa osób w katechezie. Lublin 2007 s. 196-198. 28 Por. OBł 76. 29 J a n P a w e ł II. Adhortacja apostolska Familiaris consortio nr 57. 27

406

HELENA SŁOTWIēSKA

cnoty doprowadzają do doskonałej miłoĞü, dlatego kaĪda z nich – konieczna w Īyciu chrzeĞcijaĔskim – musi kierowaü siĊ miłoĞcią. To z kolei, jako owoc, daje Chrystusowy pokój. Chcąc ten dar pokoju zachowaü na stałe, naleĪy praktykowaü doĞü rzadką dzisiaj cnotĊ, jaką jest wdziĊcznoĞü. Dla członków rodziny, w której Īycie oparte jest na zachowywaniu takich cnót, moĪna stawiaü róĪne wymagania. I nie bĊdą one dla nich ciĊĪarem ponad siły, ale bĊdą radosną słuĪbą innym. DziĊki tej właĞnie chrzeĞcijaĔskiej formie Īycia Īony bĊdą posłuszne mĊĪom, mĊĪowie bĊdą miłowaü swoje Īony. Dzieci bĊdą posłuszne swoim rodzicom nie ze strachu przed ich surowym gniewem, ale dlatego, Īe takie postĊpowanie podobna siĊ Bogu (por. Kol 3, 12-25). Tak Īyjąca rodzina staje siĊ najlepszym Ğrodowiskiem odczytania i formowania powołania do słuĪby w KoĞciele. I tak jak Ğwiadectwo Jana Chrzciciela dane o Chrystusie, spowodowało, Īe jego dotychczasowi uczniowie Andrzej i Jan, poszli za Jezusem (por. J 1, 35-39), tak samo dobre Ğwiadectwo o Chrystusie i KoĞciele dane przez rodziców ma wielki wpływ na powołanie apostolskie ich dzieci. Celebracja ta ma na celu kształtowanie postawy odpowiedzialnoĞci za wspólnotĊ rodzinną i znacznie pomoĪe katechecie w budzeniu potrzeby odpowiedzialnoĞci za tĊ wspólnotĊ u katechizowanych, a takĪe w umacnianiu postawy Ğwiadectwa chrzeĞcijaĔskiego30. 3.2. CELEBRACJE LITURGICZNE W DRUGIEJ GRUPIE TEMATYCZNEJ Zagadnieniom, jakie zostały przewidziane do omawiania w drugiej grupie tematycznej: „«BądĨcie doskonali...» – wzrost dojrzałoĞci chrzeĞcijaĔskiej”, wyznaczono jako cel „wspomaganie katechizowanego w przeĪywaniu osobistego spotkania z Jezusem Chrystusem i ukazanie Go jako punktu odniesienia całej egzystencji chrzeĞcijaĔskiej”. Ponadto katecheza chce byü pomocą w daniu właĞciwej odpowiedzi przez katechizowanego na swoje powołanie chrzeĞcijaĔskie oraz w kształtowaniu dojrzałej postawy ludzkiej i chrzeĞcijaĔskiej. Powinno siĊ to dokonywaü „w atmosferze modlitwy i spokojnej refleksji”31. Wprost idealnym miejscem dla modlitwy i spokojnej refleksji jest celebracja Liturgii Godzin. Dlatego teĪ naleĪy zachĊcaü katechizowanych do praktykowania takiej celebracji. Wprawdzie najwaĪniejszymi godzinami modlitewnymi są Jutrznia i Nieszpory, ale dla rozmiłowania uczestników katechizacji w tej formie celebracji liturgicznej, naleĪy 30 31

PKP s. 12. PKP s. 13.

