UNIWERSYTET W BIAàYMSTOKU WYDZIAà PRAWA

BIAàOSTOCKIE STUDIA PRAWNICZE

BIAàYSTOK 2009

ZESZYT 6

WSPÓãCZESNE ZAGROēENIA PRZESTõPCZOćCIð I INNYMI ZJAWISKAMI PATOLOGICZNYMI A PRAWO KARNE I KRYMINOLOGIA

Redakcja naukowa Emil W. Páywaczewski

Rada naukowa: Lidia Abramczyk, Vladimir Babcak, Leonard Etel, Marian Filar, Edward Gniewek, Marian Grzybowski, Adam Jamróz, Marina Karasiowa, Cezary Kosikowski, Barbara Kudrycka, Adam Lityþski, Petr Mrkyvka, Emil Päywaczewski, Stanisäaw Prutis, Eugeniusz RuĈkowski, Walerian Sanetra, Andrzej Stelmachowski, Bogdan Wierzbicki

Kolegium redakcyjne: Teresa Mróz, GraĔyna B. Szczygieä, Mieczysäawa Zdanowicz, Justyna Matys © Copyright by Wydziaä Prawa Uniwersytetu w Biaäymstoku, Temida 2 Biaäystok 2009 ēadna czöĈè tej pracy nie moĔe byè powielana i rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny), wäñcznie z fotokopiowaniem – bez pisemnej zgody wydawcy. ISSN 1689–7404 Recenzenci: Jerzy Kasprzak, Marek Bojarski Opracowanie graficzne i typograficzne: Katarzyna Frñckiewicz Projekt okäadki: Bauhaus Redakcja techniczna: Jerzy Banasiuk Korekta: Bogumiäa Mancewicz Wydawca: Wydziaä Prawa Uniwersytetu w Biaäymstoku, Temida 2 Zainteresowanych wspóäpracñ prosimy o kontakt z kolegium redakcyjnym na adres: Justyna Matys, 15–213 Biaäystok, ul. Mickiewicza 1, tel. 085 7457192; e-mail: [email protected], bñdĒ z Wydawnictwem Temida 2 z dopiskiem – Biaäostockie Studia Prawnicze.

4

Spis treĈci

Wprowadzenie ..........................................................................................................8 CzöĈè I PRAWO KARNE I PROCES KARNY W UJõCIU KRAJOWYM I MIõDZYNARODOWYM Prof. zw. dr hab. Stanisäaw Pikulski, Uniwersytet Warmiþsko–Mazurski Polityka karna w Polsce z perspektywy miödzynarodowej .....................................13 Dr hab. Mirosäawa Melezini, prof. UwB, Dr Andrzej Sakowicz, Uniwersytet w Biaäymstoku OdpowiedzialnoĈè podmiotów zbiorowych za przestöpstwa korupcyjne (aspekty materialnoprawne) .....................................................................................22 Dr hab. Ewa M. Guzik–Makaruk, Dr ElĔbieta Zatyka, Uniwersytet w Biaäymstoku Rada Europy wobec terroryzmu – elementy strategii przeciwdziaäania ..................45 Dr Justyna KaraĒniewicz, Uniwersytet Warmiþsko–Mazurski System gwarancji interesów ofiary przestöpstwa we wspóäczesnym polskim procesie karnym ...........................................................60 Dr Izabela Nowicka, WyĔsza Szkoäa Policji w Szczytnie, Uniwersytet Warmiþsko – Mazurski Czyny przepoäowione bödñce wykroczeniami w ujöciu prawnym i kryminologicznym ..................................................................72 Mgr Krzysztof Kazmiruk, Uniwersytet w Biaäymstoku Przestöpstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeĒwoĈci – wybrane aspekty prawnokarne i kryminologiczne................................................82 Mgr Michaä ãuksza, Uniwersytet w Biaäymstoku Zestrzelenie uprowadzonego samolotu cywilnego w Ĉwietle wyroku Trybunaäu Konstytucyjnego .......................................................98

5

Spis treĞci

CzöĈè II ZAGROēENIA PRZESTõPCZOćCIð ZORGANIZOWANð Prof. zw. dr hab. Emil W. Päywaczewski, Uniwersytet w Biaäymstoku Gäówne tendencje rozwojowe przestöpczoĈci zorganizowanej w Polsce ..............115 Dr Wojciech Filipkowski, Uniwersytet w Biaäymstoku Prawne i organizacyjne instrumenty zwalczania przestöpczoĈci zorganizowanej w opinii funkcjonariuszy Centralnego Biura ćledczego .............136 Dr Waldemar Jaroch, Uniwersytet Warmiþsko–Mazurski Wspóäczesna zorganizowana przestöpczoĈè gospodarcza .....................................165 CzöĈè III INNE ZAGROēENIA I ZJAWISKA PATOLOGICZNE Dr hab. Katarzyna Laskowska, prof. UwB, Uniwersytet w Biaäymstoku ZagroĔenie korupcjñ w Ĉwietle doĈwiadczeþ paþstwa rosyjskiego – rozwaĔania kryminologiczne i prawne ..............................181 Dr hab. Wiesäaw Päywaczewski, prof. UWM, Uniwersytet Warmiþsko–Mazurski Niszczenie dziedzictwa kulturowego – miödzy imperatywem ekonomii i ekologii. Kryminologiczne ujöcie problemu z perspektywy województwa warmiþsko–mazurskiego ........................................196 Dr Piotr Chlebowicz, Uniwersytet Warmiþsko–Mazurski PrzestöpczoĈè stadionowa jako nowy obszar badaþ kryminologicznych ..............212 Dr GraĔyna Ködzierska, Uniwersytet Warmiþsko–Mazurski ZagroĔenie przestöpczoĈciñ kobiet w województwie warmiþsko–mazurskim w opinii spoäecznoĈci lokalnej ...............................................................................223 Dr Monika Kotowska, Uniwersytet Warmiþsko–Mazurski „Sponsoring” – forma prostytucji czy patologii spoäecznej? Próba oceny zjawiska .............................................................................................239

6

Spis treĞci

CzöĈè IV INNE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU NAUK KRYMINOLOGICZNYCH Dr hab. GraĔyna B. Szczygieä, prof. UwB, Uniwersytet w Biaäymstoku Ucieczki skazanych z zakäadów karnych. ZagroĔenie spoäeczne czy naturalny element izolacji? ..............................................................................253 Mgr Piotr Chorbot, Uniwersytet Warmiþsko–Mazurski PrzestöpczoĈè biaäych koänierzyków w Ĉwietle amerykaþskich teorii kryminologicznych. Analogie do polskich realiów ......................................268 Mgr Magdalena Perkowska, Uniwersytet w Biaäymstoku PrzestöpczoĈè osñdzona cudzoziemców w Ĉwietle badaþ aktowych spraw Sñdu Okrögowego w Biaäymstoku ..............................................................282 RECENZJE Andrew J. Bacevich, The Limits of Power. The End of American Exceptionalism, (rec. prof. dr hab. Halina Parafianowicz, Uniwersytet w Biaäymstoku) ................297 Gary Cordner, AnnMarie Cordner, Dilip K. Das, Urbanization, Policing, and Security. Global Perspectives, (rec. prof. zw. dr hab. Emil W. Päywaczewski, Uniwersytet w Biaäymstoku) .......305 Orzecznictwo dotyczñce wspóäczesnych zagroĔeþ przestöpczoĈciñ i innymi zjawiskami patologicznymi (opr. Magdalena Perkowska) ......................314 Literatura dotyczñca wspóäczesnych zagroĔeþ przestöpczoĈciñ i innymi zjawiskami patologicznymi – wybór (opr. Magdalena Perkowska) ......................330

7

WPROWADZENIE

W dniach od 20 do 22 maja 2009 r. w Rynie odbyäo siö I Forum Naukowe „Podlasie – Warmia i Mazury” pod hasäem „Wspóäczesne zagroĔenia przestöpczoĈciñ i innymi zjawiskami patologicznymi a prawo karne i kryminologia”. W spotkaniu tym udziaä wziöli pracownicy naukowo–dydaktyczni reprezentujñcy Ĉrodowiska naukowe Uniwersytetu w Biaäymstoku (Katedra Prawa Karnego), Uniwersytetu Warmiþsko–Mazurskiego w Olsztynie (Katedra Prawa Karnego Materialnego, Katedra Procesu Karnego oraz Zakäad Kryminologii, Wiktymologii i Problematyki PrzestöpczoĈci Zorganizowanej1) oraz WyĔszej Szkoäy Policji w Szczytnie. W uroczystym otwarciu I Forum w dniu 20 maja 2009 r. gäos zabrali patronujñcy tej imprezie dziekani: Dziekan Wydziaäu Prawa i Administracji UWM prof. zw. dr hab. Bronisäaw Sitek oraz Dziekan Wydziaäu Prawa UwB prof. zw. dr hab. Leonard Etel. Specjalne Ĕyczenia dla uczestników Forum przekazali Komendant Gäówny Policji gen. insp. Andrzej Matejuk oraz Komendant – Rektor WSPol. w Szczytnie dr hab. Arkadiusz Letkiewicz, który byä reprezentowany przez Prorektora tej Uczelni podinsp. dr inĔ. Andrzeja Urbana. W imieniu Organizatorów wystñpiä przewodniczñcy Komitetu Organizacyjnego I Forum dr hab. Wiesäaw Päywaczewski, profesor UWM, kierujñcy Zakäadem Kryminologii, Wiktymologii i Problematyki PrzestöpczoĈci Zorganizowanej na Wydziale Prawa i Administracji UWM w Olsztynie.2 Obrady Forum toczyäy siö w ramach czterech sesji plenarnych, którym przewodniczyli kolejno: dr hab. GraĔyna Szczygieä, profesor UwB, prof. zw. dr hab. Stanisäaw Pikulski (UWM), prof. zw. dr hab. Emil W. Päywaczewski (UwB) oraz dr GraĔyna Ködzierska (UWM). W ostatnim dniu obrad, tj. w dniu 22 maja 2009 r. podjöta zostaäa formalna uchwaäa inicjujñcñ powoäanie Forum Naukowego wraz z konkretnymi postanowieniami co do przyszäych jego przedsiöwziöè, ukierunkowanych na integracjö Ĉrodowisk naukowych obu uczelni, wymianö doĈwiadczeþ i okreĈlanie konkretnych dziaäaþ realizowanych na rzecz regionu podlaskiego i warmiþsko–mazurskiego. ćrodkiem realizacji zaäoĔonych celów bödñ podejmowane badania w zakresie prawa karnego i kryminologii, w tym badania empiryczne obejmujñce rozpoznawa1 2

8

Obecnie Katedra Kryminologii i Polityki Kryminalnej. I Forum Naukowe „Podlasie – Warmia i Mazury” zostaáo sÞnansowane z projektu statutowego nr 1402–0809 realizowanego w Zakáadzie Kryminologii, Wiktymologii i Problematyki PrzestĊpczoĞci Zorganizowanej na Wydziale Prawa i Administracji UWM w Olsztynie obejmującego badania dotyczące etiologii, fenomenologii oraz metod przeciwdziaáania przestĊpczoĞci i innych zjawisk patologicznych, ze szczególnym uwzglĊdnieniem przestĊpczoĞci transgranicznej.

Wprowadzenie

nie i ustalanie zagroĔeþ przestöpczoĈciñ i zwiñzanych z niñ zjawisk patologii spoäecznej oraz ustalanie czynników kryminogennych we wspóäpracy z instytucjami paþstwowymi i samorzñdowymi. Powinno to säuĔyè przeciwdziaäaniu przestöpczoĈci i innych zjawisk patologii spoäecznej. Celem spotkaþ uczestników Forum bödzie formuäowanie wniosków de lege lata i de lege ferenda w zakresie regulacji prawnokarnych, przepisów proceduralnych odnoszñcych siö do sfery zapobiegania i zwalczania przestöpczoĈci, poprawy bezpieczeþstwa oraz przeciwdziaäania patologiom spoäecznym. W postanowieniach I Forum zaznaczono teĔ, iĔ jego cele programowe wpisujñ siö w takie obszary dziaäalnoĈci, jak: wspomaganie wspólnot i spoäecznoĈci lokalnych, dziaäania na rzecz integracji europejskiej oraz rozwijania kontaktów i wspóäpracy miödzy spoäeczeþstwami, upowszechnianie i ochrona wolnoĈci i praw czäowieka oraz swobód obywatelskich, wspomaganie rozwoju demokracji, upowszechniania i ochrony praw konsumentów, dziaäalnoĈè na rzecz bezrobotnych i rynku pracy oraz inicjatywy na rzecz ekologii i ochrony dziedzictwa przyrodniczego. Podejmowane inicjatywy realizowane bödñ we wspóäpracy z odpowiednimi instytucjami paþstwowymi i samorzñdowymi dziaäajñcymi na rzecz poprawy bezpieczeþstwa, ograniczania lub eliminowania zjawisk kryminogennych oraz przeciwdziaäania niszczeniu Ĉrodowiska naturalnego. Uczestnicy Forum wyrazili przekonanie, Ĕe ich inicjatywa säuĔyè bödzie integracji i aktywizacji spoäecznoĈci lokalnych w celu poprawy bezpieczeþstwa w województwie warmiþsko–mazurskim i podlaskim. Interesujñcym elementem I Forum, w ramach programu kulturalnego, byäo zapoznanie jego uczestników z procesem rewitalizacji pokrzyĔackiego zamku w Rynie przez kustosza zamku. Forum odbywaè siö bödzie co dwa lata, poczñwszy od roku 2009; spotkania organizowane bödñ kolejno przez poszczególne strony, z wyjñtkiem II Form, które odbödzie siö w 2010 roku i zostanie zorganizowane przez Wydziaä Prawa UwB – reprezentowany przez Katedrö Prawa Karnego. Posiedzenia Forum mogñ byè organizowane takĔe w ramach innych przedsiöwziöè naukowych. Opracowania artykuäowe zawarte w niniejszej publikacji stanowiñ rozwiniöcie gäównych tez referatów wygäoszonych przez ich autorów w czasie wspomnianych wyĔej sesji plenarnych. RóĔnorodnoĈè tematyczna tych opracowaþ staäa siö asumptem do dokonania podziaäu zasadniczej warstwy merytorycznej niniejszego tomu na cztery czöĈci. Pierwsza z nich, zatytuäowana „Prawo karne i proces karny w ujöciu krajowym i miödzynarodowym”, obejmuje opracowania S. Pikulskiego, M. Melezini, E. Guzik–Makaruk, E. Zatyka, J. KaraĒniewicz, I. Nowickiej, K. Kazmiruka oraz M. ãukszy. W drugiej czöĈci, na temat „ZagroĔeþ przestöpczoĈciñ zorganizowanñ”, znalazäy siö prace E.W. Päywaczewskiego, W. Filipkowskiego oraz W. Jarocha. Opracowania K. Laskowskiej, W. Päywaczewskiego, P. Chlebowicza, G. Kö-

9

Wprowadzenie

dzierskiej oraz M. Kotowskiej zostaäy objöte formuäñ „Innych zagroĔeþ i zjawisk patologicznych”. Wreszcie do kategorii „Innych zagadnieþ z zakresu nauk kryminologicznych” zakwalifikowano prace G.B. Szczygieä, P. Chorbota oraz M. Perkowskiej. Zgodnie z przyjötñ uprzednio formuäñ „Biaäostockich Studiów Prawniczych” wydanie to obejmuje teĔ dziaä recenzyjny, korespondujñcy z ich gäównym tematem (recenzje H. Parafianowicz i E.W. Päywaczewskiego) oraz wybór orzecznictwa i literatury (M. Perkowska).

Emil W. Päywaczewski

10

CZõćç I PRAWO KARNE I PROCES KARNY W UJõCIU KRAJOWYM I MIõDZYNARODOWYM

Stanisäaw Pikulski

POLITYKA KARNA W POLSCE Z PERSPEKTYWY MIĉDZYNARODOWEJ

I. Uwagi ogólne Prawo karne jest gaäöziñ prawa, którego celem dziaäania jest zwalczanie negatywnych zjawisk spoäecznych, szkodliwych spoäecznie i stypizowanych w ustawie karnej jako przestöpstwa. Jest to gaäñĒ prawa, która z jednej strony chroni okreĈlone konkretnie dobra prawne, których naruszenie w sposób okreĈlony w dyspozycji danego przepisu karnego jest zabronione pod groĒbñ kary przewidzianej w tym przepisie. Z drugiej zaĈ strony prawo to w sposób dramatyczny ogranicza prawa i wolnoĈci obywatelskie, które sñ wyraĔone w istocie kary przewidzianej w ustawie karnej, zwanej teĔ karñ kryminalnñ. Poza karñ kryminalnñ w systemie prawa wystöpujñ równieĔ kary za wykroczenia oraz kary dyscyplinarne. Kary za wykroczenia sñ przewidziane w kodeksie wykroczeþ, a kary dyscyplinarne w kodeksie pracy, a takĔe w ustawach szczególnych1. Nie sñ to jednakĔe kary kryminalne. MoĔna mieè pewne wñtpliwoĈci co do kary za wykroczenia. W niektórych krajach, np. we Francji wykroczenia sñ zaliczane do przestöpstw, a wówczas kara za wykroczenia bödzie uwaĔana za karö kryminalnñ. WiökszoĈè przedstawicieli prawa karnego w Polsce nie uwaĔa bowiem wykroczenia za przestöpstwa. Ich poglñd w tym zakresie znajduje uzasadnienie w art. 1 § 3 kk. oraz art. 7 § 4 kk. Zgodnie z art. 1 § 3 kk., nie stanowi przestöpstwa czyn, którego stopieþ spoäecznej szkodliwoĈci jest znikomy. ZaĈ art. 7 § 4 kk. dzieli przestöpstwa na zbrodnie i wystöpki. Nie ulega wñtpliwoĈci, iĔ istota kary za wykroczenia jest zbliĔona do kary kryminalnej, lecz nie jest to kara za przestöpstwo. Tym samym trudno jñ uznaè na gruncie prawa karnego w Polsce za karö kryminalnñ. Prawo karne jest gaäöziñ prawa, która w czöĈci materialnej wyznacza zakres kryminalizacji Ĕycia spoäecznego, czyli okreĈla, jakie czyny sñ zakazane lub na-

1

Por. A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2004, s. 17.

13

Stanisáaw Pikulski

kazane pod groĒbñ kary. Zbyt szeroka kryminalizacja Ĕycia spoäecznego moĔe doprowadziè do dezorganizacji i ograniczenia rozwoju spoäecznego oraz powodowaè strach i lök przed dziaäaniem wäadzy publicznej. Poszczególne osoby mogñ gubiè siö w codziennym dziaäaniu, które z ich zachowaþ zawierajñ znamiona okreĈlonych przestöpstw, a które sñ czynami dozwolonymi przez prawo. Powstanie takiej sytuacji w paþstwie powoduje, Ĕe poszczególni czäonkowie spoäeczeþstwa zachowujñ ostroĔnoĈè w podejmowaniu róĔnych przedsiöwziöè, w tym i powodowanych w obawie przed zarzutami o dopuszczeniu siö czynów karalnych. Dlatego teĔ bardzo istotnñ rolö odgrywajñ tutaj takie instytucje, jak polityka kryminalna, polityka karna oraz racjonalny prawodawca, który ma tworzyè normy karne tylko w zakresie niezbödnym dla ochrony norm prawnych pozostaäych gaäözi prawa oraz prawidäowego funkcjonowania spoäeczeþstwa, zabezpieczenia tego spoäeczeþstwa przed czynami uznanymi za spoäecznie szkodliwe powyĔej znikomoĈci tego stanu.

II. Zarys polityki kryminalnej MoĔna przyjñè, Ĕe polityka kryminalna jest zespoäem dziaäaþ paþstwa ukierunkowanych na zwalczanie przestöpczoĈci oraz innych ujemnych zjawisk spoäecznych przy uĔyciu Ĉrodków prawnych, a takĔe inicjowanie róĔnych dziaäaþ o charakterze ekononomicznym, pedagogicznym i socjologicznym w celu stworzenia sytuacji w paþstwie, w której wystöpowanie zjawisk spoäecznych sprzyjajñcych powstawaniu zjawisk przestöpczoĈci byäoby powaĔnie utrudnione i ograniczone. Tak okreĈlone pojöcie polityki kryminalnej nakäada na wäadzö publicznñ obowiñzek podejmowania racjonalnych decyzji oraz zespoäu dziaäaþ w róĔnych dziedzinach Ĕycia spoäecznego ukierunkowanych na skuteczne ograniczenie zjawisk spoäecznych o charakterze kryminalnym. Wydawanie nawet najlepszych ustaw bez stworzenia kompletnych sytuacji ekonomicznych i spoäecznych do powodzenia ich dziaäania w Ĕyciu nie osiñgnie zamierzonego celu2. Bardzo waĔnym kierunkiem dziaäania w polityce kryminalnej jest profilaktyka, do której B. Hoäyst przywiñzuje duĔñ wagö3. Oczywistym wydaje siö, Ĕe korzystniejszym jest ze wszech miar zapobiegaè aniĔeli zwalczaè objawy zjawisk kryminologicznych. Kryminologiczne dziaäania profilaktyczne sñ ukierunkowane na neutralizacjö Ēródeä przestöpczoĈci i innych negatywnych zjawisk spoäecznych, na tle których rodzñ siö przestöpstwa. W perspektywie czasu sñ to efektywne i opäacalne przedsiöwziöcia. 2 3

14

Por. B. Hoáyst, Kryminologia, Warszawa 2009, s. 341. Ibidem, s. 392.

Polityka karna w Polsce z perspektywy miĊdzynarodowej

W polityce spoäecznej Polski, a takĔe wielu innych paþstw, nie przywiñzuje siö naleĔytej wagi do tak rozumianej polityki kryminalnej. W polityce spoäecznej planuje siö róĔne dziaäania wäadzy publicznej w zakresie polityki karnej, która jest czöĈciñ polityki kryminalnej. W niewielkim stopniu sñ zauwaĔalne w dziaäaniach wäadzy publicznej pozostaäe zjawiska z obszaru polityki kryminalnej.