CELEBRACJE LITURGICZNE W KATECHEZIE PARAFIALNEJ

407

rozpocząü od Modlitwy przez spoczynkiem nocnym – Komplety. W tym celu naleĪy wskazaü katechizowanym tĊ godzinĊ modlitewną jako ich „pacierz” wieczorny. 3.2.1. Celebracja Komplety32 jest doskonałą pomocą dla nawiązania wiĊzi z Chrystusem, wynikającej z chrztu i bierzmowania. Modlitwa ta bĊdzie przede wszystkim wspieraü katechizowanego w pogłĊbianiu osobowej relacji z Chrystusem33. Kompleta, jako ostatnia modlitwa kaĪdego dnia, odmawiana przed nocnym spoczynkiem, nieustannie daje temu, kto siĊ nią modli, okazjĊ do powaĪnej rozmowy z Bogiem. Jest to rozmowa człowieka mającego serce „skruszone i upokorzone”, ale takĪe serce pełne ufnoĞci, wiary, nadziei i miłoĞci. Powinna to byü takĪe rozmowa człowieka Ğwiadomego dobrze spełnionych przez siebie zadaĔ i obowiązków wyznaczonych mu przez Boga, jego Pana i StwórcĊ. Modlitwa ta wzywa do jakiegoĞ „skompletowania”, podsumowania dotychczasowego Īycia i jako taka jest modlitwą budzącą nadziejĊ. Wszystkie psalmy wykorzystane w Komplecie (4; 16; 31, 2-6; 86; 88; 91; 130; 134; 143, 1-11) są modlitwami budzącymi nadziejĊ w Bogu. NaleĪy takĪe zauwaĪyü, Īe tytuły psalmów, zarówno te, które ukazują człowieka bĊdącego w ciĊĪkim doĞwiadczeniu (Ps 31, 2-6; 86; 88; 130; 143, 1-11), jak i te, które mówią o BoĪej opiece (Ps 91), o tym, Īe Bóg jest najwyĪszym dobrem (Ps 16), Īe godzien jest, by Mu składano dziĊkczynienie (Ps 4), i to nawet nocą (Ps 134), wzywają wszystkich, którzy mają siĊ modliü, do złoĪenia całej swojej nadziei w Bogu i do zupełnego oparcia siĊ na Nim. RównieĪ zdania z Nowego Testamentu umieszczone przed psalmami to takĪe waĪne elementy składowe Komplety, budzące nadziejĊ w Bogu. SpoĞród krótkich czytaĔ na najwiĊkszą uwagĊ zasługuje czytanie z poniedziałku (1 Tes 5, 9-10), które wzywa do wyzbycia siĊ lĊku i niepewnoĞci zarówno o swój los, jak i o los tych, którzy od nas odeszli. Podstawą do nabycia takiego stanu ducha jest fakt, Īe „Bóg nas przeznaczył do osiągniĊcia zbawienia”. Wielką nadziejĊ budzi codzienne responsorium: „W rĊce Twoje, Panie, powierzam ducha mojego…”, wziĊte z psalmu 30 (w. 6), którego treĞcią jest bezgraniczne oddanie siebie Bogu. Wszystkie hymny z Komplety, przez swe konkretne proĞby o opiekĊ, o udaremnienie zasadzek szatana, o zbawienie, o odczuwanie bliskoĞci Boga nawet w czasie snu,

32 33

Liturgia Godzin. Codzienna modlitwa Ludu BoĪego. T. 1. PoznaĔ 1982 s. 923 nn. PKP s. 13-14.

408

HELENA SŁOTWIēSKA

muszą takĪe budziü nadziejĊ. Do tego samego stanu ducha skłaniają równieĪ proĞby modlitw koĔcowych. Bóg proszony jest w nich m.in. o to, „aby był z nami tej nocy”, „aby tĊ noc napełnił swoim Ğwiatłem” oraz „aby nawiedził nasz dom i oddalił od niego wszelkie wrogie zasadzki, a Jego aniołowie by nas strzegli w pokoju”. Ostatnim elementem Komplety, który sprawia, Īe modlitwa ta budzi nadziejĊ, są antyfony Maryjne. W Komplecie naleĪy takĪe zauwaĪyü wezwanie do ciągłej gotowoĞci na Ğmierü. Mroki nocy przywodzą na pamiĊü ciemnoĞci Ğmierci i dlatego w Komplecie łatwiej jest usłyszeü wezwanie do gotowoĞci na Ğmierü i na spotkanie z Bogiem. To wezwanie kierują zwłaszcza psalmy (Ps 31, 2-6), kantyk Symeona (Łk 2, 29-32 – to akt przyjĊcia Ğmierci), modlitwy koĔcowe (w poniedziałek, w piątek), formuła błogosławieĔstwa („Noc spokojną i Ğmierü szczĊĞliwą niech nam da Bóg wszechmogący, Ojciec i Syn, i Duch ĝwiĊty”) i antyfona Maryjna „Witaj Królowo”. NaleĪy równieĪ dodaü, Īe oprócz tego podstawowego wezwania, tj. wezwania do gotowoĞci na Ğmierü i na spotkanie z Bogiem, Kompleta wzywa takĪe do wszystkiego, co przyczynia siĊ, aby ostateczne spotkanie z Bogiem było udane. Jest to wezwanie do wyrzucenia z serca gniewu (Ef 4, 26-27 – Ğroda), do czujnoĞci (1 P 5, 8-9 – wtorek), ĞwiĊtoĞci (1 Tes 5, 23 – czwartek), miłoĞci (Pwt 6,4-7 – niedziela) i uwielbiania Boga (Ps 134 – niedziela). Nie moĪna udaü siĊ na nocny spoczynek, który kojarzy siĊ z wiecznym odpoczynkiem i związanym z nim Sądem BoĪym, bez rachunku sumienia, Īalu za grzechy, postanowienia poprawy i duchowej Komunii Ğw. KoĔczący siĊ dzieĔ jest dobrą okazją, by stanąü przed Bogiem w szczeroĞci i w prawdzie, popatrzeü w Ğwietle Ewangelii na to wszystko, czym był ten koĔczący siĊ dzieĔ wypełniony, a takĪe popatrzeü na realizacjĊ swojego chrzeĞcijaĔstwa, swoich zadaĔ i obowiązków. Lepiej jest uprzedziü Sąd BoĪy nad sobą swoim sądem związanym z Īalem za popełnione zło, mocnym postanowieniem poprawy i zjednoczeniem siĊ z Chrystusem w duchowej Komunii Ğw. Kompleta ma charakter modlitwy błagalnej głównie przez hymny, psalmy, krótkie czytania, antyfonĊ „StrzeĪ nas, Panie, gdy czuwamy” i modlitwy koĔcowe. SpoĞród psalmów Komplety charakter błagalny mają zwłaszcza psalmy: 86, 130 i 143, 1-11. Psalm 86 (poniedziałek) jest błaganiem człowieka znajdującego siĊ w róĪnych przeciwnoĞciach. ProĞby dotyczą ocalenia Īycia, zbawienia, rozradowania duszy, umocnienia BoĪą siłą, nauczenia spełniania woli BoĪej i Īycia w BoĪej bojaĨni oraz wyĞwiadczenia przez Boga jakiegokolwiek dobrodziejstwa, które bĊdzie znakiem łaski BoĪej. Drugi psalm ze Ğrodowej Komplety, Ps 130, naleĪy do psalmów pokutnych.