III. Zarys polityki karnej Polityka karna wiñĔe siö z tworzeniem i odpowiednim stosowaniem Ĉrodków prawnych o charakterze karnym, ukierunkowanych na zwalczanie zjawisk spoäecznie szkodliwych noszñcych znamiona przestöpstw. Polityka karna jest objöta dziaäaniem wäadzy publicznej. O ile polityka kryminalna w sferze dziaäaþ profilaktycznych przeciwdziaäa przyczynom powstawania przestöpstw, o tyle w czöĈci dotyczñcej polityki karnej jest ukierunkowana na zwalczanie objawów i skutków popeänionych przestöpstw. Niemniej jednak nie wyczerpujñ one wymogów skutecznych dziaäaþ profilaktycznych o jakich mowa w peänym zakresie polityki kryminalnej. Nie moĔna nie zauwaĔaè prewencyjnego oddziaäywania kary i Ĉrodków karnych. Polityka karna jest planowym kompleksem dziaäaþ wäadzy publicznej w zakresie kryminalizacji (dekryminalizacji) Ĕycia publicznego, ustawowego i sñdowego wymiaru kary a takĔe wykonania kary. Dziaäania te przyjmujñ odpowiednie kierunki, przychylajñc je do okreĈlonego modelu dziaäania organów publicznych w tym zakresie. WyróĔnia siö tutaj trzy modele polityki karnej, tj: 1. Model represyjny, charakteryzujñcy siö ostrym kursem polityki karnej, który wystöpuje w takich paþstwach jak USA czy Polska4. Jak wskazuje doĈwiadczenie, przyjöcie modelu represyjnego w polityce karnej nie wpäywa skutecznie na ograniczenie przestöpczoĈci. Niewñtpliwie powoduje zwiökszenie liczby osadzonych w zakäadach karnych5. Przykäadem mogñ tutaj säuĔyè Stany Zjednoczone Ameryki, gdzie jak podaje A. Marek za K. Krajewskim, na poczñtku lat 70-tych liczba uwiözionych wynosiäa niewiele ponad 500-tysiöcy, a wspóäczynnik prizonizacji nie przekraczaä 200, na poczñtku 2000 r. liczba uwiözionych juĔ przekroczyäa 2 mln, a wspóäczynnik priozonizacji 700. W 2004 r. zaĈ liczba uwiözionych wynosiäa 2135901, a wspóäczynnik prizonizacji osiñgnñä rekordowñ wartoĈè 724. Sñ to wielkoĈci przekraczajñce wspóäczynniki prizonizacji w tradycyjnie represyjnych krajach, jak Rosja czy Chiny, nie mówiñc juĔ o krajach europejskich6. W Polsce liczba osadzonych, liczñc od 1990 r. do 2006 r., wykazuje tendencje wzrostowe i przedstawia siö nastöpujñ4 5 6

Por. A. Marek, Funkcja kary pozbawienia wolnoĞci na tle zmian polityki karnej, (w:) X lat obowiązywania kodeksu karnego wykonawczego, Biaáystok 2009, s. 66–67. Por. A. Marek Funkcja kary…, s. 70.; M. Melezini, PunitywnoĞü wymiaru sprawiedliwoĞci karnej w Polsce XX wieku, Biaáystok 2003, s. 27. Por. A. Marek Funkcja kary…, s. 66.

15

Stanisáaw Pikulski

co: w 1990 r. – 50165 osób, w 1991 r. – 58619 osób, w 1992 r. – 61409, w 1993 r. – 61562, w 1994 r. – 62719 osób, w 1995 r. – 61136, w 1996 r. – 55487, w 1997 r. – 57382, w 1998 r. – 54373 osoby, w 1999 r. – 56765 osób, w 2000 r. – 70544 osób, w 2001 r. –79634 osób, w 2002 r. – 80467 osób, w 2003 r. – 80281 osób, w 2004 r. – 80368 osób, w 2005 r. – 82955 osób, w 2006 r. – 89546 osób7. W 2006 r. liczba oczekujñcych na wykonanie kary pozbawienia wolnoĈci wynosiäa okoäo 44 tys. skazanych. Z tego naleĔy wnioskowaè, iĔ Polska od strony logistycznej nie jest przygotowana do wprowadzenia tak represyjnego modelu polityki karnej, który nastawiony jest na stosowanie w przewaĔajñcej mierze kar niewolnoĈciowych, tj. bezwzglödnej kary pozbawienia wolnoĈci. W ostatnich dwóch latach zauwaĔa siö w polityce karnej w Polsce zwiökszenie liberalizacji i wyraĔa siö to w praktyce w stosowaniu w szerszym zakresie kar wolnoĈciowych, co w krótkim czasie doprowadziäo do pokaĒnego zmniejszenia liczby skazanych oczekujñcych na wykonie kary pozbawienia wolnoĈci. Radykalna poprawa w tym zakresie wymaga zmian legislacyjnych, które umoĔliwiäyby sñdom stosowanie w szerszym zakresie kar wolnoĈciowych (grzywna, kara ograniczenia wolnoĈci). Z informacji Ministra SprawiedliwoĈci wynika, iĔ w kwietniu 2009 r. liczba ta wynosiäa okoäo 36 tys. osób. Jest to jednak stale zbyt wysoka liczba. Jak säusznie zauwaĔa A. Marek „jest bezsporne, iĔ polski kodeks karny z 1997 r. i realizowana na jego podstawie polityka karna naleĔñ do najsurowszych w Europie. ćwiadczñ o tym wspóäczynniki prizonizacji przekraczajñce obecnie 206 osób na 100 tys. mieszkaþców, podczas gdy Ĉrednia europejska (przy znacznych zróĔnicowaniach) utrzymuje siö w granicach 90–110 osób”8. 2. W stosowaniu polityki karnej przez poszczególne paþstwa wyróĔnia siö takĔe model umiarkowany, charakteryzujñcy siö ideñ sprawiedliwego karania, adekwatnego do wagi kryminalnej popeänionego czynu oraz potrzeb resocjalizacyjnych sprawcy tego czynu. Chodzi tutaj o odpowiedni poziom umiarkowania sñdowego wymiaru kary, przyjmowanego przez spoäeczeþstwo jako odpowiedni do oczekiwaþ spoäecznych i sprawiedliwy. Model umiarkowany wynika z obowiñzujñcych przepisów prawa karnego, a zwäaszcza przyjötych w tym zakresie zasad i ograniczeþ ustawowego wymiaru kary i dyrektyw sñdowego wymiaru kary, a takĔe moĔliwego zakresu stosowania Ĉrodków probacyjnych. Tak okreĈlony ustawowy system kar i Ĉrodków karnych oraz zasad ich wymiaru stwarza sñdom karnym moĔliwoĈci wymierzania konkretnych kar, które ogólnie rzecz biorñc sñ karami oczekiwania spoäecznego, wymierzanymi na odpowiednim poziomie umiarkowania. Umiarkowany model polityki karnej wystöpuje w Szwe7 8

16

A. Siemaszko (red.), B. GruszczyĔska, M. Marczewski, Atlas przestĊpczoĞci w Polsce 4, Warszawa 2009, s. 165. Por. A. Marek, Funkcja kary…, s. 72; W. Wróbel, Spór o dostateczny poziom represyjnoĞci prawa karnego w páaszczyĨnie legislacyjnej, (w:) RepresyjnoĞü polskiego prawa, PoznaĔ 2008, s. 14.

Polityka karna w Polsce z perspektywy miĊdzynarodowej

cji, który äñczy program sprawiedliwego karania z zachowaniem wymogów resocjalizacji. Podobny kierunek w polityce karnej przyjöäy pozostaäe kraje skandynawskie (humane neoclassicism)9. 3. Trzecim z wyróĔnianych modeli polityki karnej jest model äagodny, charakteryzujñcy siö stosowaniem przez sñdy karne za popeänione przestöpstwa w szerokim zakresie kar wolnoĈciowych oraz Ĉrodków probacyjnych. W tym modelu przeprowadza siö resocjalizacjö skazanego w warunkach wolnoĈciowych, nakäadajñc na niego róĔnego rodzaju obowiñzki i ograniczenia. Przykäadami krajów, w których przyjöto model äagodny polityki karnej sñ Francja, Niemcy, Czechy, Wögry i Holandia. W krajach tych koszty spoäeczne wykonania wyroków sñdów karnych sñ o wiele niĔsze niĔ w Polsce czy w Stanach Zjednoczonych Ameryki, w których wspóäczynniki prizonizacji sñ stosunkowo wysokie10. Warto takĔe zauwaĔyè, iĔ Ĉrednio we Francji, Niemczech, Holandii, Czechach i na Wögrzech orzekana kara bezwzglödnego pozbawienia wolnoĈci wynosi kilka miesiöcy, podczas gdy w Polsce Ĉrednia ta wynosi okoäo 2 lat11. Jak wykazuje praktyka, däugoĈè wymierzanych kar pozbawienia wolnoĈci przez sñdy karne za popeänione przestöpstwa nie wpäywa odstraszajñco, prewencyjnie na iloĈè popeänianych przestöpstw. Od dawna kryminolodzy zwracajñ uwagö na to, iĔ to nie surowoĈè kary odstrasza przestöpców od popeäniania przestöpstw, lecz nieuchronnoĈè tej kary, nieuchronnoĈè wykrycia sprawcy i pociñgniöcia go do odpowiedzialnoĈci karnej12.

IV. Struktura polityki karnej Ogólnie rzecz biorñc, w polityce karnej wyróĔnia siö trzy podstawowe dziaäy: a) kryminalizacji lub dekryminalizacji Ĕycia publicznego, b) wymiaru kary (ustawowego lub sñdowego), c) wykonania kary. 1. Kryminalizacja lub dekryminalizacja Ĕycia publicznego polega na tworzeniu nowych typów przestöpstw w ramach kodeksowych lub pozakodeksowych albo likwidacji niektórych istniejñcych typów przestöpstw, uznajñc, iĔ przestöpstwa te z punktu widzenia potrzeb spoäecznych i ochrony danych dóbr sñ zbödne. Ten dziaä polityki kryminalnej jest gäöboko zwiñzany z materiñ kryminologii, gdyĔ badania kryminologiczne wyprzedzajñ przyjöcie okreĈlonych rozwiñzaþ legislacyjnych i ma bezpoĈredni wpäyw na liczbö przestöpstw, gdyĔ powstanie nowych typów przestöpstw powiöksza ogólnñ liczbö przestöpstw. Sytuacja ma siö odwrotnie 9 10 11 12

Por. S. Frankowski, Szwecja, (w:) Prawo karne niektórych paĔstw Europy Zachodniej, Warszawa 1982, s. 163; A. Marek, Funkcje kary…, s. 69. Por. A. Marek, Funkcje kary…, s. 73. Por. T. Szymanowski, Orzecznictwo sądów karnych w Polsce na tle obrazu przestĊpczoĞci w latach 1997 i 2005, (w:) RepresyjnoĞü polskiego prawa karnego, pod red. A.J. Szwarca, PoznaĔ 2008, s. 42–43. Por. C. Beccaria, O przestĊpstwach i karach, Warszawa 1959, s. 73.

17

Stanisáaw Pikulski

w przypadku likwidacji niektórych typów przestöpstw, nie bödñ one bowiem wchodziè w ogólnñ liczbö przestöpstw w danym okresie i na danym obszarze. Odnoszñc siö do Polski, od 1990 r. wyraĒnie zauwaĔa siö coraz gäöbszñ i szerszñ kryminalizacjö Ĕycia publicznego. Trudno jest obecnie ustaliè, ile jest w Polsce stypizowanych przestöpstw pozakodeksowych, w kaĔdej nowej ustawie w jej koþcowej czöĈci jest kilka przepisów statuujñcych przestöpstwa, które chroniñ odpowiednio dobra prawne okreĈlone przepisami tej ustawy, z uwagi na to, iĔ przepisy czöĈci szczególnej kodeksu karnego wymaganej tutaj ochrony nie zapewniajñ. Rozszerza to powaĔnie „imperium” nauk penalnych, które coraz gäöbiej przesuwajñ sie w obszary Ĕycia publicznego. Zjawisko to jest krytykowane przez karnistów krajów europejskich, którzy apelujñ do ustawodawców, aby powstrzymaè ten niepoĔñdany spoäecznie marsz prawa karnego w Ĕycie publiczne oraz poszukiwaè Ĉrodków ochrony prawnej danych dóbr, okreĈlonych w przepisach ustawowych w innych gaäöziach prawa. Szczególnie chodzi tutaj o wykorzystywanie w szerszym zakresie Ĉrodków cywilnoprawnych. Przykäadem moĔe tutaj säuĔyè ustawa o odpowiedzialnoĈci karnej podmiotów zbiorowych (Dz.U. 2002 r. Nr 197, poz. 1661). Ustawñ tñ naruszono zasadö subsydiarnoĈci prawa karnego oraz ultima ratio rozwiñzania odnoĈnego problemu. Naczelnñ zasadñ kryminalizacji Ĕycia publicznego jest ochrona okreĈlonych dóbr prawnych. Zachodzi wiec pytanie, jakie dobra prawne chroniñ przepisy tej ustawy. Jak odpowiedzialnoĈè karna, przewidywana w tej ustawie, ma siö do ustawowych znamion przestöpstwa, których kumulatywne wystñpienie jest warunkiem sine qua non odpowiedzialnoĈci karnej w kaĔdym wypadku. Uzasadnienie winy jako bäödu w wyborze danej osoby na dane stanowisko jest uzasadnieniem odpowiedzialnoĈci cywilnoprawnej, a nie karnej. Kwestia ta wymaga odröbnych rozwaĔaþ. 2. Drugim dziaäaniem polityki karnej jest ustawowy i sñdowy wymiar kary. W tym zakresie moĔna przyjñè w kodeksie karnym róĔne rozwiñzania w zaleĔnoĈci od prezentowanego w polityce spoäecznej paþstwa modelu polityki karnej, a wiöc czy to bödzie model represyjny, umiarkowany czy teĔ liberalny. W modelu represyjnym przyjmuje siö rozwiñzania, które bödñ prowadziè do wymierzania przez sñdy surowych kar przewaĔnie bezwzglödnego pozbawienia wolnoĈci oraz do masowego uwiözienia. W ustawowym wymiarze kary powaĔnie jest tutaj ograniczona moĔliwoĈè stosowania kar wolnoĈciowych. Przykäadem mogñ byè tutaj Stany Zjednoczone Ameryki i Polska, a takĔe Litwa, ãotwa i Estonia. Ten model polityki w Stanach Zjednoczonych Ameryki, jak i w Polsce, nie zdaä egzaminu i obydwa te kraje dokonujñ powolnego zwrotu w kierunku modelu umiarkowanego, co powoli rozäadowuje napiötñ sytuacjö w zakäadach karnych. Polityka ta doprowadziäa do sytuacji, w której liczba przestöpczoĈci roĈnie, zakäady karne sñ zapeänione, a czöĈè skazanych oczekuje na odbycie kary pozbawienia wolnoĈci i nie ma racjonalnego programu, jak wyjĈè z tej trudnej sytuacji, zawiodäy programy resocjalizacji w warunkach zakäadów karnych.

18

Polityka karna w Polsce z perspektywy miĊdzynarodowej

Jak wykazuje w swoich badaniach M. Melezini, w PRL-u, przez caäy okres trwania tego ustroju, polityka karna charakteryzowaäa siö wyjñtkowo wysokñ represyjnoĈciñ w porównaniu do paþstw Europy Zachodniej13. Od 1990 r. nastñpiäa pewna liberalizacja prawa karnego, poczñtkowo do nowej kodyfikacji karnej w 1997 r. W zakresie sñdowego wymiaru kary np. uchwalono moratorium dotyczñce kary Ĉmierci. W nowym kodeksie karnym powaĔnie zliberalizowano ustawowy wymiar kary, jak i w zakresie sñdowego wymiaru kary. JednoczeĈnie liberalizacja ta towarzyszyäa powaĔnemu wzrostowi przestöpczoĈci. Jak podaje T. Szymanowski, w 1990 r. liczba przestöpstw stwierdzonych w Polsce wynosiäa 883346, w 2003 r. – 1466643, w 2005 r. – 117039514. W 2008 r. liczba przestöpstw stwierdzonych spadäa do 1082057. Zachodzi wiöc pytanie, czy wspomniana liberalizacja prawa karnego w Polsce po 1990 r. ma zwiñzek ze wzrostem przestöpczoĈci, jaka wystñpiäa w tym okresie? Zdania w tym zakresie sñ podzielone. Moim zdaniem o wzroĈcie liczby przestöpstw po 1990 r. w Polsce zadecydowaäy inne czynniki aniĔeli liberalizacja prawa karnego w dziale ustawowego i sñdowego wymiaru kary. NaleĔy pamiötaè, iĔ zostaäa otwarta granica paþstwowa Polski, która stworzyäa moĔliwoĈci przestöpczoĈci transgranicznej. Demokracja i wolnoĈci, wolny rynek stworzyäy, oprócz moĔliwoĈci rozwoju gospodarczego kraju, takĔe w szerokim zakresie moĔliwoĈci do prowadzenia dziaäalnoĈci przestöpczej, zwäaszcza gospodarczej. Powstaäo wiele nowych typów przestöpstw, jak np. pranie pieniödzy. Rozwinöäa siö przestöpczoĈè zorganizowana, powstaäy grupy przestöpcze o charakterze mafijnym. Jest to tylko jedna z podstawowych przyczyn wzrostu liczby przestöpstw stwierdzonych po 1990 r., a jest ich wiöcej, o których mowa w kryminologii B. Hoäysta15. 3. Trzecim dziaäem polityki karnej jest wykonanie kary. W tym zakresie moĔna zaostrzaè lub liberalizowaè instytucje wykonania kary. NaleĔy tutaj zaliczyè takie instytucje jak warunkowe zawieszenie kary, warunkowe przedterminowe zwolnienie z odbycia reszty kary pozbawienia wolnoĈci lub ograniczenie wolnoĈci, skrócenie czasu trwania Ĉrodków karnych, stosowanie Ĉrodków zabezpieczajñcych, a takĔe przedawnienie i zatarcie skazania. Odröbnym problemem jest sposób wykonania kary pozbawienia wolnoĈci. W jednej maäej celi jest osadzonych kilkanaĈcie osób. W takiej sytuacji zawodzñ programy resocjalizacyjne, jeĈli takie sñ. Jak juĔ wspomniaäem, powaĔnym problemem w Polsce jest oczekiwanie skazanych na odbycie kary pozbawienia wolnoĈci. W kwietniu 2009 r. oczekiwaäo takich osób 36400. Ministerstwo SprawiedliwoĈci podejmuje starania, aby w 2010 r. czöĈè skazanych, którym pozostaäo do odbycia okoäo 6 miesiöcy, odbywaäo tö resztö kary w swoim mieszkaniu przy zastosowaniu obroĔy elektronicznej. Przy pomocy takiej obroĔy skazani byliby dozorowani przez 13 14 15

Por. M. Melezini, PunitywnoĞü…, s. 24. Por. T. Szymanowski, Orzecznictwo…, s. 29. Por. B. Hoáyst, Kryminologia…, s. 342.

19

Stanisáaw Pikulski

zakäad karny. Na poczñtek planuje siö zastosowanie tej instytucji wobec okoäo 5 tys. skazanych. Docelowo w 2015 r. karö pozbawienia wolnoĈci w warunkach dozorowania przy pomocy obroĔy elektronicznej ma odbywaè okoäo 15tys. skazanych.

V. Wnioski koĔcowe Na podstawie przeprowadzonych rozwaĔaþ nasuwajñ sie nastöpujñce wnioski: 1. Polityka karna stanowi czöĈè polityki kryminalnej, której kierunki i podstawowe zaäoĔenia rzñd powinien przedstawiaè w ramach polityki spoäecznej Sejmowi i spoäeczeþstwu. Polityka karna powinna byè co roku poddawana pod dyskusjö i ocenö spoäecznñ. 2. Polityka karna jest wyraĔona w okreĈlonym modelu dziaäania paþstwa w tym zakresie, który w zaleĔnoĈci od przyjötego kierunku i zaäoĔeþ jego realizacji moĔe byè modelem represyjnym, umiarkowanym lub liberalnym. 3. Jak wykazuje doĈwiadczenia paþstw Europy Zachodniej, model liberalny zapewnia spoäeczeþstwu najwiöksze bezpieczeþstwo i pewnoĈè Ĕycia. Skala przestöpstw na 100.000 ludnoĈci jest stosunkowo wysoka, np. we Francji wynosi okoäo 700 przestöpstw, a w Niemczech okoäo 600 przestöpstw, w Polsce wynosi okoäo 300 przestöpstw. W krajach tych od dawna stosuje siö z powodzeniem liberalny model polityki karej. W Polsce, jak dotñd z pewnymi korzystnymi zmianami, wystöpuje represyjny model polityki karnej. JednakĔe w tych krajach spoäeczeþstwo czyje siö pewniej i bezpieczniej. Polska nie jest uwaĔana w krajach europejskich za kraj bezpieczny pod wzglödem przestöpczoĈci. Warto przy tym zauwaĔyè, iĔ w Polsce wskaĒnik pozbawionych wolnoĈci na 100000 ludnoĈci wynosi 206 osób, a w krajach Europy Zachodniej od 90–110. Zakäady karne Polsce sñ przepeänione, a okoäo 36000 osób oczekuje na odbycie kary pozbawienia wolnoĈci. 4. W polityce karnej w Polsce naleĔaäoby powstrzymaè postöpujñcy proces kryminalizacji Ĕycia spoäecznego. Wymaga ograniczenia nadmiernej i niepotrzebnej kryminalizacji, zastöpujñc jñ rozwiñzaniami z zakresu prawa cywilnego lub administracyjnego. 5. W modelu polityki karnej w Polsce naleĔaäoby w szerszym zakresie stosowaè kary wolnoĈciowe oraz Ĉrodki probacyjne. JeĈli przepisy dotyczñce ustawowego i sñdowego wymiaru kary na to pozwalajñ, a prognoza resocjalizacyjna dotyczñca danej osoby jest pozytywna, sñdy powinny odstöpowaè od wymierzania bezwzglödnej kary pozbawienia wolnoĈci. Jest to uzasadnione wzglödami spoäecznymi oraz ekonomicznymi.

20

Polityka karna w Polsce z perspektywy miĊdzynarodowej

SUMMARY

The author of the article analyzes the contemporary tendencies present in criminal law, both in Poland and globally. He emphasizes the importance of criminal policies in their broad sense, in particular comprising prevention of all phenomena which are considered to be negative by the society, to include those that meet the statutory definition of crimes, the importance of penal policy and its structures related to criminalization or decriminalization of public life, the statutory and judicial determination of penalties and the execution of pronounced sentences, and the importance of the rational legislator in this matter. The author distinguishes three models of penal policy: a repressive model whose characteristic property is its severity; a moderate model which emphasizes the principle of justice in adjudicating penalties; and a lenient model where courts tend to choose a broad range of non–prison sentences and probation measures. In the article’s conclusion, the author states his support for a liberal model of penal policies, which guarantees the greatest security and certainty of life to the society and prevents excessive criminalization of the social life. Also, the author expresses his belief that non–prison penal measures should enjoy the highest priority in the penal law.