CELEBRACJE LITURGICZNE W KATECHEZIE PARAFIALNEJ

409

Jest on gorącą modlitwą o miłosierdzie i aktem wiary w niewyczerpaną dobroü BoĪą, która przewyĪsza ludzkie grzechy. Psalmem pokutnym jest takĪe Ps 143, 1-11, w którym znajdują siĊ proĞby o zaniechanie sądu przez Boga, o łaskawoĞü z Jego strony, o wybawienie od wrogów, o zachowanie przy Īyciu, wyrwanie z utrapieĔ i o poznanie woli BoĪej oraz jej wypełnianie. W krótkim czytaniu wziĊtym z KsiĊgi Jeremiasza (14, 9 – piątek) jest wzruszająca proĞbą skierowaną do Boga, aby pozostał ze swoim ludem i nigdy go nie opuszczał. W Starym Testamencie przebywanie Boga ze swoim narodem było zapowiedzią wewnĊtrznego związania siĊ Boga z ludem Nowego Przymierza. Dlatego zupełnie inaczej czyta siĊ dziĞ tekst Jeremiasza: „Ty jesteĞ wĞród nas, Panie, a Twoje imiĊ zostało wezwane nad nami” (14, 9). PoniewaĪ jednak grzech ciągle zagraĪa człowiekowi, a wraz z grzechem utrata Boga, dlatego zawsze aktualne bĊdzie błaganie zawarte w tym tekĞcie: „nie opuszczaj nas, Panie, nasz BoĪe”. Antyfona „StrzeĪ nas, Panie, gdy czuwamy...”, do kantyku Symeona, jest proĞbą o BoĪą opiekĊ zarówno w czasie czuwania, jak i odpoczynku nocnego. Błagania hymnów i modlitw koĔcowych dotyczą zarówno czasu najbliĪszego, tj. tej nocy, która jest przed nami, jak i dnia nastĊpnego, a nawet Īycia wiecznego. Bóg proszony jest o oddalenie zasadzek szataĔskich, uwolnienie od wszelkiego zła, o sen spokojny, o oĪywienie gorliwoĞci i o zbawienie. Kompleta ukazuje takĪe właĞciwy charakter niedzieli i piątku. Niedziela ukazana jest jako dzieĔ Zmartwychwstania i dzieĔ odpoczynku. Jest zapowiedzią Paruzji i wiecznego odpoczynku dla tych, których Pan, przychodząc, zastanie czuwających. Nic zatem dziwnego, Īe w Komplecie tego dnia jest fragment z Apokalipsy (22, 4-5), który opisuje Jeruzalem czasów mesjaĔskich (21, 9 – 22, 15). Te dwa wiersze z 22 rozdziału Apokalipsy, wykorzystane w niedzielnej Komplecie, ukazują wspaniały los, jaki zgotował Bóg swoim sługom. Oglądanie BoĪego Oblicza – to, czego nie dostąpił MojĪesz, za czym tĊsknili PsalmiĞci – stanie siĊ udziałem „Sług Pana”. Za odwaĪne przyznawanie siĊ do Boga zostaną naznaczeni na czołach imieniem BoĪym (w. 4) i bĊdą mieü aktywny udział w Królewskiej władzy Boga (w. 5). W Ğwietle modlitw koĔcowych zarówno po I, jak i po II Nieszporach niedziel i uroczystoĞci dzieĔ PaĔski ukazuje siĊ jako dzieĔ Zmartwychwstania Chrystusa. JuĪ w sobotĊ wieczorem, czyli po I Nieszporach niedziel i uroczystoĞci przypadających w niedzielĊ, zanoszona jest proĞba o BoĪą opiekĊ w nocy, by móc w niedzielĊ z BoĪą pomocą wstaü i „radowaü siĊ ze zmartwychwstania Chrystusa”. Modlitwa koĔcowa w Komplecie po II Nieszporach niedziel i uroczystoĞci za najwaĪniejszą czynnoĞü tego dnia