21

Mirosäawa Melezini, Andrzej Sakowicz

ODPOWIEDZIALNOĝû PODMIOTÓW ZBIOROWYCH ZA PRZESTĉPSTWA KORUPCYJNE (ASPEKTY MATERIALNOPRAWNE)

1. We wspóäczesnym Ĉwiecie zjawisko korupcji naleĔy do tych problemów i zagroĔeþ, które wywoäujñ szczególne zaniepokojenie. Ranga problemu jest tym wiöksza, Ĕe korupcja dotyka wszystkie sfery Ĕycia politycznego, gospodarczego i spoäecznego. Staje siö zjawiskiem ponadnarodowym, o wymiarze globalnym. Niejednokrotnie powiñzana jest z innymi formami przestöpczoĈci, w tym w szczególnoĈci z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ i przestöpczoĈciñ gospodarczñ oraz zwiñzanym z tym „praniem brudnych pieniödzy”. SpoäecznoĈè miödzynarodowa, dostrzegajñc zagroĔenia, jakie niesie ze sobñ zjawisko korupcji, podjöäa liczne dziaäania i inicjatywy zmierzajñce do stworzenia skutecznych instrumentów prawnych zapobiegania i zwalczania korupcji. Warto tu wspomnieè chociaĔby o przyjötej przez Radö Europy w 1999 r. Prawnokarnej konwencji o korupcji, czy przyjötej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 2003 r. Konwencji przeciwko korupcji, a takĔe Decyzji Ramowej Rady Unii Europejskiej z 2003 r. w sprawie zwalczania korupcji w sektorze prywatnym. RównieĔ ustawodawca polski, kierujñc siö wzglödami natury kryminalno–politycznej, a takĔe potrzebñ dostosowania unormowaþ kodeksu karnego do standardów miödzynarodowych, dokonaä kryminalizacji szerokiej gamy przestöpstw korupcyjnych oraz przyjñä rozwiñzania, które majñ za zadanie usprawnienie zwalczania korupcji1. 1

22

Zob. w szczególnoĞci E. ZieliĔska, Polskie prawo karne a ochrona interesów ekonomicznych Wspólnot Europejskich, PaĔstwo i Prawo 2001, nr 1, s. 47–49; P. Kardas, OdpowiedzialnoĞü karna za áapownictwo (rozwaĪania na tle projektowanych nowelizacji kodeksu karnego), Przegląd Sądowy 2002, nr 7–8, s. 3–34; B. Mik, Nowela antykorupcyjna z dnia 13 czerwca 2003 r., Kraków 2003, passim; C. Nowak, Nowe instrumenty prawa miĊdzynarodowego w walce z korupcją a prawo polskie, PaĔstwo i Prawo 2004, nr 3, s. 82–93; tejĪe, Korupcja w polskim prawie karnym na tle uregulowaĔ miĊdzynarodowych, Warszawa 2008, passim; R.A. StefaĔski, PrzestĊpstwo korupcji gospodarczej (art. 296a), Prokuratura i Prawo 2004, nr 3, s. 50 i n.; tegoĪ, PrzestĊpstwo czynnej páatnej protekcji (art. 230a kk.), Prokuratura i Prawo 2004, nr 5, s. 15 i n.; tegoĪ, PrzestĊpstwo korupcji w sporcie profesjonalnym (art. 296b kk.), Prokuratura i Prawo 2004, nr 2; J. Bojarski, T. Oczkowski, Penalizacja korupcji gospodarczej, Prokuratura i Prawo 2004, nr 4, s. 65; J. Raglewski: OdpowiedzialnoĞü karna za korupcjĊ gospodarczą (art. 296a kk.), Prawo Spóáek 2005, nr 6, s. 33 i n.; M. Melezini, A. Sakowicz, Nowe regulacje antykorupcyjne a standardy miĊdzynarodowe, (w:) T. Bojarski (red.), Zmiany w polskim prawie karnym po nowelizacjach kk. z 1997 r. Materiaáy konferencyjne. 20–22 wrzeĞnia 2005 r., Lublin 2006, s. 261–284.

OdpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych za przestĊpstwa korupcyjne

W polu zainteresowaþ organizacji miödzynarodowych, zaangaĔowanych w stworzenie kompleksowej polityki antykorupcyjnej, obok problematyki odpowiedzialnoĈci osób fizycznych za czyny korupcyjne, znalazäo siö takĔe zagadnienie odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych. Wypracowane przez spoäecznoĈè miödzynarodowñ dokumenty dotyczñce odpowiedzialnoĈci osób prawnych w zakresie zwalczania, zwäaszcza korupcji2, ale takĔe przestöpczoĈci zorganizowanej i „prania brudnych pieniödzy”, staäy siö nastöpnie impulsem do wprowadzenia koncepcji odpowiedzialnoĈci osób prawnych do prawa polskiego. Dokumenty te miaäy równieĔ wpäyw na rozwiñzania przyjöte przez ustawö z 28.10.2002 r. o odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groĒbñ kary3. Dzisiaj pozostaje jednak pytanie, czy przyjöta konstrukcja odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych umoĔliwia efektywne zwalczanie przestöpczoĈci korupcyjnej? Na poczñtek warto przyjrzeè siö najbardziej istotnym postanowieniom miödzynarodowych aktów prawnych w przedmiocie odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych za czyny korupcyjne, by nastöpnie odnieĈè siö do rozwiñzaþ polskich. 2. Na szczeblu europejskim jednym z najwczeĈniejszych dokumentów zawierajñcych waĔne rozstrzygniöcia w przedmiocie odpowiedzialnoĈci osób prawnych za czyny korupcyjne jest Konwencja o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich z dnia 26 lipca 1995 r., a ĈciĈlej nawiñzujñcy do niej Drugi Protokóä z dnia 19 czerwca 1997 r.4 Zobowiñzuje on Paþstwa Czäonkowskie do ustanowienia w ich wewnötrznym porzñdku prawnym odpowiedzialnoĈci osób prawnych za oszustwo na szkodö interesów finansowych Wspólnot Europejskich, czynnñ korupcjö oraz pranie pieniödzy, jeĔeli zostaäy popeänione w interesie osób prawnych przez jakñkolwiek osobö, dziaäajñcñ indywidualnie bñdĒ wchodzñcñ w skäad peäniñcego funkcjö kierowniczñ organu danej osoby prawnej na podstawie peänomocnictwa do jej reprezentowania, uprawnienia do podejmowania decyzji w imieniu tej osoby prawnej lub uprawnienia do sprawowania kontroli w obröbie tej osoby prawnej, jak równieĔ za udziaä w popeänieniu lub usiäowaniu popeänienia przez powyĔszñ osobö przestöpstwa oszustwa, korupcji czynnej lub prania pieniödzy w charakterze wspóäsprawstwa lub podĔegania (art. 3 ust. 1). Protokóä nakazuje teĔ podjöcie przez Paþstwa Czäonkowskie takich rozstrzygniöè, które zapewniñ, Ĕe osoby prawne bödñ pociñgane do odpowiedzialnoĈci w przypadkach, gdy brak nadzoru lub kon2

3 4

Por. S. WaltoĞ, OdpowiedzialnoĞü karna podmiotów zbiorowych – stary problem legislacyjny na nowo, (w:) Prawo. SpoáeczeĔstwo. Jednostka. KsiĊga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Leszkowi Kubickiemu, red. A. àopatka, B. Kunicka–Michalska, S. Kiewlicz, Warszawa 2003, s. 389; J. Garstka, OdpowiedzialnoĞü karna osób prawnych w prawie miĊdzynarodowym, Prawo i ĩycie 2000, nr 5, s. 14–20. Dz.U. 2002 r. Nr 197, poz. 1661. Dz.U. WE C 221 z 19.07.2001 r. Ustawa z dnia 22.10.2004 r. Polska ratyÞkowaáa niniejszy Protokóá, jak teĪ KonwencjĊ o ochronie interesów Þnansowych Wspólnot Europejskich (Dz.U. 2004 r. Nr 273, poz. 2699). Ustawa weszáa w Īycie 11.01.2005 r.

23

Mirosáawa Melezini, Andrzej Sakowicz

troli przez jednñ z wyĔej wymienionych osób umoĔliwiä podwäadnemu popeänienie wskazanego przestöpstwa na rachunek osoby prawnej (art. 3 ust. 2). Ponadto, Protokóä przyjmuje tzw. zasadö dwutorowoĈci odpowiedzialnoĈci, zgodnie z którñ odpowiedzialnoĈè osoby prawnej nie wyäñcza prowadzenia postöpowania karnego przeciwko osobom fizycznym, które braäy udziaä w popeänieniu przestöpstwa oszustwa, czynnej korupcji lub prania pieniödzy jako sprawcy, podĔegacza lub pomocnika (art. 3 ust. 3). W myĈl art. 1 Protokoäu ustanawiajñcego definicjö kilku pojöè: „osobñ prawnñ” jest jakikolwiek podmiot majñcy taki status w obröbie prawa krajowego, z wyjñtkiem paþstwa i innych instytucji publicznych peäniñcych funkcje wäadcze oraz miödzynarodowych organizacji publicznych. Pojöciem „osoba prawna” nie zostaäy zatem objöte uäomne osoby prawne, np. na gruncie prawa polskiego spóäki jawne czy komandytowe. Z kolei „korupcja czynna” oznacza umyĈlne dziaäanie kogokolwiek, kto obiecuje albo daje, bezpoĈrednio lub przez poĈrednika, jakiekolwiek korzyĈci samemu urzödnikowi lub stronie trzeciej dla urzödnika, dla podjöcia albo powstrzymania siö przez urzödnika od dziaäaþ naleĔñcych do jego obowiñzków w sposób naraĔajñcy lub mogñcy naraziè interesy finansowe Wspólnot Europejskich5. NaleĔy zauwaĔyè, Ĕe omawiany dokument nie okreĈla charakteru odpowiedzialnoĈci osób prawnych, pozostawiajñc tym samym paþstwom czäonkowskim wybór modelu tej odpowiedzialnoĈci, w szczególnoĈci, czy ma to byè odpowiedzialnoĈè karna, cywilna czy administracyjna. WaĔne jest to, by w ramach odpowiedzialnoĈci osób prawnych zostaäy wprowadzone sankcje natury finansowej, które jednak majñ charakter represyjny. Zgodnie z art. 4 Protokoäu, osoby prawne majñ podlegaè sankcjom skutecznym, proporcjonalnym i odströczajñcym, wäñczajñc w to karö grzywny lub innñ karö pieniöĔnñ. Ponadto, mogñ teĔ byè ustanowione inne sankcje, takie jak w szczególnoĈci: – odebranie uprawnieþ do korzystania ze Ĉwiadczeþ lub pomocy publicznej, – terminowy lub staäy zakaz prowadzenia dziaäalnoĈci gospodarczej, – oddanie pod nadzór sñdu, – sñdowy nakaz rozwiñzania osoby prawnej. Katalog Ĉrodków jest otwarty. RównieĔ w tym zakresie dokument pozostawia paþstwom czäonkowskim daleko idñcñ swobodö w wyborze sankcji stosowanych 5

24

Protokóá Drugi, deÞniując pojĊcie „korupcji czynnej”, odwoáuje siĊ do postanowieĔ art. 3 Protokoáu Pierwszego z dnia 27 wrzeĞnia 1996 r. do Konwencji o ochronie interesów Þnansowych Wspólnot Europejskich.

OdpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych za przestĊpstwa korupcyjne

wobec osób prawnych za dokonane w ich interesie oszustwa, czynnej korupcji lub prania pieniödzy6. 3. Postanowienia w przedmiocie odpowiedzialnoĈci osób prawnych za czyny korupcyjne zawiera teĔ Konwencja OECD o zwalczaniu przekupstwa zagranicznych funkcjonariuszy publicznych w miödzynarodowych transakcjach handlowych z dnia 17.12.1997 r.7 W preambule Konwencji Paþstwa–Strony uznaäy, Ĕe przekupstwo jest szeroko rozpowszechnionym zjawiskiem w miödzynarodowych transakcjach handlowych, wäñczajñc handel i inwestycje, które powoduje powaĔne zaniepokojenie moralne i polityczne, podwaĔajñc dobre sprawowanie rzñdów oraz rozwój gospodarczy i wypaczajñc warunki miödzynarodowej konkurencji. Strony uznaäy takĔe, Ĕe wszystkie paþstwa „dzielñ odpowiedzialnoĈè” za zwalczanie tego zjawiska. Traktujñc problem jako niezwykle doniosäy, Konwencja przedstawiäa zapisy na mocy których naäoĔyäa na Paþstwa–Strony obowiñzek ustanowienia obok odpowiedzialnoĈci osób fizycznych takĔe odpowiedzialnoĈè podmiotów zbiorowych za przekupstwo zagranicznego funkcjonariusza publicznego (art. 2). NaleĔy zauwaĔyè, Ĕe treĈè przepisów Konwencji ma charakter bardzo ogólny. Przepis art. 3 pozostawia Stronom swobodö w okreĈlaniu rodzaju odpowiedzialnoĈci i jej przesäanek. JednakĔe z przepisu art. 3 ust. 2 Konwencji wynika pewna preferencja odpowiedzialnoĈci karnej osób prawnych. Stanowi on bowiem, Ĕe „W przypadku gdy w systemie prawnym Strony osoby prawne nie podlegajñ odpowiedzialnoĈci karnej, Strona ta zapewni, Ĕe osoby prawne podlegaè bödñ za przekupstwo zagranicznego funkcjonariusza publicznego skutecznym, proporcjonalnym oraz odströczajñcym sankcjom innym niĔ karne, wäñcznie z sankcjami pieniöĔnymi”. Dodaè trzeba, Ĕe w zakresie kar Konwencja postanawia, iĔ majñ to byè kary porównywalne do kar, jakie sñ stosowane w prawie wewnötrznym za przekupstwo wäasnych funkcjonariuszy publicznych (art. 3 ust. 1). Ponadto Konwencja nakazuje Stronom podjöcie niezbödnych dziaäaþ w celu zagwarantowania, Ĕe äapówka i korzyĈè majñtkowa wskutek przekupstwa zagranicznego funkcjonariusza publicznego lub mienie, którego wartoĈè odpowiada takim korzyĈciom, podlegaè bödñ zajöciu i konfiskacie, albo zamiennie z przepadkiem – stosowane bödñ kary pieniöĔne o porównywalnym skutku (art. 3 ust. 3). Dodatkowo w art. 4 ust. 3 zobowiñzuje siö strony do rozwaĔenia moĔliwoĈci naäoĔenia na osoby 6

7

Por. J. Garstka, OdpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych w prawie miĊdzynarodowym, Prawo i ĩycie 2000, nr 5, s. 14 i n.; O. Górniok, Komentarz do konwencji o ochronie interesów Þnansowych Wspólnot Europejskich wraz protokoáami dodatkowymi, (w:) Prawo Wspólnot Europejskich a prawo polskie. Dokumenty karne, pod red. E. ZieliĔskiej, Warszawa 2000, s. 276. Konwencja zostaáa podpisana przez PolskĊ i ogáoszona 3.11.2000 r. Weszáa w Īycie 4.02.2001 r. (Dz.U. 2001 r. Nr 23, poz. 264).

25

Mirosáawa Melezini, Andrzej Sakowicz

prawne takĔe sankcji cywilnych lub administracyjnych za przekupstwo zagranicznego funkcjonariusza publicznego8. 4. Bardzo wczeĈnie problem korupcji staä siö przedmiotem zainteresowania Rady Europy. Pierwsze wypracowane dokumenty (zalecenia czy rezolucje) miaäy charakter tzw. „soft law”9. Dopiero przyjöta przez Radö Europy dnia 27.01.1999 r. Prawnokarna konwencja o korupcji byäa dokumentem zawierajñcym zobowiñzania w zakresie dostosowania prawa karnego do wypracowanych standardów10. Miaäa teĔ znaczñcy wpäyw na rozwiñzania przyjöte w prawie polskim w zakresie przepisów antykorupcyjnych. Konwencja, ustanawiajñc szeroki zakres przestöpstw korupcyjnych, za które naleĔy pociñgaè do odpowiedzialnoĈci osoby fizyczne, wprowadza takĔe zobowiñzanie dotyczñce odpowiedzialnoĈci osób prawnych. Artykuä 18 ust. 1 stanowi, Ĕe kaĔda Strona przyjmie takie Ĉrodki ustawodawcze i inne, jakie mogñ byè konieczne do zapewnienia, by osoby prawne mogäy ponosiè odpowiedzialnoĈè za przestöpstwa czynnego przekupstwa, handlu wpäywami i prania pieniödzy, okreĈlone zgodnie z konwencjñ, popeänione na ich korzyĈè przez dziaäajñcñ indywidualnie, albo jako czöĈè organu osoby prawnej, jakñkolwiek osobö fizycznñ, która posiada wiodñcñ rolö w ramach tej osoby prawnej, na podstawie: – umocowania do reprezentowania tej osoby prawnej, lub – uprawnienia do podejmowania decyzji w imieniu tej osoby prawnej, lub – uprawnienia do sprawowania kontroli w obröbie tej osoby prawnej, jak równieĔ za udziaä takich osób fizycznych we wskazanych wyĔej przestöpstwach, jako wspóäsprawców lub podĔegaczy. Dodatkowo, osoba prawna bödzie ponosiè odpowiedzialnoĈè, jeĈli brak nadzoru lub kontroli ze strony osoby fizycznej wymienionej wyĔej umoĔliwiä podporzñdkowanej jej osobie fizycznej popeänienie jednego z przedmiotowych przestöpstw na korzyĈè tej osoby prawnej (art. 18 ust. 2). OdpowiedzialnoĈè osoby prawnej nie wyäñcza jednak postöpowania karnego przeciwko osobom, które sñ sprawcami, podĔegaczami lub wspóäsprawcami wymienionych przestöpstw (art. 18 ust. 3). Stosownie do art. 19 ust. 2 Konwencji osoby prawne majñ podlegaè skutecznym, proporcjonalnym i zniechöcajñcym sankcjom karnym lub innym, w tym sankcjom pieniöĔnym. 8

9

10

26

Por. J. Garstka, Komentarz do Konwencji z dnia 17.12.1997 r. o zwalczaniu przestĊpczoĞci zorganizowanej funkcjonariuszy w miĊdzynarodowych transakcjach handlowych, (w:) Prawo Wspólnot Europejskich a prawo polskie. Dokumenty karne, t. 6, czĊĞü II. Wybór tekstów z komentarzem, Warszawa 2005, s. 306 i n. Byáy to: Program DziaáaĔ przeciwko korupcji (1996 r.), Rezolucja (97) 24 w sprawie „20 Zasad Przewodnich w walce z korupcją”, Rezolucja 98 (7) w sprawie utworzenia „Grupy PaĔstw przeciwko Korupcji – GRECO”. NaleĪy nadmieniü, Īe od 20.05.1999 r. Polska jest czáonkiem Grupy PaĔstw przeciwko Korupcji. Zob. M. Melezini, A. Sakowicz, Nowe regulacje…, s. 264. Polska podpisaáa KonwencjĊ w dniu jej sporządzenia, ratyÞkowaáa 11.12.2002 r. (Dz.U. 2002 r. Nr 126, poz. 1066). Konwencja weszáa w Īycie wobec Polski 1.04.2003 r.

OdpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych za przestĊpstwa korupcyjne

5. O odpowiedzialnoĈci osób prawnych za przestöpstwa jest takĔe mowa w Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko miödzynarodowej przestöpczoĈci zorganizowanej z dnia 15.11.2000 r.11. Instrument ten przewiduje obowiñzek ustanowienia odpowiedzialnoĈci osób prawnych za udziaä w powaĔnych przestöpstwach, w które zaangaĔowana jest zorganizowana grupa oraz za takie przestöpstwa, jak udziaä w zorganizowanej grupie przestöpczej, pranie dochodów z przestöpstwa, przekupstwo oraz wymienione w Konwencji przestöpstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwoĈci. W art. 10 ust. 2 i 3 wskazuje siö, Ĕe odpowiedzialnoĈè osób prawnych moĔe mieè charakter karny, cywilny lub administracyjny, w zaleĔnoĈci od zasad prawnych obowiñzujñcych w danym paþstwie, przy czym tego rodzaju odpowiedzialnoĈè nie przesñdza odpowiedzialnoĈci osób fizycznych, które popeäniäy przestöpstwo. Ponadto Konwencja wymaga, by kaĔde paþstwo zapewniäo, Ĕe osoby prawne bödñ podlegaäy skutecznym, proporcjonalnym oraz odstraszajñcym sankcjom karnym lub pozakarnym, w tym sankcjom finansowym (art. 10 ust. 4). 6. Bardzo zbliĔonñ postaè do wskazanej powyĔej majñ zobowiñzania dotyczñce wprowadzenia odpowiedzialnoĈci osób prawnych za czyny korupcyjne, wynikajñce z przyjötej dnia 31.10.2003 r. Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko korupcji12. Jedyna róĔnica zapisów art. 26 Konwencji wiñĔe siö z wymogiem ustanowienia odpowiedzialnoĈci osób prawnych za udziaä w szerszej gamie przestöpstw, które zostaäy okreĈlone w dokumencie. Sñ to: sprzedajnoĈè i przekupstwo krajowych i zagranicznych funkcjonariuszy publicznych (art. 15 i 16) oraz funkcjonariuszy miödzynarodowych organizacji publicznych (art. 16), sprzeniewierzenie i wyäudzenie mienia przez funkcjonariusza publicznego (art. 17), päatna protekcja (art. 18), naduĔycie wäadzy (19), bezpodstawne wzbogacenie funkcjonariusza publicznego (art. 20), przekupstwo w sektorze prywatnym (art. 21), sprzeniewierzenie mienia w sektorze prywatnym (art. 22), pranie pieniödzy (art. 23), paserstwo (art. 24) oraz wywieranie bezprawnych nacisków na sñd i Ĉwiadków (art. 25). Warto wspomnieè, iĔ Konwencja NZ, dñĔñc do kompleksowego ujöcia problemu zapobiegania i zwalczania korupcji, wytycza szeroki zakres jej stosowania, okreĈlony w art. 3 jako zapobieganie, dochodzenie i Ĉciganie korupcji, a takĔe zamraĔanie, zatrzymanie, konfiskatö oraz zwrot dochodów pochodzñcych z przestöpstw ustanowionych w Konwencji13. 7. WaĔnym instrumentem, który wytyczyä nowe kierunki polityki antykorupcyjnej na szczeblu europejskim, byäo Wspólne Dziaäanie z dnia 22.12.1998 r., przyjöte przez Radö Unii Europejskiej, w sprawie korupcji w sektorze prywatnym14. Akt 11 12 13 14

Polska przystąpiáa do Konwencji w 2001 r. Zob. Ustawa z dnia 19.07.2001 r. o ratyÞkowaniu Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko miĊdzynarodowej przestĊpczoĞci zorganizowanej, Dz.U. Nr 90, poz. 994. Polska podpisaáa KonwencjĊ 10.12.2003 r. Por. C. Nowak, Nowe instrumenty…, s. 82–87; M. Melezini, A. Sakowicz, Nowe regulacje…, s. 266–267. Dz.U. WE L 192 z 31.12.1998 r.