410

HELENA SŁOTWIēSKA

uwaĪa uczczenie tajemnicy Zmartwychwstania Pana Jezusa Chrystusa. Natomiast w piątek akcent pada na Ğmierü Jezusa Chrystusa. ProĞba zawarta w modlitwie koĔcowej tego dnia zwraca uwagĊ na związek miĊdzy powstaniem do nowego Īycia z Chrystusem, a naĞladowaniem Go w umieraniu. Ostatnia modlitwa dnia nacechowana jest myĞlą o Ğmierci i Sądzie BoĪym. KoĔczy siĊ ona oddaniem siebie w rĊce Maryi, wyraĪonym za pomocą antyfon maryjnych. W okresie wielkanocnym jest to zawsze antyfona „Królowo nieba, wesel siĊ, Alleluja” (OWLG 92). Natomiast na pozostałe dni roku koĞcielnego przewidziano piĊü antyfon: „Matko Odkupiciela”, „Witaj, niebios Królowo”, „Witaj, Królowo, Matko miłosierdzia”, „Pod Twoją obronĊ uciekamy siĊ” i „Bogarodzica, Dziewica”. Matka Boga i Matka ludzi jest tutaj proszona o wstawiennictwo u Boga, o pomoc dla tych, którzy upadają, o ratunek dla grzeszników, o wybawienie człowieka od wszelkich złych przygód i o umoĪliwienie oglądania po Ğmierci Chrystusa, o „zboĪny pobyt” na Ğwiecie, a po „Īywocie” o „rajski przebyt”. UfnoĞü w przemoĪne wstawiennictwo Maryi mają wzmocniü m.in. róĪne tytuły, jakie Matka NajĞwiĊtsza otrzymuje w tych antyfonach. Są to: „Bogurodzica, Dziewica”, „ĝwiĊta Matka Odkupiciela”, „ĝwiĊta BoĪa Rodzicielka”, „Panna chwalebna i błogosławiona”, „zawsze Dziewica”, „Brama niebios”, „Gwiazda morza”, „Królowa nieba”, „Pani aniołów”, „Nasza Królowa”, „Matka miłosierdzia”, „ĩycie, słodycz i nadzieja nasza”, „OrĊdowniczka nasza”, „łaskawa, litoĞciwa i słodka Panna”34. Wszystkie podstawowe treĞci teologiczne Komplety: budzenie nadziei, wezwanie do gotowoĞci na ostateczne spotkanie z Bogiem, skruszenie serca, błagania, ukazanie właĞciwego charakteru niedzieli i piątku oraz maryjnoĞü tej ostatniej modlitwy dnia zdecydowanie przemawiają za tym, aby ukazaü katechizowanym właĞnie KompletĊ jako modlitwĊ wspierającą ich w pogłĊbianiu osobowej relacji z Chrystusem. 3.3. CELEBRACJE LITURGICZNE W TRZECIEJ GRUPIE TEMATYCZNEJ TreĞci proponowane w trzeciej grupie tematycznej: „«BĊdziesz miłował...» – rola wiĊzi w konstytuowaniu wspólnoty” obejmują omówienie podstawowych wiĊzi miĊdzyludzkich oraz ukazują znaczenie wiĊzi wspólnotowych dla rozwoju osoby ludzkiej i realizacji przez nią swojego powołania. ĝwiadomoĞü roli, jaką w Īyciu wspólnoty odgrywają owe wiĊzi, bĊdzie

34

Zob. W. G ł o w a. Modlitwa Liturgiczna. Liturgia Godzin. PrzemyĞl 1996 s. 210-217.

CELEBRACJE LITURGICZNE W KATECHEZIE PARAFIALNEJ

411

uwraĪliwiaü katechizowanych na wagĊ podejmowanych przez nich codziennych wyborów. Odkrycie przez młodych roli osobistej relacji z Chrystusem, umoĪliwiającej wkraczanie w misterium przykazania miłoĞci Boga i bliĨniego, ma fundamentalne znaczenie dla budowania wiĊzi małĪeĔskiej35. 3.3.1. Celebracja sakramentu chrztu pomaga katechizowanym w odkrywaniu ich osobistych relacji z Chrystusem. CelebracjĊ naleĪy rozpocząü od pieĞni ChrzeĞcijanin to ja36, a nastĊpnie korzysta siĊ z ObrzĊdów Chrztu Dzieci według rytuału rzymskiego37. Najpierw, po nawiązaniu do proĞby rodziców dziecka o chrzest, naleĪy skoncentrowaü siĊ na słowach celebransa podkreĞlających związek wiary z zachowywaniem BoĪych przykazaĔ oraz miłowaniem Boga i bliĨniego38. W dalszej kolejnoĞci ukazuje siĊ chrzest jako przyjĊcie do wspólnoty wierzących i wyjaĞnia siĊ gest znaczenia dziecka znakiem krzyĪa (OChDz 91)39. W Liturgii słowa naleĪy odczytaü fragment z Listu Ğw. Pawła Apostoła do Galatów (OChDz 166) i Ewangelii według Ğw. Mateusza (OChDz 169) oraz wyjaĞniü te czytania w krótkiej homilii. PóĨniej nastĊpuje wyrzeczenie siĊ zła i wyznanie wiary, tak jak w WigiliĊ Paschalną40. Z trzeciej czĊĞci ObrzĊdów chrztu wyjaĞnienia domaga siĊ sama formuła chrztu: („N., ja ciebie chrzczĊ...” – OChDz 117) oraz obrzĊdy włoĪenia białej szaty i wrĊczenia zapalonej Ğwiecy (OChDz 119 i 120)41. W zakoĔczeniu obrzĊdu wyjaĞnienia domaga siĊ domaga siĊ równieĪ Modlitwa PaĔska wraz z wprowadzeniem do niej (OChDz 123-124) oraz formuła błogosławieĔstwa (OChDz 126 – trzecia czĊĞü dotycząca wszystkich zgromadzonych). Ostatnim elementem jest pieĞĔ dziĊkczynna za chrzest – „Wielbi dusza moja Pana”42. 3.3.2. Celebracje pokutne pomagają uwierzyü w moĪliwoĞü nawiązania zerwanych przez grzech wiĊzi z Chrystusem. Szczególnie odpowiednim czasem dla celebracji liturgii pokutnej są okresy i dni pokuty w ciągu roku liturgicznego, a zwłaszcza Wielki Post i kaĪdy piątek, który jest wspomnieniem Ğmierci Jezusa Chrystusa43.

35

PKP s. 14. W. G ł o w a. Jezus Drogą. Lubaczów 1991 s. 470. 37 ObrzĊdy Chrztu Dzieci według rytuału rzymskiego. Katowice 1972 [dalej skrót: OchDz] s. 59-82 nr 88-130. 38 OChDz s. 60 nr 89. 39 H. S ł o t w i Ĕ s k a. Mistagogia celebracji sakramentu chrztu dzieci. „Studia Sandomierskie” 14:2007 z. 2-4 s. 293-310. 40 MR 1986 s. 178-179; S ł o t w i Ĕ s k a. Mistagogia celebracji s. 303-304. 41 S ł o t w i Ĕ s k a. Mistagogia celebracji s. 304-308. 42 TamĪe s. 309-310. 43 Por. KKK 1438. 36

412

HELENA SŁOTWIēSKA

Celebracja sakramentu pokuty obejmuje nastĊpujące elementy: „pozdrowienie i błogosławieĔstwo kapłana, czytanie słowa BoĪego, by oĞwieciü sumienie i pobudziü do skruchy, wezwanie do Īalu, spowiedĨ, która jest uznaniem grzechów i wyznaniem ich wobec kapłana, nałoĪenie i przyjĊcie pokuty, rozgrzeszenie przez kapłana, modlitwa dziĊkczynna, odesłanie z błogosławieĔstwem kapłana” (KKK 1480)44. Sakrament pokuty moĪe byü sprawowany takĪe w ramach celebracji wspólnotowej, acz z indywidualną spowiedzią i rozgrzeszeniem45, a w przypadkach szczególnych okolicznoĞci – takĪe w ramach wspólnotowej celebracji z ogólną spowiedzią i ogólnym rozgrzeszeniem46. Celebracje pokutne w ramach katechezy parafialnej wykorzystują tylko niektóre elementy z celebracji sakramentu pokuty podanej przez Katechizm KoĞcioła Katolickiego i równoczeĞnie wprowadzają inne, bardziej dostosowane do takiego naboĪeĔstwa. Schemat tego rodzaju celebracji wygląda nastĊpująco: wprowadzenie, modlitwa, czytana biblijne, homilia, rachunek sumienia, akt pokutny, odpowiedni Ğpiew (np. Ciągle zaczynam od nowa) i błogosławieĔstwo47. 3.4. CELEBRACJE LITURGICZNE W CZWARTEJ GRUPIE TEMATYCZNEJ TreĞci omawiane w czwartej grupie tematycznej: „«ĝlubujĊ ci miłoĞü» – wspólnota małĪonków w Chrystusie” mają za zadanie podkreĞliü przede wszystkim sakramentalny charakter związku małĪeĔskiego i ukazaü obecnoĞü Chrystusa w Īyciu małĪonków na sposób sakramentalny. Doprowadzenie katechizowanych do przeĪycia tej prawdy nastĊpuje w kilku etapach. W pierwszym etapie powinny zostaü wyraĨnie zaznaczone róĪnice miĊdzy związkiem sakramentalnym a innymi formami związków miĊdzyludzkich. NastĊpnym etapem jest zapoznanie katechizowanych z istotą sakramentu oraz jego liturgią. W koĔcu waĪne jest takĪe zaznajomienie ze zwyczajami, które towarzyszą zawieraniu sakramentu małĪeĔstwa (np. zarĊczyny)48. Stąd waĪne w tej grupie tematycznej bĊdą celebracje dotyczące zarĊczyn oraz samego sakramentu małĪeĔstwa.

44

Por. ObrzĊdy pokuty dostosowane do zwyczajów diecezji polskich. Katowice 1981 [dalej skrót: OP] s. 37 n. nr 41 n. 45 OP s. 42 n. nr 49 n; por. KKK 1482. 46 OP s. 61 n. nr 61 n.; por. KKK 1483. 47 Zob. OP s. 223-225. 48 PKP s. 15-16.