27

Mirosáawa Melezini, Andrzej Sakowicz

ten nie miaä jednak charakteru wiñĔñcego, ale z czasem staä siö podstawñ do wydania Decyzji Ramowej, która jest instrumentem dalej idñcym i wiñĔe paþstwa czäonkowskie co do celu, który ma byè osiñgniöty. Przyjöta dnia 22 lipca 2003 r. przez Radö UE Decyzja Ramowa w sprawie zwalczania korupcji w sektorze prywatnym15, nawiñzujñc do Wspólnego Dziaäania, stawia sobie za cel pogäöbienie walki z korupcjñ w sektorze prywatnym, w tym rozciñgniöcie odpowiedzialnoĈci karnej za korupcjö czynnñ i biernñ takĔe na osoby prawne. Na mocy art. 5 ust. 1 Decyzji Ramowej Paþstwa Czäonkowskie UE zobowiñzujñ siö do ustanowienia odpowiedzialnoĈci osób prawnych za przestöpstwo czynnej i biernej korupcji w sektorze prywatnym, popeänione na korzyĈè osoby prawnej przez osobö fizycznñ, dziaäajñcñ indywidualnie albo wchodzñcñ w skäad organu osoby prawnej, która ma w niej pozycjö kierowniczñ, w oparciu o: – prawo do reprezentowania osoby prawnej, – uprawnienia do podejmowania decyzji w imieniu osoby prawnej, lub – uprawnienia do sprawowania kontroli w strukturach osoby prawnej. Dodatkowo Decyzja Ramowa nakäada na Paþstwa Czäonkowskie obowiñzek zapewnienia, by osoby prawne byäy pociñgane do odpowiedzialnoĈci w przypadku, gdy osoba fizyczna, zajmujñca pozycjö kierowniczñ, dopuĈciäa siö uchybienia w nadzorze lub kontroli, umoĔliwiajñc popeänienie przestöpstwa korupcji w sektorze prywatnym przez swego podwäadnego na korzyĈè danej osoby prawnej (art. 5 ust. 2). Omawiany instrument prawny definiuje „osobö prawnñ”, podobnie jak Drugi Protokóä z 1997 r. do Konwencji o ochronie interesów finansowych Wspólnot Europejskich, jako podmiot posiadajñcy taki status zgodnie z wäaĈciwym prawem krajowym, z wyjñtkiem paþstw lub innych organów publicznych, dziaäajñcych w charakterze wäadz paþstwowych oraz miödzynarodowych organizacji publicznych (art. 1). NaleĔy podkreĈliè, Ĕe przepisy Decyzji Ramowej nie przesñdzajñ o charakterze odpowiedzialnoĈci osób prawnych, pozostawiajñc Paþstwom Czäonkowskim wybór rodzaju odpowiedzialnoĈci (karna, cywilna czy administracyjna). Rozwiñzania w tym przedmiocie zasadniczo pokrywajñ siö z konstrukcjami innych dokumentów miödzynarodowych. Ponadto Decyzja Ramowa w art. 5 ust. 3 ustanawia tzw. zasadö dwutorowoĈci odpowiedzialnoĈci, zgodnie z którñ odpowiedzialnoĈè osoby prawnej nie wyklucza postöpowania karnego przeciwko osobom fizycznym, które braäy udziaä w popeä15

28

Dz.U. WE L192 z 31.07.2003 r.

OdpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych za przestĊpstwa korupcyjne

nieniu przestöpstwa czynnej i biernej korupcji w sektorze prywatnym jako sprawcy, podĔegacze lub pomocnicy. RównieĔ w tym zakresie przyjöte zapisy nie odbiegajñ od postanowieþ wczeĈniejszych dokumentów. W odniesieniu do sankcji wobec osób prawnych, Decyzja Ramowa przewiduje sankcje stosowane wobec osób prawnych za czyny korupcji w sektorze prywatnym popeänione w warunkach odpowiedzialnoĈci zobiektywizowanej (art. 5 ust. 1) oraz sankcje stosowane wobec osób prawnych, którym moĔna przypisaè winö (art. 5 ust. 2). W pierwszym przypadku (art. 6 ust. 1) osoba prawna ma podlegaè sankcjom skutecznym, proporcjonalnym i odstraszajñcym, obejmujñcym karö grzywny lub innñ karö, bñdĒ takie sankcje, jak: – pozbawienie prawa do korzystania ze Ĉwiadczeþ publicznych lub pomocy publicznej, – czasowy lub staäy zakaz prowadzenia dziaäalnoĈci gospodarczej, – przekazanie pod nadzór sñdowy, – sñdowe orzeczenie o likwidacji. W drugim przypadku (art. 6 ust. 2) – osoba prawna ma podlegaè karom lub Ĉrodkom, które sñ skuteczne, proporcjonalne i odstraszajñce. NaleĔy zwróciè uwagö, Ĕe Decyzja Ramowa wyznaczyäa konkretny termin implementacji jej postanowieþ. Zgodnie z art. 9 ust. 1 Paþstwa Czäonkowskie miaäy czas do przyjöcia regulacji dostosowawczych do dnia 22 lipca 2005 r. Do tej daty Paþstwa Czäonkowskie miaäy teĔ przekazaè Sekretarzowi Generalnemu Rady oraz Komisji tekst przepisów transponujñcych postanowienia decyzji do prawa wewnötrznego. Z kolei Rada UE do dnia 22 paĒdziernika 2005 r. miaäa dokonaè oceny stopnia realizacji przepisów decyzji ramowej (art. 9 ust. 2). 8. Z przytoczonych przepisów instrumentów miödzynarodowych wynika, Ĕe obecnie odpowiedzialnoĈè osób prawnych za czyny korupcyjne staäa siö miödzynarodowym standardem. Prawo polskie do 2002 r. nie przewidywaäo odpowiedzialnoĈci osób prawnych za czyny zabronione popeänione na ich korzyĈè przez osobö fizycznñ. Zrodziäo to potrzebö podjöcia stosowanych dziaäaþ przez ustawodawcö polskiego, które doprowadziäyby do wprowadzenia do polskiego systemu prawnego odpowiedzialnoĈci osób prawnych. Dnia 28 paĒdziernika 2002 r. uchwalono ustawö o odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groĒbñ kary, która obowiñzuje od 22 listopada 2003 r.16 Od poczñtku rozwiñzania przyjöte w ustawie budziäy rozliczne kontrowersje, poczynajñc od charakteru odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych, 16

Dz.U. 2002, Nr 197, poz. 1661 z póĨ. zm.

29

Mirosáawa Melezini, Andrzej Sakowicz

kaskadowoĈci polskiej konstrukcji odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych, konstrukcji winy czy teĔ rodzajów Ĉrodków represyjnych stosowanych wobec podmiotów zbiorowych. 9. Naprzód naleĔy zauwaĔyè, Ĕe w doktrynie nie ma zgodnoĈci co do charakteru odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych. Mówi siö o odpowiedzialnoĈci karno–administracyjnej17, quasi–karnej18 czy teĔ nowej szczególnej odpowiedzialnoĈci karnej19. JednoczeĈnie w piĈmiennictwie podkreĈla siö, Ĕe sam charakter podmiotu podlegajñcego odpowiedzialnoĈci na podstawie ustawy z 28 paĒdziernika 2002 r. nie wyklucza jej karnoprawnego charakteru20, a wymierzane na podstawie ustawy sankcje wzglödem podmiotów zbiorowych wskazujñ na karny charakter tej odpowiedzialnoĈci21. Autorzy takiego poglñdu wskazujñ na zwiñzki u.o.p.z. z prawem karnym, o czym Ĉwiadczy wymóg odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu postöpowania karnego (art. 22) i kodeksu karnego wykonawczego (art. 26), przeniesienie na jej grunt niektórych instytucji znanych prawu karnemu (np. recydywa, przedawnienie karalnoĈci, przedawnienie wykonania kary) czy teĔ umieszczenie w Krajowym Rejestrze Karnym informacji o podmiotach zbiorowych, wobec których orzeczono karö pieniöĔnñ, przepadek, zakaz lub podanie wyroku do publicznej wiadomoĈci. RównoczeĈnie zauwaĔa siö w literaturze, Ĕe przepisy u.o.p.z. przewidujñ odpowiedzialnoĈè represyjnñ22, bñdĒ nie przewidujñ odpowiedzialnoĈci sensu stricto karnej. Autorzy ostatniego poglñdu stojñ na stanowisku, Ĕe jest to odpowiedzialnoĈè róĔna od odpowiedzialnoĈci karnej. Stanowi wyraz legitymacji ustawodawcy „do represjonowania bezprawia z tytuäu samej niesubordynacji wobec porzñdku prawnego, w oderwaniu od warunku czynu, winy i podziaäów na klasyczne rodzaje odpowiedzialnoĈci oraz poza ustawami karnymi (tzw. obiektywna koncepcja odpowiedzialnoĈci)”23. MoĔna takĔe spotkaè stanowisko wskazujñce, Ĕe analizowana odpowiedzialnoĈè jest odpowiedzialnoĈciñ karnñ24. 17 18 19

20

21 22 23

24

30

H. SkwarczyĔski, OdpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych jako nowy rodzaj odpowiedzialnoĞci za czyny zabronione pod groĨbą kary, Palestra 2004, nr 1–2, s. 84–86. M. CzyĪak, Karnoadministracyjne, karnoskarbowe i quasi–karne formy odpowiedzialnoĞci podmiotów zbiorowych, Wojskowy Przegląd Prawniczy 2004, nr 1, s. 38. J. SkupiĔski, Problemy kryminalnopolityczne związane z promulgowaniem ustawy z dnia 28 paĨdziernika 200 r. o odpowiedzialnoĞci podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groĨbą kary, (w:) OdpowiedzialnoĞü karna podmiotów zbiorowych. Konferencja JastrzĊbia Góra, 12–14 paĨdziernika 2003 r., Apelacja GdaĔska – Wydanie Specjalne 2003, nr 3, s. 47–48. Por. B. Namysáowska–Gabrysiak, Ustawa o odpowiedzialnoĞci podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groĨbą kary. Komentarz, Kraków 2004, s. 71; B. Nita, Model odpowiedzialnoĞci podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groĨbą kary, PaĔstwo i Prawo 2003, nr 6, s. 18; S. WaltoĞ, OdpowiedzialnoĞü karna podmiotów zbiorowych – stary problem legislacyjny na nowo, (w:) Prawo, spoáeczeĔstwo, jednostka. KsiĊga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Leszkowi Kubickiemu, Warszawa 2003, s. 396–406 Por. A. Bartosiewicz, R. Kubacki, Ustawodawca nad wyraz lakoniczny, Rzeczpospolita z 20 sierpnia 2003 r. Zob. np. B. Nita, Model odpowiedzialnoĞci podmiotów zbiorowych…, s. 18 i n. B. Mik, Charakter prawny odpowiedzialnoĞci podmiotów zbiorowych w Ğwietle ustawy z dnia 28 paĨdziernika 2002 r., Przegląd Sądowy 2003, nr 7–8, s. 67; zob. teĪ M. Filar (red.), Z. KwaĞniewski, D. Kala, Komentarz do ustawy o odpowiedzialnoĞci podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groĨbą kary, ToruĔ 2003, s. 41– 42. S. WaltoĞ, OdpowiedzialnoĞü karna podmiotów zbiorowych – stary problem legislacyjny na nowo, (w:) Prawo, spoáeczeĔstwo, jednostka. KsiĊga jubileuszowa dedykowana Prof. Leszkowi Kubickiemu, pod red. A. àopatka,

OdpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych za przestĊpstwa korupcyjne

Problematyka modelu odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych doczekaäa siö równieĔ orzeczenia Trybunaäu Konstytucyjnego. W uzasadnieniu wyroku z dnia 3 listopada 2004 r., sygn. akt K 18/03, Trybunaä wskazaä, Ĕe model odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych nie ma charakteru odpowiedzialnoĈci karnej sensu stricto, podkreĈlajñc zarazem, iĔ uregulowania u.o.p.z. okreĈlajñ odpowiedzialnoĈè o charakterze represyjnym. Nie roztrzñsajñ bliĔej tego poglñdu, który jest skñdinñd trafny. WñtpliwoĈci budzi sposób argumentacji, która doprowadziäa do takiej konkluzji. OtóĔ, Trybunaä Konstytucyjny wskazaä, Ĕe przyjöty w u.o.p.z. model odpowiedzialnoĈci nie moĔe byè uznany za odpowiedzialnoĈè karnñ sensu stricte, bowiem „jej podstawñ materialnñ nie jest wyczerpanie przez podmiot odpowiedzialnoĈci swym czynem ustawowych znamion okreĈlonej normy prawa karnego typizujñcej przestöpstwo lub przestöpstwo skarbowe. Nie ma wiöc ona charakteru pierwotnego i samoistnego, lecz charakter wtórny i pochodny. Jej materialnñ podstawñ jest prawomocne skazanie (lub inne orzeczenie, o którym mowa w art. 4 ustawy) osoby fizycznej wymienionej w art. 3 u.o.p.z. za przestöpstwo lub przestöpstwo skarbowe wymienione w art. 16 u.o.p.z.. Brak tu wiöc typowego dla prawa karnego wymogu naruszenia przez podmiot odpowiedzialnoĈci karnej tzw. normy sankcjonowanej. Prawnokarnñ normö sankcjonowanñ typizujñcñ okreĈlone przestöpstwo narusza tu nie podmiot zbiorowy, lecz osoba fizyczna, o której mowa w art. 3 ustawy”. Wydaje siö, Ĕe kaskadowoĈè przyjötej konstrukcji nie moĔe rzutowaè na charakter odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych. Wynika on bowiem z charakteru Ĉrodków, które mogñ byè orzekane wobec podmiotu zbiorowego, a te ewidentnie majñ charakter represyjny. ćwiadczñ chociaĔby o tym przesäanki tej odpowiedzialnoĈci, a przede wszystkim cel i funkcja orzekanych wobec podmiotów zbiorowych kar. Zdaniem Trybunaäu, pominiöcie przez ustawodawcö w tytule ustawy i jej treĈci bezpoĈredniego wskazania na „odpowiedzialnoĈè karnñ” podmiotów zbiorowych moĔna täumaczyè wzglödami legislacyjnymi, bowiem uĔycie tego zwrotu obligowaäoby do stosowania wprost czöĈci ogólnej kodeksu karnego ze wzglödu na art. 116 kk., który stanowi, iĔ „Przepisy czöĈci ogólnej tego kodeksu stosuje siö do innych ustaw przewidujñcych odpowiedzialnoĈè karnñ, chyba Ĕe ustawy te wyraĒnie wyäñczajñ ich zastosowanie”. Nie powinno byè zatem wñtpliwoĈci, Ĕe odpowiedzialnoĈè podmiotów zbiorowych na päaszczyĒnie konstytucyjnej jest odpowiedzialnoĈciñ represyjnñ. Z pewnoĈciñ ustawowe znaczenie pojöcia „odpowiedzialnoĈè karna” nie moĔe rzutowaè na treĈè tego samego pojöcia uĔytego w Konstytucji RP25. Dzieje siö tak nie tylko dlatego, Ĕe konstytucyjne znaczenie tego pojöcia nie moĔe byè ustalane poprzez odwoäanie siö do obowiñzujñcego ustawodawstwa, co podwaĔaäoby rangö

25

B. Kunicka–Michalska, S. Kiewlicz, Warszawa 2003, s. 405–40; tegoĪ, Wprowadzenie do problematyki odpowiedzialnoĞci podmiotów zbiorowych, (w:) OdpowiedzialnoĞü karna podmiotów zbiorowych. Konferencja JastrzĊbia Góra, 12–14 paĨdziernika 2003 r., Apelacja GdaĔska – Wydanie Specjalne 2003, nr 3; tegoĪ, O odpowiedzialnoĞci karnej podmiotów zbiorowych, Edukacja Prawnicza 2003, nr 12, s. 30. Wyrok TK z 26 listopada 2003 r., sygn. SK 22/02, OTK ZU 2003, nr 9, poz. 97.

31

Mirosáawa Melezini, Andrzej Sakowicz

normy konstytucyjnej, ale równieĔ i z tego powodu, Ĕe regulacja art. 42 Konstytucji RP utraciäaby swoje znaczenie gwarancyjne. Majñc to na wzglödzie, naleĔy przyjñè, Ĕe zakres stosowania art. 42 Konstytucji obejmuje nie tylko odpowiedzialnoĈè karnñ w Ĉcisäym tego säowa znaczeniu, a wiöc odpowiedzialnoĈè za przestöpstwa, ale równieĔ inne formy odpowiedzialnoĈci prawnej zwiñzanej z wymierzaniem kar wobec jednostki26. Podobnie wiöc jak w wypadku odpowiedzialnoĈci dyscyplinarnej czy odpowiedzialnoĈci za wykroczenia, konstytucyjne standardy odnoszone do prawa karnego (represyjnego) majñ zastosowanie takĔe do odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych, przewidzianej w zakwestionowanej ustawie. W szczególnoĈci przepisy ustawy podlegajñ ocenie z punktu widzenia zasady dostatecznej okreĈlonoĈci prawa represyjnego, którñ, poza art. 42 Konstytucji, moĔna wywodziè z zasady ochrony zaufania do paþstwa i stanowionego w tym paþstwie prawa (art. 2 Konstytucji RP), a takĔe z punktu widzenia pozostaäych gwarancji konstytucyjnych, ustanowionych w art. 42 Konstytucji. Na koniec tego wñtku warto podnieĈè, Ĕe przygotowany przez Komisjö Kodyfikacyjnñ pod przewodnictwem prof. S. Waltosia projekt kompleksowego uregulowania kwestii odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych zakäadaä wäñczenie uregulowania w tym zakresie do kodeksu karnego, a tym samym jednoznacznie przesñdzaä o charakterze analizowanej tu odpowiedzialnoĈci27. Projektodawcy stanöli na stanowisku, Ĕe sankcje stosowane wobec podmiotu zbiorowego muszñ mieè charakter penalny; powinny oddziaäywaè na te podmioty kolektywne, które dopuĈciäy siö czynów zabronionych, jak równieĔ na inne. 10. Analiza tytuäowego problemu nie moĔe nastñpiè bez sygnalizacyjnego odniesienia siö do ujöcia podmiotu zbiorowego oraz przesäanek jego odpowiedzialnoĈci. Zgodnie z obwiñzujñcym art. 2 ust. 1 u.o.p.z., podmiotem zbiorowym jest osoba prawna oraz jednostka organizacyjna niemajñca osobowoĈci prawnej, której odröbne przepisy przyznajñ zdolnoĈè prawnñ, z wyäñczeniem Skarbu Paþstwa, jednostek samorzñdu terytorialnego i ich zwiñzków. Ponadto art. 2 ust. 2 u.o.p.z. dodaje, Ĕe podmiotem zbiorowym jest równieĔ spóäka handlowa z udziaäem Skarbu Paþstwa, jednostki samorzñdu terytorialnego lub zwiñzki takich jednostek, spóäka kapitaäowa w organizacji, podmiot w stanie likwidacji oraz przedsiöbiorca niebödñcy osobñ fizycznñ, a takĔe zagraniczna jednostka organizacyjna. Wypada zatem uszczegóäowiè definicjö podmiotu zbiorowego. Obejmie ona osoby prawne, którym przepisy przyznajñ osobowoĈè prawnñ (zob. art. 33 kc.), jak równieĔ jednostki organizacyjne niemajñce osobowoĈci prawnej, którym odröbne przepisy przyznajñ zdolnoĈè prawnñ. W szczególnoĈci wskazaè tu naleĔy na osobo26 27

32

Wyrok TK z 8 lipca 2003 r., sygn. P 10/02, OTK ZU 2003, nr 6, poz. 62. W. Wróbel, OdpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych (Projekt nowych uregulowaĔ), PaĔstwo i Prawo 2005, nr 9, s. 3–16; D. Haber, Materialnoprawne aspekty odpowiedzialnoĞci podmiotów zbiorowych w polskim prawie karnym, ToruĔ 2008, s. 148–160.

OdpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych za przestĊpstwa korupcyjne

we spóäki handlowe w rozumieniu Kodeksu spóäek handlowych (tj. spóäka jawna, partnerska, komandytowa oraz komandytowo–akcyjna), które, zgodnie z art. 8 § 1 ksh., mogñ we wäasnym imieniu nabywaè prawa, w tym wäasnoĈè nieruchomoĈci i inne prawa rzeczowe, zaciñgaè zobowiñzania, pozywaè i byè pozywane, ponadto sñ to takĔe wspólnoty mieszkaniowe oraz organizacje spoäeczne dopuszczone do dziaäania na podstawie obowiñzujñcych przepisów art. 64 § 2 kpc.). Warto dodaè, Ĕe w obecnym brzemieniu nadanym nowelñ z dnia 28 lipca 2005 r. przepis art. 2 u.o.p.z. nie obejmuje spóäki cywilnej. Wynika to z faktu, Ĕe w Ĉwietle przepisów kodeksu cywilnego i orzecznictwa spóäka cywilna jest w istocie stosunkiem zobowiñzaniowym äñczñcym jej wspólników (art. 860 kc.). Trudno wiöc kwalifikowaè taki stosunek obligacyjny jako jednostkö organizacyjnñ tworzñcñ odröbny od wspólników podmiot praw i obowiñzków28. Przykäadowo w postanowieniu z 11 marca 1998 r.29 Sñd NajwyĔszy scharakteryzowaä spóäkö cywilnñ jako spóäkö osobowñ, organizacjö wspólników, zwiñzanych wspólnoĈciñ w celu gospodarczym i wspóäwäasnoĈciñ äñcznñ w odniesieniu do zgromadzonego majñtku spóäki. PodmiotowoĈè prawna przysäuguje w niej tylko wspólnikom. Nie jest zatem uzasadnione przeciwstawianie spóäki jej wspólnikom i zajmowanie stanowiska, Ĕe proces przeciwko spóäkom cywilnym nie jest procesem wspólników. Poza tym, przyjöcie moĔliwoĈci prowadzenia postöpowania przeciwko spóäce cywilnej urealnia moĔliwoĈè naruszenia zasady ne bis in idem, która naleĔy do fundamentalnych zasad prawa karnego, a zatem jest elementem zasady paþstwa prawnego. Wszelkie odstöpstwa od tej zasady, w szczególnoĈci zaĈ stworzenie organowi wäadzy publicznej kompetencji do dwukrotnego zastosowania Ĉrodka represyjnego wobec tego samego podmiotu za ten sam czyn, stanowiäoby naruszenie regulacji konstytucyjnych30. Säusznie wiöc Trybunaä Konstytucyjny wyäñczyä spod zakresu „jednostek organizacyjnych niemajñcych osobowoĈci prawnej”, o których byäa mowa w art. 2 ust. 1 u.o.p.z. (sprzed nowelizacji)31. Obecnie treĈè tego przepisu wyraĒnie wskazuje, Ĕe chodzi o „jednostki organizacyjne niemajñce osobowoĈci prawnej, którym odröbne przepisy przyznajñ zdolnoĈè prawnñ”. 11. Przechodzñc dalej, naleĔy zatrzymaè siö przy przesäankach odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych, które zostaäy okreĈlone w art. 3–5 u.o.p.z. Przesäanki te wskazujñ na przyjöcie kaskadowego modelu odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych. Zanim to jednak nastñpi, naleĔy wyraĒnie podkreĈliè, Ĕe zarówno art. 3 ust. 2 Drugiego Protokoäu, jak i art. 5 ust. 3 Decyzji Ramowej w sprawie zwalcza28

29 30 31

Por. Z. KwaĞniewski, (w:) M. Filar (red.), Z. KwaĞniewski, D. Kala, Komentarz do ustawy o odpowiedzialnoĞci podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groĨbą kary, ToruĔ 2003, s. 45; B. Namysáowska–Gabrysiak, Ustawa o odpowiedzialnoĞci podmiotów..., s. 88–89 Postanowienie SN z 11 marca 1998 r. sygn. akt III CZP 2/98, Prokuratura i Prawo–dodatek 1998, nr 6. Wyrok TK z 3 listopada 2004 r., sygn. akt K 18/03, OTK–A 2004, nr 10, poz. 103. Zob. szerzej B. Draniewicz, Spóáka cywilna a odpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych, Prawo Spóáek 2005, nr 7–8, s. 89.

33

Mirosáawa Melezini, Andrzej Sakowicz

nia korupcji w sektorze prywatnym nie wyäñczajñ prowadzenia postöpowania karnego przeciwko osobom fizycznym bödñcym sprawcami, podĔegaczami lub pomocnikami przestöpstwa oszustwa, czynnej korupcji lub prania dochodów (Protokóä II) oraz czynnej lub biernej korupcji w sektorze prywatnym (Decyzji Ramowej w sprawie zwalczania korupcji w sektorze prywatnym). WyraĔona w powyĔszych unormowaniach zasada kumulacji postöpowania nie znalazäa odzwierciedlenia w polskiej u.o.p.z., która przyjöäa model dwuetapowy32. Po pierwsze zauwaĔyè naleĔy, Ĕe polski ustawodawca uznaä, iĔ podmiot zbiorowy bödzie mógä podlegaè odpowiedzialnoĈci za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej: 1) dziaäajñcej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiñzku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnötrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopeänieniu tego obowiñzku, 2) dopuszczonej do dziaäania w wyniku przekroczenia uprawnieþ lub niedopeänienia obowiñzków przez osobö, o której mowa w pkt 1, 3) dziaäajñcej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodñ lub wiedzñ osoby, o której mowa w pkt 1. – jeĔeli zachowanie to przyniosäo lub mogäo przynieĈè podmiotowi zbiorowemu korzyĈè, chociaĔby niemajñtkowñ (art. 3). ZauwaĔyè trzeba, Ĕe dziaäanie w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, bñdĒ niedopeänienie obowiñzków okreĈlonej osoby fizycznej, jest relacjonowane w stosunku do uprawnieþ lub peänomocnictwa majñcego umocowanie prawne, jak teĔ bödzie wymagaäo co najmniej moĔliwoĈci przyniesienia korzyĈci podmiotowi zbiorowemu. Istotne jest równieĔ to, Ĕe – w ocenie ustawodawcy – zachowaniem osoby fizycznej, które mogäo przynieĈè podmiotowi zbiorowemu korzyĈè, jest zarówno dokonanie przestöpstwa, za które taki podmiot ponosi odpowiedzialnoĈè, ale takĔe usiäowanie przestöpstwa, które potencjalnie mogäo przynieĈè takiemu podmiotowi korzyĈè. Ustawodawca nie wprowadza takĔe Ĕadnych ograniczeþ, gdy chodzi o popeänienie czynu zabronionego przez osobö fizycznñ w postaci wspóäsprawstwa, sprawstwa kierowniczego, sprawstwa polecajñcego, podĔegania oraz pomocnictwa33. 32

33

34

Na brak zgodnoĞci polskiej regulacji w zakresie odpowiedzialnoĞci podmiotów zbiorowych z decyzją ramową zwraca uwagĊ C. Nowak, zob. Komentarz do decyzji ramowej Rady UE w sprawie zwalczania korupcji w sektorze prywatnym z dnia 22 lipca 2003 r. (2003/568/WSiSW), (w:) E. ZieliĔska (red.), Prawo Wspólnot Europejskich a prawo polskie. Dokumenty karne, Warszawa 2005, s. 449–453. Por. B. Nita, Materialnoprawne i procesowe zaáoĪenia ustawy o odpowiedzialnoĞci podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groĨbą kar, Radca Prawny 2003, nr 5, s. 38 i n; J. Potulski, J. Warylewski, Ustawa o odpowiedzialnoĞci podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groĨbą kary. Komentarz, Warszawa 2004, s. 33; D. Habrat, Materialnoprawne aspekty odpowiedzialnoĞci podmiotów zbiorowych…, s. 89.

OdpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych za przestĊpstwa korupcyjne

Dodatkowñ przesäankñ pociñgniöcia podmiotu zbiorowego jest – co najmniej – moĔliwoĈè przyniesienia podmiotowi zbiorowemu korzyĈci, chociaĔby niemajñtkowej. Zwrot „chociaĔby” wskazuje, Ĕe ustawodawca objñä treĈciñ art. 3 u.o.p.z. kaĔdñ korzyĈè, tj. majñtkowñ i niemajñtkowñ. O ile pojöcie korzyĈci majñtkowej nie naströcza trudnoĈci, bowiem obejmuje kaĔde przysporzenie w majñtku podmiotu zbiorowego postaci zwiökszenia aktywów lub zmniejszenia pasywów, o tyle trudnym do uchwycenia jest zakres pojöcia „korzyĈci niemajñtkowej” w przypadku podmiotu zbiorowego. Nie przekonujñ stwierdzenia w doktrynie, Ĕe pod tym rodzajem korzyĈci naleĔy rozumieè „korzyĈè, która nie jest przeliczalna na pieniñdze”34. Trzeba teĔ zauwaĔyè, Ĕe niekiedy granica miödzy korzyĈciñ majñtkowñ a innñ nie zawsze bödzie äatwa do okreĈlenia w praktyce i czösto dwa zbiory, w których moĔna by pogrupowaè korzyĈè majñtkowñ i niemajñtkowñ bödñ miaäy czöĈè wspólnñ. Dla przykäadu moĔna podaè zachowania zmierzajñce do zdobycia przychylnoĈci kontrahentów, informacji gospodarczej o produkcie czy zawieranych umowach bñdĒ informacji objötych tajemnicñ przedsiöbiorstwa. Choè powyĔsze korzyĈci nie majñ materialnego charakteru, to w sferze obrotu gospodarczego doĈè szybko mogñ przeäoĔyè siö na korzyĈè majñtkowñ35. Druga przesäanka warunkujñca odpowiedzialnoĈè podmiotu zbiorowego, takĔe za przestöpstwa korupcyjne, zostaäa uregulowana w art. 4 u.o.p.z. Przepis ten stanowi, Ĕe podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialnoĈci, jeĔeli fakt popeänienia czynu zabronionego przez osobö fizycznñ, o której mowa w art. 3 u.o.p.z., zostaä potwierdzony prawomocnym: a) wyrokiem skazujñcym tö osobö, b) wyrokiem warunkowo umarzajñcym wobec niej postöpowanie karne albo postöpowanie w sprawie o przestöpstwo skarbowe, c) orzeczeniem o udzielenie tej osobie zezwolenia na dobrowolne poddanie siö odpowiedzialnoĈci, albo d) orzeczeniem sñdu o umorzeniu przeciwko niej postöpowania z powodu okolicznoĈci wyäñczajñcej ukaranie sprawcy. W taki oto sposób ustawodawca uzaleĔniä odpowiedzialnoĈè podmiotu zbiorowego od odpowiedzialnoĈci osoby fizycznej. KoniecznoĈè oczekiwania na wydanie orzeczenia wobec osoby fizycznej, nie tylko zwiñzanej z przeäamaniem zasady domniemania niewinnoĈci (tj. prawomocnego wyroku skazujñcego, wyroku nakazowego, wyroku warunkowo umarzajñcego postöpowanie karne oraz prawomoc34 35

H. SwarczyĔski, OdpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych jako nowy rodzaj odpowiedzialnoĞci za czyny zabronione pod groĨbą kary, Palestra 2004, nr 1–2, s. 84 i n. Z. KwaĞniewski, (w:) M. Filar (red.), Z. KwaĞniewski, D. Kala, Komentarz do ustawy o odpowiedzialnoĞci podmiotów…, s. 50.

35

Mirosáawa Melezini, Andrzej Sakowicz

nego orzeczenia o zezwoleniu na dobrowolne poddanie siö odpowiedzialnoĈci), ale równieĔ orzeczenia, które nie wiñĔñ siö z obaleniem domniemania niewinnoĈci (tj. orzeczenia o umorzeniu postöpowania z powodu okolicznoĈci wyäñczajñcej ukaranie sprawcy). Säusznie przyjöta konstrukcja wtórnej odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych zostaäa poddana krytyce. W piĈmiennictwie zwrócono uwagö, Ĕe oczekiwanie na prawomocne zakoþczenie postöpowania karnego wobec osoby minimalizuje szanse faktycznego doprowadzenia do ukarania podmiotu zbiorowego. RównoczeĈnie stanowi swoiste zaprzeczenie argumentów leĔñcych u podäoĔa genezy koncepcji odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych, wĈród których wskazywano trudnoĈci w moĔliwoĈci ustalenia indywidualnego sprawcy powiñzanego z podmiotem zbiorowym36. Byäy one widoczne w przypadku duĔych podmiotów zbiorowych, o zäoĔonej strukturze wewnötrznej, co rodziäo problemy ze spersonifikowaniem osoby (osób) podejmujñcej okreĈlonñ decyzjö bñdĒ bezpoĈrednio dopuszczajñcej siö czynu zabronionego. Brak moĔliwoĈci przypisania okreĈlonego zachowania przestöpnego osobie fizycznej, dziaäajñcej w ramach podmiotu zbiorowego, skutkowaäo przyjöciem zaäoĔenia o pociñgniöciu do odpowiedzialnoĈci podmiotu zbiorowego. Abstrahujñc od dalszych wñtpliwoĈci co do wtórnego charakteru odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych, przejĈè naleĔy do trzeciej przesäanki (kumulatywnej). Zgodnie z art. 5 u.o.p.z. podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialnoĈci, jeĔeli do popeänienia czynu zabronionego doszäo w nastöpstwie co najmniej: a) braku naleĔytej starannoĈci w wyborze osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3 u.o.p.z., lub b) braku naleĔytego nadzoru nad tñ osobñ – ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego. Przepis ten okreĈla zawinienie podmiotu, które jest niezbödne do pociñgniöcia do odpowiedzialnoĈci podmiotu zbiorowego. Wina, o której mowa w art. 5 u.o.p.z., czy to w postaci winy w wyborze czy teĔ w postaci winy w nadzorze, powinna zostaè stwierdzona na moment popeänienia czynu zabronionego przez sprawcö – osobö fizycznñ. Wszelkie nieprawidäowoĈci, jakie miaäy miejsce wczeĈniej czy teĔ póĒniej, 36

36

Zob. szerzej, M. Pieth, Criminal Responsibility of Legal and Collective Entities. International Developments, (w:) A. Eser, G. Heine and B. Huber (eds.), Criminal Responsibility of Legal and Collective Entities, Freiburg i. Br. 1999, s. 113–117; C. Wells, Developments in Corporate Liability in England and Wales and a New Offence of Corporate Killing – the English Law Commission’s Proposals, (w:) A. Eser, G. Heine and B. Huber (eds.), Criminal Responsibility of Legal and Collective Entities, 119–129 s. in.; C. Wells, Corporations and Criminal Responsibility, Oxford 2001, s. 5–12; 63–81; tejĪe, Corporations: Culture, Risk and Criminal Liability, The Criminal Law Review 1993, s. 551 i n.; A. Ashworth, Principles of Criminal Law, Oxford 2003, s. 114–123; G. Heine, OdpowiedzialnoĞü prawnokarna podmiotów zbiorowych w prawie niemieckim, (w:) A. Zoll, A. Eser (red.), Prawo karne a problem zmiany ustroju politycznego, Kraków 1998, s. 407; B. Nita, PostĊpowanie przeciwko podmiotowi zbiorowemu wedáug ustawy…, s. 69; tejĪe, Koncepcje odpowiedzialnoĞci karnej podmiotów zbiorowych w anglo– amerykaĔskim systemie prawnym, Prokuratura i Prawo 2003, nr 2, s. 114–117.

OdpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych za przestĊpstwa korupcyjne

sñ irrelewantne dla odpowiedzialnoĈci podmiotu zbiorowego37. ZauwaĔyè naleĔy, Ĕe zdefiniowanie obu powyĔszych przesäanek moĔe nastñpiè przy wykorzystaniu przepisów prawa cywilnego (art. 427 oraz 429 kc.), pamiötajñc jednak, Ĕe cywilnoprawna konstrukcja winy w nadzorze (culpa in custodiendoart, 427 kc.) oraz winy w wyborze (culpa in eligendo, art. 429 kc.) opiera siö na domniemaniu, wprawdzie wzruszalnym (praesumptio iuris tantum), to jednak w odniesieniu do represyjnej odpowiedzialnoĈci podmiotu zbiorowego jest niedopuszczalne38. Zatem w sytuacji, gdy ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu kolektywnego zachodziè bödzie brak naleĔytej starannoĈci w wyborze lub brak naleĔytego nadzoru nad osobñ fizycznñ, o której mowa w art. 3 pkt 2 lub 3 u.o.p.z., wówczas zaniechanie podmiotu zbiorowego stanie siö jednñ z przesäanek odpowiedzialnoĈci. W ten sposób ustawodawca wprowadziä na grunt przepisów u.o.p.z. przesäankö zawinienia (nullum crimen sine culpa). W obowiñzujñcej postaci pozostaje ona w zgodnoĈci z orzecznictwem Trybunaäu Konstytucyjnego. Warto w tym miejscu nadmieniè, Ĕe w wyroku z dnia 3 listopada 2004 r. (sygn. akt K 18/03) Trybunaä stwierdziä, Ĕe „art. 42 ust. 1 Konstytucji RP nie wyraĔa wprost zasady winy, jako przesäanki odpowiedzialnoĈci karnej, to zarówno z procesowej zasady domniemania niewinnoĈci okreĈlonej w art. 42 ust. 3 Konstytucji, jak i z samej istoty odpowiedzialnoĈci represyjnej naleĔy wnosiè, Ĕe nie powinna byè ona nakäadana na podmioty, które nie mogäy uniknñè popeänienia czynu zabronionego, ani teĔ zapobiec popeänieniu czynu zabronionego. Innymi säowy, niedopuszczalne jest stosowanie Ĉrodków o charakterze represyjnym (penalnym) wobec podmiotu, któremu nie moĔna zarzuciè naruszenia prawa, choèby w postaci zaniechania obowiñzkowych dziaäaþ, które mogäy zapobiec popeänieniu czynu zabronionego (podk. – M.M., A.S.)”. JednoczeĈnie Trybunaä wskazaä, Ĕe art. 42 ust. 1 Konstytucji RP nie wyraĔa wprost zasady winy. Zasadö tö moĔna jednak wyprowadzaè „z uĔytego w tym przepisie säowa «czyn», przyjmujñc, Ĕe jest to zachowanie (w tym zaniechanie), na które dana osoba miaäa wpäyw, w szczególnoĈci mogäa go uniknñè, wybierajñc zachowanie zgodne z prawem. Odpowiada to szeroko rozumianemu pojöciu zachowania zawinionego. Przyjmujñc, Ĕe stosowanie represji dopuszczalne jest tylko jako reakcja na zachowanie zawinione, naleĔy uznaè, Ĕe kwestionowany przepis niezgodny jest takĔe z art. 42 ust. 1 Konstytucji”39. Odrzucenie przez Trybunaä Konstytucyjny tzw. winy w organizacji z uwagi na istnienie szerokiego zwiñzku przyczynowego miödzy zachowaniem siö osoby fizycznej bödñcej przedsiöbiorcñ (art. 3 pkt 4 sprzed nowelizacji) a odpowiedzialnoĈciñ podmiotu zbiorowego zasäuguje na akceptacjö. Trudno budowaè odpowiedzialnoĈè represyjnñ li tylko na tym, Ĕe organizacyjna dziaäalnoĈè podmiotu zbioro37 38 39

A. Bartosiewicz, Przesáanki odpowiedzialnoĞci podmiotu zbiorowego – aspekty praktyczne, Przegląd Prawa Handlowego 2004, nr 2,s. 35 i n. B. Namysáowska–Gabrysiak, Ustawa…, s. 125; D. Habrat, Materialnoprawne aspekty odpowiedzialnoĞci…, s. 97. Zob. uzasadnienie wyroku TK z 3.11.2004 r., K 18/03, OTK–A 2004, nr 10, poz. 103.

37

Mirosáawa Melezini, Andrzej Sakowicz

wego nie zapewnia warunków, w których moĔna byäoby uniknñè popeänienia czynu zabronionego, a mogäo je zapewniè zachowanie naleĔytej starannoĈci przez osobö, o której mowa art. 3 pkt 1 i 4 u.o.p.z.40. Dlatego teĔ naleĔy stanñè na stanowisku, Ĕe odpowiedzialnoĈè podmiotu zbiorowego powinna mieè miejsce tylko wówczas, gdy podmiotowi kolektywnemu moĔna zarzuciè naruszenie prawa, choèby w postaci zaniechania obowiñzkowych dziaäaþ, które mogäy zapobiec popeänieniu czynu zabronionego, przyjöcie zaĈ czysto obiektywnej odpowiedzialnoĈci represyjnej, opartej wyäñcznie na fakcie odniesienia przez dany podmiot zbiorowy korzyĈci (lub na moĔliwoĈci odniesienia takiej korzyĈci), wykracza – jak trafnie wskazaä Trybunaä Konstytucyjny – poza standardy stanowienia prawa represyjnego w paþstwie prawa. 12. Analizujñc przepisy u.o.p.z., nie moĔna pominñè problematyki Ĉrodków represyjnych ujötych w jej przepisach. Na wstöpie naleĔy jednak stwierdziè, Ĕe o ile przyjöcie okreĈlonego modelu odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych (jednoetapowego lub kaskadowego) jest w peäni zaleĔne od woli ustawodawcy, o tyle wymóg przyjöcia rodzaju sankcji stosowanych wobec podmiotu zbiorowego wynika z aktów miödzynarodowych, którymi jest zwiñzana Rzeczpospolita Polska. Na gruncie u.o.p.z. wystöpujñ nastöpujñce Ĉrodki represyjne: kara pieniöĔna (art. 7), przepadek (art. 8), który obejmuje przedmioty pochodzñce bezpoĈrednio lub poĈrednio z czynu zabronionego lub które säuĔyäy lub byäy przeznaczone do popeänienia czynu zabronionego, korzyĈci majñtkowe pochodzñce chociaĔby poĈrednio z czynu zabronionego oraz równowartoĈè przedmiotów lub korzyĈci majñtkowych pochodzñcych chociaĔby poĈrednio z czynu zabronionego. Poza tym, w oparciu o art. 9 u.o.p.z. wobec podmiotu zbiorowego moĔna orzec: 1) zakaz promocji lub reklamy prowadzonej dziaäalnoĈci, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, Ĉwiadczonych usäug lub udzielanych Ĉwiadczeþ; 2) zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego Ĉrodkami publicznymi; 3) zakaz korzystania z pomocy organizacji miödzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest czäonkiem; 4) zakaz ubiegania siö o zamówienia publiczne; 5) zakaz prowadzenia okreĈlonej dziaäalnoĈci podstawowej lub ubocznej; 40

38

W tym miejscu zwróciü naleĪy uwagĊ na gáosy krytyczne co do skreĞlenia z art. 5 u.o.p.z. jego koĔcowego fragmentu poĞwiĊconego tzw. winie w organizacji. Spowodowaáo to wyáączenie z zakresu tego uregulowania odpowiedzialnoĞci podmiotu zbiorowego za czyny osób Þzycznych opisanych w art. 3 ust. 1 u.o.p.z. Zdaniem T. Razowskiego taki zabieg legislacyjny skutkowaá „oczywistą niewydolnoĞü tego aktu prawnego, bowiem w „przepisie art. 3 pkt 1 u.o.p.z. koncentruje siĊ okreĞlenie tych osób Þzycznych, które z czysto statystycznego punktu widzenia najczĊĞciej mogą odpowiadaü za popeánienie któregokolwiek z przestĊpstw/przestĊpstw skarbowych enumeratywnie wyszczególnionych w art. 16 u.o.p.z.”, zob. T. Razowski, OdpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych po nowelizacji, Prokuratura i Prawo 2006, nr 9, s. 133.

OdpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych za przestĊpstwa korupcyjne

6) podanie wyroku do publicznej wiadomoĈci. Pomijajñc charakterystykö poszczególnych Ĉrodków represyjnych, naleĔy zauwaĔyè, Ĕe za zachowania sprawcze okreĈlone w art. 3 ust. 1 Drugiego Protokoäu oraz w przepisach Decyzji Ramowej w sprawie zwalczania korupcji w sektorze prywatnym powinna istnieè moĔliwoĈè orzeczenia wobec podmiotu zbiorowego sankcji efektywnej, proporcjonalnej i odströczajñcej, wäñczajñc w to karö grzywny lub innñ karö pieniöĔnñ i ewentualnie inne sankcje, jak w szczególnoĈci: a) odebranie uprawnieþ do korzystania ze Ĉwiadczeþ lub pomocy publicznej, b) terminowy lub staäy zakaz prowadzenia dziaäalnoĈci gospodarczej, c) oddanie pod nadzór sñdu, d) sñdowy nakaz rozwiñzania (art. 4 ust. 1 Drugiego Protokoäu; art. 6 Decyzji Ramowej). SpoĈród wyĔej wymienionych czterech Ĉrodków (poza sankcjami o charakterze pieniöĔnym) u.o.p.z. przewiduje tylko odebranie uprawnieþ do korzystania ze Ĉwiadczeþ lub pomocy publicznej41. Co zaĈ siö tyczy Ĉrodka w postaci terminowego lub staäego zakazu prowadzenia dziaäalnoĈci gospodarczej, to u.o.p.z. umoĔliwia stosowanie zakazu prowadzenia okreĈlonej dziaäalnoĈci podstawowej lub ubocznej tylko na okres od roku do 5 lat (art. 9 ust. 2), przy czym tego zakazu nie orzeka siö, jeĔeli jego orzeczenie mogäoby doprowadziè do upadäoĈci albo likwidacji podmiotu zbiorowego lub zwolnieþ, o których mowa w art. 1 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiñzywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczñcych pracowników42. De lege lata polska regulacja dotyczñca odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych nie przewiduje Ĉrodków w postaci oddania podmiotu zbiorowego pod nadzór sñdu oraz tzw. sñdowego nakazu rozwiñzania. Zasadnym jest zatem w ramach projektowanych gruntownych zmian odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych w Polsce wprowadzenie moĔliwoĈci orzekania poza karñ pieniöĔnñ takĔe m.in. zakazu prowadzenia okreĈlonej dziaäalnoĈci czy teĔ likwidacji podmiotu zbiorowego43. 13. Czas na odniesienie siö do problematyki odpowiedzialnoĈci podmiotów zbiorowych za przestöpstwa korupcyjne na gruncie u.o.p.z. Na wstöpie naleĔy zauwaĔyè, Ĕe podmiot zbiorowy nie moĔe odpowiadaè za wszystkie przestöpstwa, lecz jedynie za te, które zostaäy ujöte katalogu zamkniötym w art. 16 u.o.p.z. KaĔdorazo41

42 43

Zob. art. 9 ust. 1 pkt 2 i 3, w których wymienia siĊ nastĊpujące zakazy: 1) zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia Þnansowego Ğrodkami publicznymi oraz 2) zakaz korzystania z pomocy organizacji miĊdzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest czáonkiem. Dz.U. Nr 90, poz. 844, Nr 213, poz. 2081 i Nr 223, poz. 2217, z 2004 r. Nr 96, poz. 959 oraz z 2005 r. Nr 62, poz. 551. W. Wróbel, OdpowiedzialnoĞü karna…, s. 8–9; D. Habrat, Materialnoprawne aspekty odpowiedzialnoĞci…, s. 150–153.

39

Mirosáawa Melezini, Andrzej Sakowicz

wa zmiana w obröbie katalogu rzutuje na odpowiedzialnoĈè podmiotu zbiorowego. Dzieje siö tak równieĔ w sytuacji modyfikacji poszczególnych typów czynów zabronionych w czöĈci szczególnej Kodeksu karnego, Kodeksu karnego skarbowego, jak równieĔ w przepisach karnych konstruujñcych czyny zabronione w ustawach szczególnych (np. ustawa o dziaäalnoĈci ubezpieczeniowej, ustawa o obligacjach, ustawa o Ĉwiadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze Ĉrodków publicznych). PowyĔsza teza wynika z faktu, Ĕe regulacja art. 16 u.o.p.z. odwoäuje siö li tylko do konkretnych przepisów, nie zaĈ do wyraĒnie wskazanych znamion czynów zabronionych. Ponadto, wskazany enumeratywnie krñg przestöpstw, za które moĔe odpowiadaè podmiot zbiorowy, nie äñczy siö z jakimikolwiek restrykcjami w zakresie form wspóädziaäania przestöpnego lub postaci stadialnych tych czynów. WaĔne, aby byäy to czyny zabronione. zamieszczone w katalogu, wyczerpujñce zarazem znamiona danej postaci zjawiskowej bñdĒ stadialnej przestöpstwa oraz skutkujñce dla podmiotu zbiorowego jakñkolwiek korzyĈciñ bñdĒ moĔliwoĈciñ odniesienia takiej korzyĈci, jak teĔ nastñpiäo speänienie pozostaäych przesäanek wskazanych w art. 4 i 5 u.o.p.z. WĈród bezäadnie ujötego katalogu zamkniötego w art. 16 ust. 1 u.o.p.z. mowa jest takĔe o moĔliwoĈci odpowiedzialnoĈci podmiotu zbiorowego, jeĔeli osoba fizyczna, wskazana w art. 3 ustawy, popeäniäa przestöpstwo äapownictwa i päatnej protekcji, okreĈlone w przepisach art. 228–230a, art. 250a, art. 296a i art. 296b Kodeksu karnego oraz art. 192b i art. 192c ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o Ĉwiadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze Ĉrodków publicznych44. Pokrótce odnoszñc siö do poszczególnych czynów zabronionych, stwierdziè naleĔy, Ĕe podmiot 44

40

Dz.U. Nr 210, poz. 2135, z póĨn. zm. Przepis art. 192b ust. 1 stanowi „Kto, prowadząc obrót lekami lub wyrobami medycznymi albo Ğwiadcząc usáugi farmaceutyczne, albo posiadając upowaĪnienie do wystawiania recept na leki podlegające refundacji ze Ğrodków publicznych lub mając, z racji zajmowanego stanowiska lub peánionej funkcji, istotny wpáyw na podejmowanie decyzji związanych z zaopatrzeniem Ğwiadczeniodawcy w leki lub wyroby medyczne, Īąda lub przyjmuje nieuzasadnioną korzyĞü majątkową dla siebie lub osoby trzeciej, albo jej obietnicĊ w zamian za wykonanie lub powstrzymanie siĊ od wykonania obowiązku sáuĪbowego, które prowadzi do nieuzasadnionego wzrostu poziomu sprzedaĪy leków lub wyrobów medycznych podlegających refundacji ze Ğrodków publicznych, podlega karze pozbawienia wolnoĞci od 3 miesiĊcy do lat 5”. UstĊp 2 wskazuje, Īe tej samej karze podlega, kto w przypadkach okreĞlonych w ust. 1 oferuje, udziela lub obiecuje udzieliü korzyĞci majątkowej. W przypadku mniejszej wagi sprawca czynu okreĞlonego w ust. 1 lub 2 podlega grzywnie, karze ograniczenia wolnoĞci albo pozbawienia wolnoĞci do lat 2 (ust. 3). Natomiast ust. 4 przewiduje klauzulĊ niepodlegania karze mówiącą, Īe „Nie podlega karze sprawca przestĊpstwa okreĞlonego w ust. 2 albo 3 w związku z ust. 2, jeĪeli korzyĞü majątkowa albo jej obietnica zostaáy przyjĊte, a sprawca zawiadomiá o tym fakcie organ powoáany do Ğcigania przestĊpstw i ujawniá wszystkie istotne okolicznoĞci przestĊpstwa, zanim organ ten o nim siĊ dowiedziaá.” Z kolei przepis art. 192c powyĪszej ustawy stwierdza, Īe „1. Kto zajmując siĊ wytwarzaniem lub obrotem lekami lub wyrobami medycznymi podlegającymi refundacji ze Ğrodków publicznych róĪnicuje ceny tych leków i wyrobów medycznych w umowach z hurtowniami farmaceutycznymi, w tym takĪe stosuje uciąĪliwe lub niejednolite warunki tych umów lub uzaleĪnia zawarcie umowy od przyjĊcia lub speánienia przez hurtowniĊ farmaceutyczną innego Ğwiadczenia, niemającego rzeczowego ani zwyczajowego związku z przedmiotem umowy, podlega karze pozbawienia wolnoĞci od 3 miesiĊcy do lat 5. 2. Tej samej karze podlega, kto w wypadkach okreĞlonych w ust. 1 oferuje, udziela lub obiecuje udzieliü korzyĞci majątkowej. 3. W przypadku mniejszej wagi sprawca czynu okreĞlonego w ust. 1 lub 2 podlega grzywnie, karze ograniczenia wolnoĞci albo pozbawienia wolnoĞci do lat 2. 4. Nie podlega karze sprawca przestĊpstwa okreĞlonego w ust. 2 albo 3 w związku z ust. 2, jeĪeli korzyĞü majątkowa albo jej obietnica zostaáy przyjĊte, a sprawca zawiadomiá o tym fakcie organ powoáany do Ğcigania przestĊpstw i ujawniá wszystkie istotne okolicznoĞci przestĊpstwa, zanim organ ten o nim siĊ dowiedziaá”.

OdpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych za przestĊpstwa korupcyjne

zbiorowy moĔe ponosiè odpowiedzialnoĈè za przestöpstwo sprzedajnoĈci (art. 228 kk.), w szczególnoĈci, gdy osoba w zwiñzku z peänieniem funkcji publicznej, przyjmuje korzyĈè majñtkowñ lub osobistñ albo jej obietnicö za zachowanie stanowiñce naruszenie przepisów prawa (§ 3, ewentualnie § 5, gdy nastñpi przyjöcie korzyĈci majñtkowej znacznej wartoĈci albo jej obietnicy) lub w zwiñzku z peänieniem funkcji publicznej uzaleĔnia wykonanie czynnoĈci säuĔbowej od otrzymania korzyĈci majñtkowej lub osobistej albo jej obietnicy lub takiej korzyĈci Ĕñda (§ 5). Podmiot zbiorowy moĔe takĔe ponosiè odpowiedzialnoĈè za przekupstwo (äapownictwo czynne), tzw. „päatnñ protekcjö” (art. 230 kk.) oraz tzw. „czynnñ päatnñ protekcjö” (art. 230a kk.), i co do zasady nie ma wñtpliwoĈci w tym zakresie. Warto jednak zastanowiè siö nad pytaniem, czy podmiot zbiorowy poniesie odpowiedzialnoĈè karnñ, gdy zaistnieje sytuacja okreĈlona w przepisie art. 229 § 6 kk., tj. gdy sprawca przestöpstwa przekupstwa okreĈlonego w art. 229 § 1–5 kk. powiadomiä organ powoäany do Ĉcigania przestöpstw o fakcie przyjöcia korzyĈci majñtkowej lub osobistej albo ich obietnicy przez osobö peäniñcñ funkcjö publicznñ, i ujawniä wszystkie istotne okolicznoĈci przestöpstwa, zanim organ ten o nim siö dowiedziaä. ZbieĔne pytanie moĔna odnieĈè do sprawcy tzw. czynnej päatnej protekcji (art. 230a § 3 kk.), gdy dokonaä samodenuncjacji przed organem Ĉcigania i ujawniä wszystkie istotne okolicznoĈci przestöpstwa, zanim organ ten o nim siö dowiedziaä. W obu przypadkach nie jest moĔliwe Ĉciganie osoby fizycznej z uwagi na ustawowe klauzule niepodlegania karze, które notabene pozostajñ w sprzecznoĈci z regulacjami Konwencji NZ, Konwencji przeciwko korupcji, Konwencji OECD o zwalczaniu przekupstwa zagranicznych funkcjonariuszy publicznych w miödzynarodowych transakcjach handlowych, Prawnokarnej konwencji o korupcji Rady Europy oraz aktami prawnymi Unii Europejskiej45. Prima facie odmiennie sytuacja wyglñda, gdy chodzi o podmiot zbiorowy. Przepis art. 4 u.o.p.z. m.in. wskazuje na moĔliwoĈè odpowiedzialnoĈci podmiotu kolektywnego, gdy zapadäo orzeczenie o umorzeniu postöpowania przeciwko osobie fizycznej, o której mowa w art. 3, z powodu okolicznoĈci „wyäñczajñcej ukaranie sprawcy”. Zwrot ten nie jest zdefiniowany w ustawodawstwie polskim, zaĈ w piĈmiennictwie istniejñ wñtpliwoĈci co do znaczenia tego pojöcia46. Spory doktrynalne nie dotyczñ jednak objöcia tym terminem ustawowych klauzul niekaralnoĈci. Ich wystñpienie – zgodnie z przepisem art. 17 § 1 pkt 4 kpk. – prowadzi do odmowy wszczöcia postöpowania karnego, bñdĒ umorzenia postöpowania juĔ wszczötego. Wydawaäoby siö zatem, Ĕe pomimo wystñpienia negatywnej przesäanki procesowej, w przypadku procedowania wobec osoby fizycznej, dopuszczalnym staje siö odpo45 46

Zob. szerzej M. Melezini, A. Sakowicz, Nowe regulacje antykorupcyjne a standardy miĊdzynarodowe…, s. 279– 230 oraz podana tam literatura. Por. Z. ûwiąkalski, (w:) A. Zoll (red.), G. Bogdan, K. Buchaáa, Z. ûwiąkalski, M. Dąbrowska–Kardas, P. Kardas, J. Majewski, M. Rodzynkiewicz, M. Szewczyk, W. Wróbel, Kodeks karny. CzĊĞü ogólna. Komentarz do art. 1–116 kk., Kraków 2004, s. 1302–1305.

41

Mirosáawa Melezini, Andrzej Sakowicz

wiedzialnoĈè podmiotu zbiorowego. Sprawa nie jest tak oczywista, bowiem ustawodawca dopuĈciä odpowiedzialnoĈè podmiotu zbiorowego tylko w sytuacji, gdy orzeczenie o umorzeniu postöpowania przeciwko osobie fizycznej, o której mowa w art. 3 u.o.p.z., z powodu okolicznoĈci wyäñczajñcej ukaranie sprawcy, zostanie wydane tylko przez „sñd”, choè w praktyce wiökszoĈè takich postanowieþ wydaje organ postöpowania przygotowawczego. Z powyĔszego päynie wniosek trudny do zaakceptowania z punktu konstytucyjnej zasady równoĈci, jak równieĔ ze wzglödów politycznokryminalnych. Oto bowiem w przypadku „sñdowego” umorzenia postöpowania wobec osoby fizycznej, o której mowa w art. 3 u.o.p.z., z powodu np. niepodlegania karze, bödzie moĔliwe procedowanie i ewentualne skazanie podmiotu zbiorowego, zaĈ w sytuacji umorzenia postanowienia przez prokuratora, pociñgniöcie do odpowiedzialnoĈci podmiotu kolektywnego staje siö niedopuszczalne. Podmiot zbiorowy moĔe równieĔ ponosiè odpowiedzialnoĈè za przestöpstwo korupcji wyborczej (art. 250a), tzw. korupcji prywatnej (art. 296a kk.) oraz tzw. korupcji w sporcie (art. 296b kk.). W tym miejscu naleĔy zwróciè uwagö na ostatniñ zmianö47 w treĈci art. 296a kk., która poszerzyäa pole kryminalizacji, co nie pozostaäo bez wpäywu na odpowiedzialnoĈè podmiotu zbiorowego. Nowe brzmienie art. 296a § 1 kk. przewiduje odpowiedzialnoĈè karnñ za sprzedajnoĈè w sektorze prywatnym osoby, która „peäniñc funkcjö kierowniczñ w jednostce organizacyjnej wykonujñcej dziaäalnoĈè gospodarczñ lub pozostajñc z niñ w stosunku pracy, umowy zlecenia lub umowy o dzieäo, Ĕñda lub przyjmuje korzyĈè majñtkowñ lub osobistñ albo jej obietnicö, w zamian za naduĔycie udzielonych mu uprawnieþ lub niedopeänienie ciñĔñcego na nim obowiñzku mogñce wyrzñdziè tej jednostce szkodö majñtkowñ albo stanowiñce czyn nieuczciwej konkurencji lub niedopuszczalnñ czynnoĈè preferencyjnñ na rzecz nabywcy lub odbiorcy towaru, usäugi lub Ĉwiadczenia”. Przytoczona treĈè art. 296a § 1 kk. wskazuje, Ĕe jest to przestöpstwo ogólnosprawcze. Przemawia za tym zwrot „kto, peäniñc funkcjö kierowniczñ w jednostce organizacyjnej wykonujñcej dziaäalnoĈè gospodarczñ lub pozostajñc z niñ w stosunku pracy, umowy zlecenia lub umowy o dzieäo”. Ponadto, w nowym brzmieniu art. 296a § 1 kk. dyspozycjñ przepisu zostaäo objöte zachowanie polegajñce na „Ĕñdaniu” korzyĈci. Sñ to zmiany pozytywne. Nie pozwalajñ jednak na wyraĔenie tezy, Ĕe nowe brzmienie art. 296a § 1 kk. w peäni realizuje zobowiñzanie konwencyjne (art. 8 Konwencji Rady Europy o korupcji) oraz czyni zadoĈè Decyzji Ramowej w sprawie korupcji w sektorze prywatnym. Po pierwsze, przepis art. 296a § 1 kk. po zmianie uczynionej nowelñ z dnia 24 paĒdziernika 2008 r. wymaga, by Ĕñdanie korzyĈci, otrzymanie korzyĈci lub jej obietnicy byäo powiñzane: 47

42

Ustawa z dnia 24 paĨdziernika 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 214, poz. 1344.

OdpowiedzialnoĞü podmiotów zbiorowych za przestĊpstwa korupcyjne

a) z zachowaniem mogñcym wyrzñdziè jednostce szkodö majñtkowñ, b) z czynem nieuczciwej konkurencji lub c) z niedopuszczalnñ czynnoĈciñ preferencyjnñ na rzecz nabywcy lub odbiorcy towaru, usäugi lub Ĉwiadczenia. MoĔna rzec, Ĕe z punktu widzenia art. 2 ust. 1 lit. b) Decyzji Ramowej w sprawie korupcji w sektorze prywatnym jest to rozwiñzanie moĔliwe do zaakceptowania, poniewaĔ paþstwa czäonkowskie mogñ ograniczyè zakres zastosowania tej regulacji li tylko do dziaäaþ, które oznaczajñ lub mogñ oznaczaè zakäócenie konkurencji w odniesieniu do kupna towarów lub usäug (art. 2 ust. 3). WñtpliwoĈè powstaje, gdy nastñpi odwoäanie do art. 7 Konwencji Rady Europy oraz art. 21 Konwencji NZ, bowiem obie te regulacje nie przewidujñ moĔliwoĈci takiego ograniczenia zakresu przedmiotowego tych przepisów. Wskazujñ, Ĕe chodzi w tych przepisach o kaĔde dziaäanie lub zaniechanie, które powoduje naruszenie obowiñzków. Wydaje siö wiöc, Ĕe zasadnym byäoby caäkowite uniezaleĔnienie odpowiedzialnoĈci karnej za przestöpstwo korupcji w sektorze prywatnym od zmaterializowania siö jednego z powyĔszych trzech warunków48. Po drugie, regulacja art. 296a § 1 kk. wiñĔe siö z objöciem jego zakresem jedynie zachowaþ sprawczych w sferze gospodarczej. Oznacza to, Ĕe poza treĈciñ tego przepisu pozostajñ zachowania o charakterze korupcyjnym w ramach dziaäalnoĈci spoäecznej bñdĒ o charakterze non–profit. Nie jest to do pogodzenia z treĈciñ decyzji ramowej w sprawie korupcji w sektorze prywatnym oraz Konwencji Rady Europy49. W obu aktach prawnych (art. 1 decyzji ramowej oraz art. 1 d) Konwencji Rady Europy) wskazujñ, Ĕe termin „osoba prawna” oznacza jakikolwiek podmiot majñcy taki status na podstawie wäaĈciwego prawa wewnötrznego danego paþstwa, z wyäñczeniem paþstw i innych instytucji paþstwowych wykonujñcych wäadcze uprawnienia paþstwa oraz publicznych organizacji miödzynarodowych. Wydaje siö, Ĕe czyniñc zadoĈè regulacjom miödzynarodowym (europejskim) oraz dñĔñc do spójnej polityki antykorupcyjnej, naleĔaäoby objñè zakresem art. 296a § 1 kk. zachowania sprawcze o charakterze korupcyjnym osób fizycznych powiñzanych z wszelkimi podmiotami (w tym np. fundacjami oraz stowarzyszeniami) posiadajñcymi osobowoĈè prawnñ lub tzw. uäomnñ osobowoĈè prawnñ. Pozwoliäoby to nie tylko na kompleksowe zwalczanie przestöpczoĈci korupcyjnej przez osoby fizyczne oraz osoby prawne.

48

49

Zob. szerzej, M. Melezini, A. Sakowicz, Korupcja prywatna w polskim prawie karnym w ujĊciu miĊdzynarodowym i prawno porównawczym, (w:) P.J. Suwaj, D.R. Kijowski, Patologie w administracji publicznej, Warszawa 2009, s. 309–312 oraz podana tam literatura. Uwaga ta nie dotyczy art. 21 Konwencji NZ, który przewiduje fakultatywne rozwiązanie w zakresie korupcji w sektorze prywatnym, odnoszące siĊ jedynie do zachowaĔ sprawczych w ramach „dziaáalnoĞci gospodarczej, Þnansowej lub komercyjnej”.