CELEBRACJE LITURGICZNE W KATECHEZIE PARAFIALNEJ

413

3.4.1. DuĪą pomocą dla przybliĪenia tematyki narzeczeĔstwa jako czasu przygotowania do małĪeĔstwa czy zarĊczyn bĊdzie celebracja „ObrzĊdu błogosławieĔstwa narzeczonych”49. ObrzĊd ten jest zasadniczo przeznaczony dla narzeczonych, dobrze by zatem było, gdyby wĞród uczestników katechizacji byli narzeczeni. Wówczas cała wspólnota katechetyczna, modląc siĊ za nich, równoczeĞnie przyswajałaby sobie treĞci, jakie zawiera „obrzĊd błogosławieĔstwa narzeczonych”. JeĞli w grupie katechizowanych nie ma narzeczonych, naleĪy modlitwami z tego obrzĊdu objąü jakichĞ konkretnych narzeczonych albo wszystkich narzeczonych z parafii. „ObrzĊd błogosławieĔstwa narzeczonych” jako ĞwiĊty znak poucza, Īe przygotowujący siĊ do małĪeĔstwa szczególnie potrzebują BoĪej łaski. Ta BoĪa pomoc i błogosławieĔstwo mają doprowadziü do tego, aby narzeczeni „coraz bardziej szanowali siĊ wzajemnie, szczerze siĊ miłowali oraz przez spotkania i wspólną modlitwĊ w czystoĞci przeĪyli czas przygotowania do małĪeĔstwa”50. Młodzi ludzie, którzy przeĪywają okres narzeczeĔstwa, stają przed problemem miłoĞci w sposób szczególny i z miłoĞci zdają egzamin. Wytrwanie w miłoĞci, bĊdącej czymĞ trwałym, ogarniającym całego człowieka, domaga siĊ zachowywania BoĪych przykazaĔ, a to z kolei jest juĪ uczestnictwem w posłuszeĔstwie Syna BoĪego wzglĊdem Boga Ojca. MiłoĞü narzeczonych powinna posiadaü cechy wymienione przez Ğw. Pawła w Pierwszym LiĞcie do Koryntian (13, 4-13). Powinni oni takĪe, naĞladując Chrystusa, odznaczaü siĊ pokorą i altruizmem, a wyzbywaü siĊ próĪnej chwały i fałszywych ambicji (Flp 2, 1-5). Bóg przez proroka Ozeasza wzywa narzeczonych, aby w okresie narzeczeĔstwa zatroszczyli siĊ o nagromadzenie darów duchowych, które nastĊpnie w dniu Ğlubu bĊdą mogli złoĪyü w ofierze Jemu oraz wzajemnie sobie (por. Oz 2, 21-25). MiłoĞü narzeczonych, przeĪywana zgodnie z BoĪymi wymaganiami, przyniesie im wzajemny szacunek – szacunek zarówno dla swojego ciała, jak i swojego partnera. Jako dzieło Chrystusa obrzĊd ten daje narzeczonym łaskĊ wzajemnego szacunku, szczerej miłoĞci i przeĪywania narzeczeĔstwa w czystoĞci. RównoczeĞnie wzywa ich do współpracy z daną im łaską BoĪą51. Omawiany obrzĊd pomoĪe osiągnąü cel, jaki stawia siĊ katechezie poruszającej problem narzeczeĔstwa jako czasu przygotowania do zarĊczyn i małĪeĔstwa. Ponadto moĪe byü wsparciem katechezy w realizowaniu zadania. jakim jest doprowadzenie „do

49

OBł s. 92-98. OBł s. 93 nr 202. 51 Zob. S ł o t w i Ĕ s k a. Mistagogia celebracji s. 213-214. 50

414

HELENA SŁOTWIēSKA

przyjĊcia czystoĞci jako wartoĞci, która jest gwarantem autentycznej miłoĞci”52. NaleĪy równieĪ dodaü, Īe „ObrzĊd błogosławieĔstwa narzeczonych” moĪe byü sprawowany zarówno przez rodziców, jak przez kapłana, diakona lub osobĊ Ğwiecką. 3.4.2. PrzybliĪeniu prawdy o małĪeĔstwie jako sakramencie dobrze posłuĪy celebracja „ObrzĊdów błogosławieĔstw małĪonków”53. ObrzĊdy te jako ĞwiĊty znak pouczają, Īe małĪeĔstwo jest znakiem BoĪej miłoĞci w Ğwiecie i wzajemnej wiernoĞci małĪonków54. Bóg, ustanawiając małĪeĔstwo, okreĞlił ten związek jako doskonałą jednoĞü zarówno fizyczną, jak i duchową (Rdz 2, 18-24). Owa jednoĞü, mająca Boskie pochodzenie, nie moĪe byü rozerwana przez człowieka. Prawda zatem o nierozerwalnoĞci małĪeĔstw ma swoje Ĩródło w Bogu, Stwórcy ludzkiej natury – natury mĊĪczyzny i kobiety, którzy dąĪą do takiej bliskoĞci, Īe tworzą jedno ciało (por. Mt 19, 3-6; Mk 10, 6-9). PochwałĊ małĪeĔstwa, które jako dzieło BoĪe jest ĞwiĊte i doskonałe, głosił biblijny Tobiasz (por. Tb 8, 4b-8). Drogą do szczĊĞcia w małĪeĔstwie jest bojaĨĔ BoĪa, czyli zachowywanie BoĪego Prawa oraz rozwaĪanie w radoĞci BoĪych przykazaĔ55. Stary Testament ma wprawdzie wiele przykładów udanego małĪeĔstwa, ale dopiero sakrament małĪeĔstwa uzdalnia ludzi do Īycia pełnią miłoĞci – miłoĞcią taką, jakiej pochwałĊ w piĊknym hymnie wyĞpiewał Ğw. Paweł Apostoł (Por. 1 Kor 12, 31 – 13, 8a). Sakrament małĪeĔstwa, wiąĪąc małĪonków ze sobą i jednocząc ich z Bogiem, pomaga im osiągnąü jednoĞü doskonałą (por. Ef 4, 1-6). Gdy nupturienci zawiązują wspólnotĊ sakramentalną, zapraszają Chrystusa na swoje wesele, tak jak to uczynili nowoĪeĔcy z Kany Galilejskiej. On zaĞ swoją Boską mocą przemienia ich ludzką, słabą jeszcze i kruchą miłoĞü w miłoĞü nadprzyrodzoną, jak w Kanie Galilejskiej przemienił wodĊ w wino (por. J 2, 1-11). Wzajemna miłoĞü małĪeĔska, która objawia miłoĞü Boga w Ğwiecie, czerpie całą swoją moc z krzyĪa Chrystusowego (por. Rz 8,31b35. 37-39). DziĊki tej mocy – na wzór Chrystusa – kaĪdy z małĪonków potrafi w swoim związku szukaü nie tego, co jest dobre dla niego, ale tego, co jest dobre dla współmałĪonka (Por. Rz 15, 1b-3a. 5-7. 13). ĩona potrafi byü poddana swojemu mĊĪowi, mąĪ z kolei bĊdzie szanował swoją ĪonĊ, biorąc pod uwagĊ jej fizyczną słaboĞü, a takĪe wspólne z nią dziedzictwo Īycia wiecznego i wspólne zjednoczenie na modlitwie (por. 1 P 3, 1-9). 52

PKP s. 15 i 16. OBł s. 43-67. 54 Zob. S ł o t w i Ĕ s k a. Mistagogia celebracji s. 198-205. 55 Por. Ps 112 (111), 1-2. 3-4. 7b-9 – refren: „RadoĞü znajdujĊ w BoĪych przykazaniach”. 53

CELEBRACJE LITURGICZNE W KATECHEZIE PARAFIALNEJ

415

Ponadto, małĪonkowie powinni pamiĊtaü, Īe zostali nabyci za wielką cenĊ Krwi Chrystusa, a ich ciała są Ğwiątynią Ducha ĝwiĊtego, która dodatkowo została uĞwiĊcona w sakramencie małĪeĔstwa. Ta ĞwiadomoĞü uczy ich godnego przeĪywania bliskoĞci cielesnej (por. 1 Kor 6, 13c-15a. 17-20). MałĪonkowie powinni zaufaü przede wszystkim wiernej miłoĞci Boga (por. Ps 33 (32), 12-13. 18-20. 21-22.), zakosztowaü Jego dobroci i wysławiaü Go wraz z innymi wiernymi (por. Ps 34 (33), 2-3. 4-5. 8-9; Ps. 145 (144), 8-9. 10. 11-13). Omawiana celebracja bĊdzie pomocna przede wszystkim dla pogłĊbienia u katechizowanych „religijnego rozumienia małĪeĔstwa”, katechecie natomiast pomoĪe zrealizowaü postawione zadanie związane z omawianiem sakramentalnoĞci małĪeĔstwa, jakim jest wzbudzenie u katechizowanych pragnienia „przeĪycia małĪeĔstwa jako wspólnoty sakramentalnej”56. W celebracji tych obrzĊdów przez wspólnotĊ katechetyczną naleĪy wykorzystaü odpowiednie teksty (czytania biblijne, psalm responsoryjny, hymn do Ducha ĝwiĊtego, proĞby, modlitwa błogosławieĔstwa, zakoĔczenie obrzĊdu), polecając Bogu jakieĞ konkretne małĪeĔstwo, przeĪywające pewne trudnoĞci w poĪyciu małĪeĔskim, wzglĊdnie swój jubileusz sakramentu małĪeĔstwa. Podsumowując, naleĪy podkreĞliü, Īe kaĪda z celebracji liturgicznych jest doskonałym miejscem kształtowania postaw religijnych u katechizowanych. Uczestniczący w tych celebracjach muszą jednak pamiĊtaü, Īe nie ukształtują w sobie Īadnej z postaw religijnych jedynie przez obecnoĞü fizyczną na celebracjach liturgicznych. Muszą czynnie włączyü siĊ w akcjĊ liturgiczną przez Ğwiadome przyjmowanie odpowiednich postaw ciała i wykonywanie róĪnych gestów, przez odmawianie modlitw i wspólny Ğpiew. Konstytucja o liturgii Sacrosanctum Concilium, mówiąc o uczestnictwie w celebracjach liturgicznych, wymienia nastĊpujące przymioty tego uczestnictwa: czynne57, pełne58, Ğwiadome 59, poboĪne60, owocne61, zewnĊtrzne i wewnĊtrzne62, pełne zaangaĪowania63 i doskonałe64. Uczestnicy celebracji liturgicznych muszą siĊ przede wszystkim zgromadziü wewnĊtrznie, to znaczy muszą najpierw prze56