43

Mirosáawa Melezini, Andrzej Sakowicz

SUMMARY

The classical concept of criminal liability, involving the imposition of a penalty for the culpable commission of a prohibited act, perceived such liability as being applicable only in respect of natural persons. The situation was, and is, different as regards civil liability, whose essence is constituted by the obligation to compensate for damage caused by the obliged person or another person: such liability may apply to both natural and legal persons. The contemporary legal systems of some countries also envisage the imposition of criminal liability as regards certain legal persons and similar organisational entities – either within criminal codifications or on the basis of different statutes. This paper attempts to present the problems involved with the concepts of corporate criminal liability, followed by an analysis of the approaches taken by different international documents (e.g. Council of Europe Criminal Law Convention on Corruption (1998) with additional Protocol (2005), Convention on the Fight against Corruption involving Officials of the Member States of the EU (1997) as well a Framework Decision on Corruption in the Private Sector (2003), but also in Poland –on the basis of the Collective Entities’ Liability for Prohibited Acts Subject to Penalty Act 2002. The next part will focus on the liability of a collective entity for corruption offences listed in Article 16 of the Act. It is derivative in nature, being related to the criminal liability of a natural person linked to this entity. The fact that a natural person has committed a punishable act still must be confirmed by one of the final judicial decisions or prosecutor’s decisions mentioned in Article 4.

44

Ewa M. Guzik–Makaruk, ElĔbieta Zatyka

RADA EUROPY WOBEC TERRORYZMU – ELEMENTY STRATEGII PRZECIWDZIAàANIA

Wprowadzenie Terroryzm jako zjawisko i problem natury miödzynarodowej zaistniaä po raz pierwszy w efekcie zamachu dokonanego w 1934 r. w Marsylii, w którym zginöli król Jugosäawii Aleksander i francuski minister spraw zagranicznych Jean Louis Barthou, co oczywiĈcie nie oznacza, Ĕe akty o charakterze terrorystycznym nie miaäy miejsca juĔ wczeĈniej. Jednak dopiero to wydarzenie wywoäaäo pierwszñ wspólnñ reakcjö paþstw europejskich w postaci przyjöcia w 1937 r. w Genewie pod auspicjami Ligi Narodów Konwencji o zwalczaniu i zapobieganiu terroryzmowi1, która miödzy innymi przewidywaäa ustanowienie Miödzynarodowego Trybunaäu Karnego dla karania terrorystów, a przede wszystkim formuäowaäa pierwszñ uzgodnionñ miödzy paþstwami definicjö terroryzmu. Konwencja po raz pierwszy przewidziaäa stosowanie ekstradycji do sprawców ataków terrorystycznych2. W myĈl Konwencji za akt terroru uznano przestöpstwa skierowane przeciwko innemu paþstwu niĔ to, na którego terytorium sñ popeänione i zmierzajñce do wywoäania stanu zastraszenia w umysäach okreĈlonych osób, grup lub caäego spoäeczeþstwa. Akt ów mógä przybraè postaè kaĔdego umyĈlnego czynu powodujñcego Ĉmierè, uszkodzenie ciaäa albo utratö wolnoĈci osobistoĈci oficjalnych, bñdĒ teĔ mógä byè dokonany z zamiarem zagroĔenia ich Ĕycia, umyĈlnego niszczenia lub uszkadzania wäasnoĈci publicznej, a takĔe wyrobu, nabywania, posiadania lub dostarczania amunicji i materiaäów wybuchowych do popeäniania takich przestöpstw. Szerokie zakreĈlenie ram pojöcia aktu terroru stanowiäo czynnik opóĒniajñcy ratyfi1 2

www.treaties.un.org Z. Szymczak, Zagadnienia jurysdykcji karnej w sprawach o uprowadzenie statków powietrznych lotnictwa cywilnego, Wojskowy Przegląd Prawniczy 1973, nr 2, s. 206.

45

Ewa M. Guzik–Makaruk, ElĪbieta Zatyka

kacjö Konwencji, a wybuch II wojny Ĉwiatowej przekreĈliä moĔliwoĈci jej wejĈcia w Ĕycie3. W ciñgu ostatnich osiemdziesiöciu lat ewolucji zjawiska terroryzmu nastñpiäa nie tylko jego eskalacja iloĈciowa w postaci zwiökszenia liczby ataków terrorystycznych oraz liczby zaangaĔowanych w dziaäalnoĈè terrorystycznñ organizacji i osób, ale przede wszystkim wystñpiäy przemiany jakoĈciowe, które uczyniäy terroryzm jednym z najbardziej palñcych problemów na przeäomie wieków, gäównie jako oröĔa ludzi walczñcych o swoje polityczne czy religijne racje. Terroryzm uznaje siö wspóäczeĈnie za akt gwaätu o znaczeniu miödzynarodowym.4 Terroryzm wystöpuje takĔe w postaci nacechowanej kryminalnie (terroryzm kryminalny) jako Ĉrodek wiodñcy do celu, którym jest maksymalizacja zysku ze zorganizowanej przestöpczoĈci5. Aktualny pozostaä problem braku miödzynarodowego konsensusu co do jednolitego rozumienia istoty zjawiska, a tym samym zaprogramowania wspólnej strategii zwalczania, choè naleĔy pozytywnie podkreĈliè coraz szerszy zasiög wspóäpracy i ksztaätujñcy siö, przynajmniej na forum USA – paþstwa europejskie nowy, sprzyjajñcy zwalczaniu terroryzmu „klimat polityczny”. Klimat ów umoĔliwiä wypracowanie nowych instrumentów prawa miödzynarodowego, które zasiliäy katalog dotychczas istniejñcych Ĉrodków prawnych i pozytywnie wpäynöäy na skutecznoĈè zwalczania terroryzmu6. Podstawowñ przeszkodö na drodze ku przyjöciu konwencji uniwersalnej, od momentu narodzenia siö tej idei, stanowiäy problemy z okreĈleniem samej istoty pojöcia terroryzmu, której rozumienie przez poszczególne paþstwa uwarunkowane jest wzglödami natury politycznej. Problemy pojawiajñ siö gäównie wokóä dwóch zasadniczych kwestii. Pierwszñ jest wyäñczenie z zakresu definicji walki narodowowyzwoleþczej, czego domagajñ siö paþstwa muzuämaþskie, drugñ zaĈ Ĕñdanie przez paþstwa zachodnie wyäñczenia tzw. terroryzmu paþstwowego7. Nie ulega zatem wñtpliwoĈci, iĔ zarówno prace nad powszechnie akceptowanym aktem prawa miödzynarodowego, którego przedmiotem regulacji miaäaby byè problematyka terroryzmu, jak i caäe internacjonalne podejĈcie do tego zjawiska, zdeterminowane sñ aktualnñ sytuacjñ politycznñ na arenie miödzynarodowej. W zwiñzku z powyĔszym 3 4 5 6

7

46

Z. Galicki, Terroryzm, prawo i polityka, Rzeczpospolita 2002, nr 212, s. C3. K. Liedel, P. Piasecka, Wspóápraca miĊdzynarodowa w zwalczaniu terroryzmu, Warszawa 2004, s. 10. Terroryzm przybieraü moĪe zróĪnicowane postaci: m.in. cyberterroryzm, terroryzm w sektach czy narkoterroryzm. Podstawowe akty prawa miĊdzynarodowego w kwestii zwalczania terroryzmu to: Europejska konwencja o zwalczaniu terroryzmu Strasburg 1977 r., Konwencja o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeĔstwu lotnictwa cywilnego Montreal 1971 r., Konwencja o zwalczaniu bezprawnego zawáadniĊcia statkami powietrznymi, Haga 1970 r., Konwencja w sprawie przeciwdziaáania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeĔstwu Īeglugi morskiej Rzym 1988 r., Protokóá w sprawie przeciwdziaáania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeĔstwu staáych platform umieszczonych na szelÞe kontynentalnym Rzym 1988 r., Konwencja w sprawie zwalczania Þnansowania terroryzmu, Nowy Jork 1999 r. Wedáug koncepcji terroryzmu paĔstwowego, popieranej przez paĔstwa arabskie, islamskie oraz czĊĞü paĔstw Trzeciego ĝwiata, akt terrorystyczny moĪe zostaü popeániony równieĪ przez osoby reprezentujące paĔstwo (czáonków siá zbrojnych paĔstwa).

Rada europy wobec terroryzmu – elementy strategii przeciwdziaáania

trudno oczekiwaè, aby w najbliĔszej przyszäoĈci przyjöto uniwersalnñ konwencjö o charakterze supraregionalnym, która przyczyniäaby siö do zwiökszenia efektywnoĈci w zwalczaniu terroryzmu8. Wymaga podkreĈlenia, iĔ do dnia dzisiejszego nie udaäo siö wypracowaè powszechnie akceptowanej definicji terroryzmu. W piĈmiennictwie wskazuje siö na istnienie ponad stu definicji9. Nawiñzujñc do wspóäczesnej istoty zjawiska, na plan pierwszy wysuwajñ siö trzy, wystöpujñce w niemalĔe wszystkich definicjach terroryzmu, cechy: – uĔycie przemocy, – cel zastraszenia, – szczególna motywacja jako podäoĔe dziaäania (zwykle o charakterze politycznym lub religijnym). Oczywistym jest, iĔ zjawisko terroryzmu w postaci, jakñ przybraäo w XXI wieku, ma charakter wysoce zäoĔony i niejednorodny, wystöpuje w wielu formach organizacyjnych i posäuguje siö zróĔnicowanymi metodami, dñĔñc do róĔnorodnych celów. PodäoĔem tego fenomenu jest splot czynników spoäeczno–ekonomicznych, historyczno–politycznych, socjologicznych i psychologicznych10. Z uwagi na reprezentowanñ ideologiö moĔemy wyodröbniè w terrorystycznej dziaäalnoĈci nastöpujñce nurty: islamistyczny (Al Kaida, Hamas, DĔihad, Hezbollah), separatystyczno–narodowoĈciowy (IRA, ETA, organizacje korsykaþskie), anarchistyczno–lewacki (Frakcja Czerwonej Armii, Czerwone Brygady), lewackiego ekstremizmu (Japoþska Czerwona Armia Tupamaros w Urugwaju, ERP w Argentynie), neofaszystowski (Nowy ãad we Wäoszech), narodowowyzwoleþczy (OWP), ekologiczny (Animal Liberation Front w Wielkiej Brytanii)11. Fenomen miödzynarodowego terroryzmu politycznego bez wñtpienia jest jednñ z najgroĒniejszych „patologii” naszej cywilizacji w XXI wieku. Aktualnie moĔna stwierdziè, Ĕe podejmowane wczeĈniej na arenie politycznej próby deprecjonowa8

9 10 11

Brak powszechnie obowiązującej deÞnicji zjawiska nie oznacza, Īe próby w kierunku jej uzgodnienia nie są podejmowane. Intensywne prace prowadzone są na forum reaktywowanego w 1996 r. komitetu ad hoc do spraw terroryzmu oraz Komitetu Prawnego ONZ. Pomijając wyĪej zasygnalizowane problemy wyáączeĔ, treĞü konwencji zostaáa juĪ opracowana. W myĞl projektu „popeánia przestĊpstwo w rozumieniu niniejszej konwencji kaĪda osoba, jeĪeli ta osoba bezprawnie i umyĞlnie powoduje Ğmierü lub powaĪne uszkodzenia ciaáa czáowieka albo powaĪne uszkodzenia wáasnoĞci publicznej lub prywatnej, wáączając miejsca publicznego uĪytku, urządzenia paĔstwowe lub rządowe, system transportu publicznego, urządzenia infrastruktury lub Ğrodowiska; albo jeĪeli ta osoba powoduje uszkodzenia wáasnoĞci, miejsc, urządzeĔ, systemów wymienionych wyĪej, pociągające za sobą lub mogące pociągaü za sobą z duĪym prawdopodobieĔstwem wielkie straty ekonomiczne, gdy celem tego postĊpowania jest z jego natury lub kontekstu zastraszenie ludnoĞci albo zmuszenie rządu lub organizacji miĊdzynarodowej do dokonania lub powstrzymania siĊ od dokonania pewnego aktu”. K. Indecki, Prawo karne wobec terroryzmu i aktu terrorystycznego, àódĨ 1998, s. 22. S. Pikulski, Prawne Ğrodki zwalczania terroryzmu, Olsztyn 2000, s. 29 i n. Ibidem, s. 19–20.

47

Ewa M. Guzik–Makaruk, ElĪbieta Zatyka

nia skali zagroĔenia poprzez wskazywanie na fakt, Ĕe ani liczba ofiar, ani teĔ liczba zamachów terrorystycznych nie wzrosäy znaczñco, naleĔy jednoznacznie uznaè za chybione, poniewaĔ kryterium oceny efektów dziaäalnoĈci terrorystycznej stanowi wywoäane poczucie strachu, przeraĔenia i podjöte pod ich wpäywem decyzje polityczne (vide np. wycofanie siö Hiszpanii z Iraku po zamachach z 11 marca 2004 r.). Eskalacja poczucia zagroĔenia wynika nie tyle z liczby czy skali zamachów, co z ich spektakularnoĈci, której znaczñcym elementem jest symbolika czyniñca zamachy jeszcze bardziej „atrakcyjnymi” medialnie. Nowoczesne technologie przepäywu informacji, tak jak w przypadku Ĉwiata zorganizowanej przestöpczoĈci, tak i przez terrorystów sñ Ĉwiadomie i profesjonalnie wykorzystywane. W przypadku organizacji terrorystycznych przekaz medialny säuĔyè ma spotögowaniu wraĔenia zamachu. Informacyjna funkcja mediów stanowi wiöc miecz obosieczny, który z jednej strony uĈwiadamia zagroĔenie, z drugiej zaĈ je upowszechnia. To wäaĈnie relacja przeprowadzona na Ĕywo przez CNN i symbolika zamachów na World Trade Center, Pentagon i Waszyngton wywaräy najwiöksze wraĔenie, poniewaĔ zostaäy zaatakowane na oczach caäego Ĉwiata symbole najpotöĔniejszego paþstwa – „wroga islamu”.

Terroryzm w dokumentach Rady Europy Problem terroryzmu byä przedmiotem zainteresowania wielu organizacji miödzynarodowych, co zaowocowaäo szeregiem regulacji na przestrzeni ostatnich dziesiöcioleci. Terroryzmem zajmowaäy siö i nadal zajmujñ: Organizacja Narodów Zjednoczonych, Rada Europy czy Unia Europejska. Warto zaznaczyè, Ĕe jest on takĔe przedmiotem regulacji ustawodawstw wewnñtrzkrajowych. W niniejszym opracowaniu zaprezentowano wybrane elementy strategii przeciwdziaäania zjawisku terroryzmu wypracowywanej na forum Rady Europy. NaleĔy zauwaĔyè, Ĕe aktywnoĈè tej organizacji skupiona jest wokóä dziaäaþ na rzecz promocji i ochrony praw czäowieka, zaĈ sama Rada nie jest organizacjñ nastawionñ gäównie na przeciwdziaäanie terroryzmowi (podejmowanie dziaäaþ prewencyjnych czy zwalczajñcych terroryzm). Biorñc jednak pod uwagö, Ĕe Rada stanowi päaszczyznö wspóäpracy na szczeblu politycznym, takĔe w obszarze newralgicznych wspóäczesnych patologii, do których niewñtpliwie naleĔy terroryzm, niebagatelnñ rolö w przeciwdziaäaniu takim zjawiskom odgrywajñ wypracowane przez Radö dokumenty. W obszarze problematyki terroryzmu moĔna wskazaè na nastöpujñce podstawowe akty: – Europejskñ Konwencjö o zwalczaniu terroryzmu12, 12

48

Dz.U. z 1996 r. Nr 117, poz. 557.

Rada europy wobec terroryzmu – elementy strategii przeciwdziaáania

– Protokóä zmieniajñcy Europejskñ Konwencjö o zwalczaniu terroryzmu13, – Konwencjö o zapobieganiu terroryzmowi14, – Konwencjö o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzñcych z przestöpstwa oraz o finansowaniu terroryzmu15. JuĔ sama intytulacja kolejnych Konwencji przyjmowanych na przestrzeni dziesiöcioleci wskazuje na ewolucjö postrzegania fenomenu terroryzmu. O ile w 1977 r. Rada Europy käadäa gäówny nacisk na zwalczanie terroryzmu, o tyle juĔ prawie trzydzieĈci lat póĒniej przyjöäa dokumenty, w których pojawia siö sformuäowanie: „zapobieganie terroryzmowi”. Taki stan rzeczy jasno wskazuje na próbö tworzenia pewnej strategii eliminowania nie tylko przejawów dziaäalnoĈci terrorystycznej, lecz takĔe niwelowania przyczyn leĔñcych u podstaw ksztaätowania siö zjawiska terroryzmu. Jest to zatem wyraz zäoĔonego podejĈcia prawodawcy miödzynarodowego – podejĈcia etiologiczno–symptomatologicznego. W latach siedemdziesiñtych ubiegäego stulecia dominowaäo przeĈwiadczenie o koniecznoĈci zwalczania konkretnych organizacji terrorystycznych; ideñ przewodniñ byäa zatem walka z przejawami aktywnoĈci terrorystycznej. Dramatyczne wydarzenia, które miaäy miejsce na poczñtku XXI wieku, zmodyfikowaäy sposób postrzegania zagroĔenia terroryzmem, czego efektem staäo siö bardziej dalekowzroczne podejĈcie do problematyki ze zwróceniem szczególnej uwagi na podäoĔe zjawiska. JuĔ nie tylko zwalczanie, ale szeroko rozumiane przeciwdziaäanie zyskaäy rolö pierwszoplanowñ, co znalazäo odzwierciedlenie w intytulacjach kolejnych aktów prawnych dotyczñcych tej problematyki. Wydaje siö oczywistym, iĔ przeciwdziaäanie, zawierajñc w sobie pojöcie zwalczania, wykracza jednak daleko poza nie, obejmujñc równoczeĈnie zachowania pozostajñce na przedpolu dziaäaþ terrorystycznych, warunkujñcych istnienie i rozwój zjawiska. Mowa tu chociaĔby o finansowaniu terroryzmu. Pierwszym dokumentem Rady Europy, datowanym jeszcze na ubiegäe stulecie, jest Europejska Konwencja o zwalczaniu terroryzmu, sporzñdzona w dniu 27 stycznia 1977 r. w Strasburgu.16 JuĔ w preambule tego aktu wskazano na nasilajñce siö przypadki terroryzmu oraz potrzebö podjöcia skutecznych dziaäaþ w celu zapewnienia, by sprawcy aktów terrorystycznych nie uniknöli Ĉcigania i kary. Uznano, Ĕe szczególnie skutecznym narzödziem wiodñcym do ukarania sprawców jest instytucja ekstradycji. Niewñtpliwie w tle wypracowanej Konwencji pozostawaäy anarchistyczno–terrorystyczne czyny z uĔyciem przemocy, w tym zamordowanie 11-tu 13 14 15 16

Polska ratyÞkowaáa protokóá 10 listopada 2004 r. Dz.U. Nr 172, poz. 1803. Dz.U. 2008 r., Nr 161, poz. 998. Dz.U. 2008 r., Nr 165, poz. 1028. Weszáa w Īycie 4 sierpnia 1978 r., natomiast Polska ratyÞkowaáa KonwencjĊ w dniu 30 stycznia 1996 r. z mocą obowiązującą od 1 maja 1996 r.

49

Ewa M. Guzik–Makaruk, ElĪbieta Zatyka

izraelskich sportowców przez arabskich terrorystów w czasie igrzysk olimpijskich w Monachium w 1972 r.17 Konwencja jest wielostronnñ umowñ ekstradycyjnñ, której sygnatariusze zobowiñzali siö do nieuznawania aktów terrorystycznych jako przestöpstw politycznych, co wczeĈniej mogäoby stanowiè przeszkodö ekstradycyjnñ. JuĔ pierwotnie przedmiotowy zakres obowiñzywania Konwencji byä doĈè szeroki, a jego dodatkowego rozszerzenia dokonano na mocy Protokoäu zmieniajñcego. W art. 1 Konwencji wymieniono piöè kategorii czynów, których nie naleĔy uznawaè za przestöpstwa polityczne i których popeänienie uzasadnia ekstradycjö. Sñ to: – przestöpstwa wymienione w Konwencji o zwalczaniu bezprawnego zawäadniöcia statkami powietrznymi18, – przestöpstwa wymienione w Konwencji o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeþstwu lotnictwa cywilnego19, – powaĔne przestöpstwa polegajñce na zamachu na Ĕycie, integralnoĈè fizycznñ lub wolnoĈè osób korzystajñcych z ochrony miödzynarodowej, w tym przedstawicieli dyplomatycznych, – przestöpstwa polegajñce na uprowadzeniu, wziöciu zakäadników albo na powaĔnym bezprawnym zatrzymaniu, – przestöpstwa polegajñce na uĔyciu bomby, granatu, rakiety, automatycznej broni palnej albo bomby w formie listu lub paczki, jeĔeli ich uĔycie zagraĔa osobom oraz usiäowanie popeänienia któregokolwiek z okreĈlonych powyĔej przestöpstw albo wspóäudziaä lub pomocnictwo osobie, która popeänia takie przestöpstwo lub usiäuje je popeäniè. Konwencja rozszerza zatem postöpowanie w przedmiocie ekstradycji takĔe na niektóre formy stadialne i zjawiskowe przestöpstwa. Z art. 3 Konwencji wynika, iĔ jej postanowienia majñ pierwszeþstwo w stosunku do umów i porozumieþ ekstradycyjnych miödzy paþstwami–stronami tej konwencji, jak równieĔ w stosunku do postanowieþ Europejskiej konwencji o ekstradycji.20 Jest to rozwiñzanie wskazujñce na szczególnñ pozycjö Konwencji w systemie umów ekstradycyjnych, która jest uprzywilejowanym aktem prawa miödzynarodowego, wypierajñcym inne postanowienia w razie kolizji. 17

18 19 20

50

A. Gruszczak, Historia wspóápracy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwoĞci i spraw wewnĊtrznych od Trevi do Tampere, (w:) F. JasiĔski, K. Smoter (red.), Obszar wolnoĞci, bezpieczeĔstwa i sprawiedliwoĞci Unii Europejskiej. Geneza, stan i perspektywy rozwoju, Warszawa 2005, s. 10. Konwencja sporządzona w Hadze w dniu 16 grudnia 1970 r., Dz.U. z 1972 r. Nr 25, poz. 181. Konwencja sporządzona w Montrealu w dniu 23 wrzeĞnia 1971 r., Dz.U. z 1976 r. Nr 8, poz. 37. Konwencja sporządzona w ParyĪu dnia 13 grudnia 1957 r., Dz.U. z 1994 r. Nr 70, poz. 307.