PKP s. 16. KL 11; 14; 19; 21; 26; 27; 30; 42; 48; 50; 79; 113; 114; 121. 58 KL 14; 21; 41. 59 KL 11; 14; 48; 79. 60 KL 48; 50. 61 KL 11. 62 KL 19. 63 KL 17. 64 KL 55. 57

416

HELENA SŁOTWIēSKA

zwyciĊĪyü wszelkie spory, niezgodĊ i kłótnie. Są one bowiem zniewagą dla KoĞcioła – wspólnoty Ludu BoĪego i Mistycznego Ciała Jezusa Chrystusa. Zgromadziü siĊ wewnĊtrznie to ponadto otworzyü siĊ na kaĪdego człowieka, nawet na oszczercĊ i wroga. Poprawny i prawdziwy udział w celebracjach liturgicznych wymaga pewnego wysiłku. Konieczne jest spełnienie kilku podstawowych warunków: naleĪy zerwaü ze swoją grzeszną przeszłoĞcią, nałogami, niewłaĞciwymi upodobaniami i nawykami oraz z fałszywym poczuciem doskonałoĞci. Trzeba takĪe oderwaü siĊ od spraw tego Ğwiata, takich jak: pilna praca, atrakcyjna wycieczka, zabawa, rozrywkowy wystĊp itp.65. Kształtowanie postaw religijnych przez uczestnictwo w celebracjach liturgicznych nie jest prostym zadaniem i wymaga duĪego wysiłku woli i pracy nad sobą. Nie przekracza to jednak siły człowieka wierzącego, umocnionego darami Ducha ĝwiĊtego i zjednoczonego ze zwyciĊskim Chrystusem.

BIBLIOGRAFIA D u r a k A.: Zbawcza pedagogia nawrócenia w celebracji naboĪeĔstw pokutnych. RBL 49:1996 s. 184-193. B o ł o z W.: NaboĪeĔstwa pokutne a sakrament pokuty. AK 70:1977 s. 419-429. D r o s t e D.: „Celebrare“ in der römischen Liturgiesprache eine liturgische-theologische Untersuchung. München 1963 s. 61-62. K r a k o w i a k Cz.: Zgromadzenie liturgiczne jako podmiot celebracji. RBL 41:1989 s. 175-177. — Znaczenie celebracji liturgicznych w katechezie dzieci i młodzieĪy. W: Celebracje w katechezie. Red. S. KulpaczyĔski. Lublin 1999 s. 29-54. P o d p o r a R.: MontaĪe audiowizualne w słuĪbie celebracji. W: Celebracje w katechezie. Red. S. KulpaczyĔski. Lublin 1999 s. 83-96. S ł o t w i Ĕ s k a H.: Katechizm KoĞcioła Katolickiego o celebracjach. W: Celebracje w katechezie. Red. S. KulpaczyĔski. Lublin 1999 s. 171-190. S z c z e p a n i e c S.: LiturgiĊ celebruje cała wspólnota. „Liturgia Sacra” 2:1996 nr 1-2 s. 71-78; nr 3-4 s. 63-74.

LITURGICAL CELEBRATIONS IN PAROCHIAL CATECHESIS Summary This paper, in its theoretical part, depicts some questions contained in the Program Katechezy Parafialnej MłodzieĪy Szkół Ponadgimnazjalnych (“Programme of Parochial Catechesis for Secondary School Students”). They should be discussed at parochial catecheses (1). It also

65

W. G ł o w a. Eucharystia. Msza ĞwiĊta i kult Tajemnicy Eucharystycznej poza Mszą ĞwiĊtą. PrzemyĞl 1997 s. 111.

CELEBRACJE LITURGICZNE W KATECHEZIE PARAFIALNEJ

417

stresses the significance of liturgical celebrations in the catechesis (2). In its practical part (3) it provides concrete liturgical celebrations. They are considerable support for some questions that are proposed at parochial catecheses. Translated by Jan Kłos Słowa kluczowe: katecheza, katechizowani, liturgia, celebracja, modlitwa, obrzĊdy, błogosławieĔstwa, małĪeĔstwo, rodzina, wspólnota, KoĞciół. Key words: catechesis (religious instruction), students, the Liturgy, celebration, prayer, rites, blessings, marriage, family, fellowship, the Church.