Rada europy wobec terroryzmu – elementy strategii przeciwdziaáania

Po ponad dwudziestu latach obowiñzywania Konwencja wymagaäa juĔ zmian, gdyĔ jej pierwotny tekst ulegä nieco dezaktualizacji wobec niewystarczajñcej skutecznoĈci przewidzianych mechanizmów prawnych w walce z terroryzmem. Przede wszystkim Konwencja nie obejmowaäa wszystkich czynów, które mogäyby byè uznane za terrorystyczne lub za wspóädziaäanie z terroryzmem, stñd jej postanowienia okazaäy siö nieefektywne w walce z terroryzmem21. Modyfikacje zostaäy przewidziane w Protokole zmieniajñcym do Europejskiej konwencji o zwalczaniu terroryzmu22, który zostaä otwarty do podpisu w czasie 112 sesji ministerialnej Komitetu Ministrów Rady Europy w dniu 15 maja 2003 r. Gäówne zmiany dotyczñ dopuszczalnoĈci ekstradycji. W tym kontekĈcie wydäuĔono katalog przestöpstw, których nie moĔna traktowaè jako polityczne. Rozszerzenie zakresu przedmiotowego Konwencji nastñpiäo poprzez odwoäanie siö wprost do konwencji antyterrorystycznych przyjötych w minionych latach w ramach ONZ.23 Jak wskazano powyĔej, Konwencja wymieniaäa w art. 1 piöè rodzajów czynów, które nie mogäy byè uznawane za polityczne. Protokóä zmieniajñcy zwiöksza ten katalog o przestöpstwa zwiñzane z: materiaäami jñdrowymi, aktami przemocy w miödzynarodowych portach lotniczych, bezpieczeþstwem Ĕeglugi morskiej i staäych platform na morzach oraz finansowaniem terroryzmu. Dodatkowo postanowieniami konwencji objöto teĔ organizowanie wyliczonych przestöpstw i zlecanie ich innym osobom. Konwencje i Protokoäy, do których odwoäuje siö Protokóä zmieniajñcy, sñ nastöpujñce: – Konwencja w sprawie zapobiegania i karania przestöpstw przeciwko osobom korzystajñcym z ochrony miödzynarodowej, w tym przeciwko dyplomatom24, – Miödzynarodowa Konwencja o walce z przestöpstwem wziöcia zakäadników25, – Konwencja o ochronie fizycznej materiaäów jñdrowych26, – Protokóä dodatkowy do Konwencji Montrealskiej w sprawie zwalczania bezprawnych aktów przemocy w portach lotniczych säuĔñcych miödzynarodowemu lotnictwu cywilnemu z 1988 r.27, 21

22 23 24 25 26 27

J. Jaskiernia, Uwarunkowania skutecznoĞci zwalczania terroryzmu w Ğwietle prac Rady Europy, (w:) H. MachiĔska (red.), Jednostka i spoáeczeĔstwo wobec zagroĪeĔ terroryzmem, Biuletyn Biura Informacji Rady Europy 2002, nr 1, s. 83. Dz.U. z 2004 r. Nr 172, poz. 1803. T. Aleksandrowicz, Konwencja Rady Europy o zapobieganiu terroryzmowi – nowe podejĞcie w walce z terroryzmem? MyĞl Ekonomiczna i Prawna 2006, nr 3. Dz.U. z 1983 r. Nr 37, poz. 168. Dz.U. z 2000 r. Nr 106, poz. 1123. Dz.U. z 1989 r. Nr 17, poz. 93. Protokóá jest w trakcie ratyÞkacji.

51

Ewa M. Guzik–Makaruk, ElĪbieta Zatyka

– Konwencja w sprawie przeciwdziaäania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeþstwu Ĕeglugi morskiej28, – Protokóä o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych przeciwko bezpieczeþstwu staäych platform umieszczonych na szelfie kontynentalnym29, – Miödzynarodowa Konwencja w sprawie zwalczania terrorystycznych ataków bombowych30, – Miödzynarodowa Konwencja o zwalczaniu finansowania terroryzmu31. Jak säusznie zauwaĔyä T. Aleksandrowicz, wĈród Ēródeä prawa miödzynarodowego, do których odwoäuje siö Protokóä zmieniajñcy, nie ma Konwencji o znakowaniu plastikowych materiaäów wybuchowych, podpisanej w Montrealu w dniu 1 marca 1991 r.32 NaleĔy takĔe wskazaè, Ĕe Protokóä wprowadziä pewne dodatkowe ograniczenia ekstradycji, których pierwotnie nie przewidziano w Konwencji. Paþstwa mogñ odmówiè ekstradycji, jeĈli wydawana osoba byäaby naraĔona na poddanie torturom lub groziäaby jej kara Ĉmierci. Takie uregulowanie wypeänia niewñtpliwñ dotychczasowñ lukö i koreluje z postanowieniami Konwencji o ekstradycji33, która w art. 11 postanawia, Ĕe jeĔeli przestöpstwo, w zwiñzku z którym Ĕñda siö wydania, jest wedäug ustawodawstwa strony wzywajñcej zagroĔone karñ Ĉmierci, a taka kara nie jest przewidziana za nie przez ustawodawstwo strony wezwanej lub nie jest tam zwyczajowo wykonywana, moĔna odmówiè wydania, chyba Ĕe strona wzywajñca zagwarantuje w sposób uznany przez stronö wezwanñ za wystarczajñcy, Ĕe kara Ĉmierci nie zostanie wykonana. Kolejnym dokumentem wypracowanym na forum Rady Europy jest Konwencja o zapobieganiu terroryzmowi, którñ otwarto do podpisu 16 maja 2005 r. w Warszawie, a weszäa w Ĕycie 1 czerwca 2007 r. Do tego momentu ratyfikowaäo jñ 19 paþstw: Albania, Andora, BoĈnia i Hercegowina, Buägaria, Chorwacja, Cypr, Dania, Finlandia, Francja, ãotwa, Moädawia, Czarnogóra, Polska, Rumunia, Federacja Rosyjska, Serbia, Säowacja, Hiszpania i Ukraina, nastöpnie zaĈ kolejnych 24 czäonków Rady Europy. Konwencja jest pierwszñ umowñ miödzynarodowñ na Ĉwiecie zajmujñcñ siö problemem prewencji wobec zjawiska terroryzmu. Posiada ona w stosunku do dotychczasowych instrumentów prawa miödzynarodowego komplementarny charakter i stanowi wzmocnienie oraz uzupeänienie istniejñcego prawnomiödzynarodowego systemu zwalczania terroryzmu. Jak säusznie zauwaĔa T. Aleksandro28 29 30 31 32 33

52

Dz.U. z 2000 r. Nr 129, poz. 635. Dz.U. z 2000 r. Nr 22, poz. 211. Dz.U. z 2007 r. Nr 66, poz. 438. Dz.U. z 2004 r. Nr 263, poz. 2620. T. Aleksandrowicz, op. cit. Konwencja weszáa w Īycie wobec Polski w dniu 13 wrzeĞnia 1993 r.

Rada europy wobec terroryzmu – elementy strategii przeciwdziaáania

wicz, w Konwencji moĔna odnaleĒè pewne Ĉlady koncepcji nowego prawa czäowieka, jakim jest prawo do Ĕycia bez zagroĔenia terroryzmem.34 W tym kontekĈcie w art. 2 Konwencji wskazano cel tego aktu, jakim jest zapobieganie terroryzmowi i negatywnym skutkom, jakie terroryzm wywiera na peäne korzystanie z praw czäowieka, w szczególnoĈci prawa do Ĕycia. Z preambuäy Konwencji wynika, Ĕe jednym z gäównych jej celów jest podjöcie skutecznych Ĉrodków w celu zapobiegania terroryzmowi oraz przeciwstawiania siö publicznemu nawoäywaniu do popeäniania przestöpstw o charakterze terrorystycznym, rekrutacji oraz szkoleþ na rzecz terroryzmu. W tym teĔ gäównie przejawia siö prewencyjny charakter Konwencji, która obok instrumentów säuĔñcych do zapobiegania terroryzmowi zawiera takĔe elementy represji karnej. Istotnym nowym elementem jest zdefiniowanie „publicznego nawoäywania do popeänienia przestöpstwa o charakterze terrorystycznym” (art. 5)35, „rekrutacji na rzecz terroryzmu” (art. 6)36 oraz „szkolenia na rzecz terroryzmu” (art. 7)37. KaĔde paþstwo, bödñce stronñ Konwencji, powinno kryminalizowaè wymienione wyĔej czyny, przyjmujñc stosowne regulacje w prawie wewnötrznym. jeĔeli przestöpstwa te zostaäy popeänione w sposób bezprawny i umyĈlny. Warto podkreĈliè, Ĕe werbunek, szkolenie czy publiczne propagowanie idei i haseä terrorystycznych zostaäy juĔ dostrzeĔone takĔe – w na forum Unii Europejskiej jako zjawiska niebezpieczne, bödñce zalñĔkiem terroru lub elementem spajajñcym czäonków, czy pozwalajñcym na bardziej intensywny rozwój grup terrorystycznych. W tym kontekĈcie naleĔy zwróciè uwagö na Decyzjö ramowñ Rady z 2008 r., zmieniajñcñ Decyzjö ramowñ z 2002 r. w sprawie zwalczania terroryzmu38. W punkcie 11 Preambuäy zaznaczono, Ĕe naleĔy przewidzieè sankcje dla osób fizycznych, które popeäniäy umyĈlnie czyn polegajñcy na publicznym nawoäywaniu do popeäniania przestöpstw terrorystycznych, rekrutacji na potrzeby terroryzmu oraz szkoleniu terrorystycznym, lub dla osób prawnych, które ponoszñ odpowiedzialnoĈè za ten czyn. Takie formy zachowania powinny byè w jednakowym stopniu karalne we wszyst34 35

36

37

38

T. Aleksandrowicz, op. cit. „Publiczne nawoáywanie do popeánienia przestĊpstwa o charakterze terrorystycznym” oznacza rozpowszechnianie lub innego rodzaju udostĊpnianie przekazu do publicznej wiadomoĞci z intencją podĪegania do popeánienia przestĊpstwa o charakterze terrorystycznym, jeĪeli takie zachowanie, bezpoĞrednio lub poĞrednio popierając przestĊpstwa o charakterze terrorystycznym, stwarza niebezpieczeĔstwo, Īe jedno lub wiĊcej takich przestĊpstw moĪe zostaü popeánionych. „Rekrutacja na rzecz terroryzmu” oznacza namawianie innej osoby do popeánienia lub uczestniczenia w popeánieniu przestĊpstwa o charakterze terrorystycznym lub teĪ do przystąpienia do zrzeszenia lub grupy w celu przyczynienia siĊ do popeánienia jednego lub wiĊcej przestĊpstw o charakterze terrorystycznym przez to zrzeszenie lub grupĊ. „Szkolenie na rzecz terroryzmu” oznacza dostarczanie wskazówek dotyczących wytwarzania lub wykorzystywania materiaáów wybuchowych, broni palnej lub innej broni albo trujących lub niebezpiecznych substancji, bądĨ teĪ innych szczególnych metod lub technik, w celu popeánienia lub przyczynienia siĊ do popeánienia przestĊpstwa o charakterze terrorystycznym, ze ĞwiadomoĞcią, Īe dostarczone umiejĊtnoĞci mają byü w tym celu uĪyte. Decyzja ramowa Rady 2008/919/WSiSW z dnia 28 listopada 2008 r. zmieniająca decyzjĊ ramową 2002/475/ WSiSW w sprawie zwalczania terroryzmu, Dz.U. UE L z dnia 9 grudnia 2008 r.

53

Ewa M. Guzik–Makaruk, ElĪbieta Zatyka

kich paþstwach czäonkowskich, niezaleĔnie od tego, czy sñ popeäniane za poĈrednictwem Internetu, czy teĔ nie. Bolesne doĈwiadczenia zwiñzane z atakami terrorystycznymi na poczñtku XXI wieku potwierdziäy niewystarczajñcñ skutecznoĈè dotychczas stosowanych Ĉrodków zwalczania tego zjawiska, koniecznoĈè poszukiwania nowych metod i trafnoĈè przeniesienia akcentu miödzynarodowych dziaäaþ na zwalczanie finansowania terroryzmu. Kolejnym filarem ksztaätowanej przez Radö Europy strategii przeciwdziaäania zjawisku terroryzmu staäa siö Konwencja o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzñcych z przestöpstwa oraz o finansowaniu terroryzmu sporzñdzona w Warszawie dnia 16 maja 2005 r.39 Novum wĈród uregulowaþ o charakterze miödzynarodowym stanowi niejako „podwójne” zadanie tego dokumentu: zapobieganie praniu brudnych pieniödzy oraz zapobieganie wykorzystywaniu takich Ĉrodków przez terrorystów. TreĈè konwencji rozszerza pole zakreĈlone w Konwencji Rady Europy z dnia 8 listopada 1990 r. o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzñcych z przestöpstwa, stwarzajñc podstawy do rozwijania miödzynarodowej wspóäpracy w obszarze przeciwdziaäania finansowaniu terroryzmu40. W preambule znalazäo siö ponadto odwoäanie do Miödzynarodowej Konwencji o Zwalczaniu Finansowania Terroryzmu, ze szczególnym uwzglödnieniem jej zapisów zobowiñzujñcych paþstwa–strony do uznania finansowania terroryzmu za przestöpstwo kryminalne. RównieĔ w kwestii rozumienia pojöcia „finansowanie terroryzmu” zrezygnowano z próby jego autentycznego definiowania, poprzestajñc na odesäaniu do art. 2 Miödzynarodowej Konwencji o Zwalczaniu Finansowania Terroryzmu. Rozwiñzanie to podkreĈla komplementarnoĈè, nie zaĈ konkurencyjnoĈè Konwencji Rady Europy wobec rozwiñzaþ wypracowanych na forum ONZ. Zatem przestöpstwo finansowania terroryzmu w Ĉwietle obu konwencji popeänia ten, kto jakimikolwiek Ĉrodkami, bezpoĈrednio lub poĈrednio, bezprawnie i umyĈlnie, udostöpnia lub gromadzi fundusze z zamiarem ich wykorzystania, lub teĔ majñc ĈwiadomoĈè, Ĕe zostanñ one wykorzystane, w caäoĈci lub w czöĈci, do dokonania: – czynu stanowiñcego przestöpstwo okreĈlonego definicjñ zawartñ w jednym z traktatów wymienionych w aneksie do Miödzynarodowej Konwencji o Zwalczaniu Finansowania Terroryzmu; – czynu majñcego spowodowaè Ĉmierè lub ciöĔki uszczerbek na zdrowiu osoby cywilnej lub innej osoby nieuczestniczñcej aktywnie w dziaäaniach wojennych w sytuacji konfliktu zbrojnego, jeĈli celem takiego czynu, wynikajñcym bñdĒ z jego charakteru, bñdĒ z kontekstu, w jakim jest popeäniony, 39 40

54

Dz.U. 2008 r., Nr 165, poz. 1028. Dz.U. 2003 r., Nr 46, poz. 394.

Rada europy wobec terroryzmu – elementy strategii przeciwdziaáania

jest zastraszenie ludnoĈci, albo skäonienie rzñdu lub organizacji miödzynarodowej do dokonania lub do zaniechania okreĈlonej czynnoĈci41. W preambule wyraĔono przekonanie, Ĕe zwalczanie ciöĔkich przestöpstw wymaga uĔycia nowoczesnych i skutecznych metod dziaäania w skali miödzynarodowej, a jednñ z tych metod jest pozbawianie sprawców przestöpstw dochodów z tych przestöpstw oraz narzödzi. Dochodem w rozumieniu Konwencji jest kaĔda korzyĈè ekonomiczna pochodzñca lub uzyskana, bezpoĈrednio lub poĈrednio, z przestöpstw. MoĔe ona stanowiè mienie kaĔdego rodzaju, zarówno materialne, jak i niematerialne, ruchome lub nieruchome oraz dokumenty prawne lub inne stanowiñce dowód tytuäu do tego mienia lub prawo na tym mieniu. Natomiast narzödzia to kaĔda rzecz uĔyta lub której zamierza siö uĔyè w jakikolwiek sposób w caäoĈci lub w czöĈci do popeänienia przestöpstwa lub przestöpstw. Rangö problemu finansowania terroryzmu uwypuklono poprzez fakt umieszczenia regulacji w przedmiotowej kwestii juĔ na samym poczñtku Konwencji, w rozdziale II. Zobowiñzano w nim strony do przyjöcia Ĉrodków ustawodawczych i innych, koniecznych dla umoĔliwienia stosowania postanowieþ Konwencji w zakresie Ĉrodków podejmowanych na poziomie krajowym, we wspóäpracy miödzynarodowej oraz wspóäpracy pomiödzy JAF (jednostkami analityki finansowej w postaci centralnych, paþstwowych agencji odpowiedzialnych za otrzymywanie i, w wypadku, kiedy jest to dozwolone, wnioskowanie, analizö i przekazywanie odpowiednim organom ujawnionych informacji finansowych). Strony zobligowane zostaäy do zapewnienia, iĔ zdolne sñ do poszukiwania, Ĉledzenia, identyfikacji, zamraĔania, zajmowania i konfiskowania mienia, pochodzñcego z legalnego bñdĒ nielegalnego Ēródäa, uĔytego lub przeznaczonego w jakikolwiek sposób do finansowania terroryzmu lub dochodów z tego przestöpstwa oraz do wspóäpracy w tym celu w moĔliwie najszerszym zakresie. W piĈmiennictwie trafnie dostrzeĔono, iĔ w päaszczyĒnie miödzynarodowych inicjatyw, miödzy innymi w obszarze dziaäaþ podejmowanych przez ONZ, ale przede wszystkim w Ĉwietle aktywnoĈci Rady Europy, wystöpuje pewna dysproporcja w dziedzinie ochrony praw poszczególnych jednostek w kontekĈcie zjawiska terroryzmu. Szeroko podejmowane sñ problemy zwiñzane z ochronñ praw czäowieka osób zaangaĔowanych lub podejrzanych o dziaäalnoĈè terrorystycznñ, natomiast znikomñ uwagö poĈwiöca siö zagadnieniom praw ofiar terroryzmu. Przekonanie takie wyraziä Z. Galicki, który zarzuciä miödzynarodowym dokumentom ogólnikowoĈè w tej kwestii42. WĈród dokumentów Rady Europy problem praw ofiar terroryzmu 41

42

O przestĊpstwie Þnansowania terroryzmu por. W. Filipkowski, System przeciwdziaáania Þnansowania terroryzmu w ujĊciu regulacji miĊdzynarodowych, (w:) E.W. Páywaczewski (red.), Aktualne problemy prawa karnego i kryminologii, Biaáystok 2005, s. 35 i n. Z. Galicki, ZagroĪenie terroryzmem a miĊdzynarodowy system ochrony, (w:) J. SzafraĔski, J. KosiĔski (red.), Szczytno 2007, s. 42–44.

55

Ewa M. Guzik–Makaruk, ElĪbieta Zatyka

zostaä wzmiankowany w Guidelines on human rights and the Fight against terrorism przyjötych przez Komitet Ministrów 11 lipca 2002 r., w których miödzy innymi mowa jest o odszkodowaniu dla ofiar aktów terrorystycznych. Zagadnieniu temu Rada Europy poĈwiöciäa równieĔ odröbny dokument w postaci Guidelines on the protection of victims of terrorist acts z 2005 r.43 W pierwszym z wymienionych katalogów guidelines na czele usytuowano obowiñzek ochrony kaĔdego przed terroryzmem, spoczywajñcy na paþstwach. Nie sposób nie zgodziè siö ze spostrzeĔeniem Z. Galickiego, który zauwaĔa, iĔ obowiñzkowi temu nie odpowiada faktycznie Ĕadne uprawnienie po stronie jednostek w zakresie egzekwowania ochrony od paþstw44. W podobnie ogólny sposób sformuäowany zostaä art. 13 Europejskiej Konwencji o Zapobieganiu Terroryzmowi, zatytuäowany jako: „Ochrona, odszkodowanie oraz wsparcie dla ofiar terroryzmu”.

Rola Komitetu Ekspertów ds. Terroryzmu Komitet Ekspertów ds. Terroryzmu (the Committee of Experts on Terrorism, CODEXTER) zostaä powoäany do Ĕycia w 2003 r. w celu koordynowania dziaäaþ Rady Europy skierowanych przeciwko terroryzmowi. Zastñpiä on Multidyscyplinarnñ Grupö dla Miödzynarodowej Akcji przeciwko Terroryzmowi (the Multidisciplinary Group on International Action against Terrorism, GMT), która zrealizowaäa postawione przed niñ zadanie opracowania Protokoäu zmieniajñcego Europejskñ Konwencjö o Zwalczaniu Terroryzmu z 1977 r. Nowy organ – CODEXTER – ma nie tylko koordynowaè dziaäania podejmowane przez róĔne agendy Rady Europy, ale równieĔ opracowywaè instrumenty prawne säuĔñce przeciwdziaäaniu zjawisku terroryzmu45. W tym zakresie podstawowym zadaniem byäo przygotowanie kompleksowej konwencji Rady Europy przeciwko terroryzmowi, choè juĔ po powoäaniu Komitetu ujawniä siö brak zgodnoĈci w kwestii zasadnoĈci opracowywania takiej konwencji poza forum ONZ46. Ostatecznie uzgodniono przeniesienie akcentu prac na zapobieganie terroryzmowi, a ich efektem staä siö ukoþczony w 2005 r. projekt, przyjöty nastöpnie w postaci Konwencji o Zapobieganiu Terroryzmowi. Komitet kontynuuje swojñ dziaäalnoĈè koordynacyjnñ, ukierunkowujñc jñ na czuwanie nad implementacjñ przyjötych instrumentów.

43 44 45 46

56

Ibidem, s. 43. Ibidem, s. 44. H. MachiĔska (red.), Polska i Rada Europy 1990–2005, Warszawa 2005, s. 211 i n. TrudnoĞci, z którymi CODEXTER zmagaá siĊ podczas prac nad projektem, zob. H. MachiĔska (red.), Polska Rada…, s. 213 i n.

Rada europy wobec terroryzmu – elementy strategii przeciwdziaáania

Obecnie prace CODEXTER koncentrujñ siö w szczególnoĈci na: – przygotowaniu krajowych profili zdolnoĈci przeciwdziaäania terroryzmowi; – wymianie informacji i doĈwiadczeþ w zakresie kompensacji i systemu ubezpieczeþ dla ofiar terroryzmu; – identyfikacji luk w prawie miödzynarodowym i dziaäaniach podejmowanych przeciwko terroryzmowi oraz opracowywaniu propozycji sposobów i Ĉrodków ich wypeänienia; – monitoringu podpisywania i ratyfikacji oraz wspierania efektywnego wprowadzania w Ĕycie konwencji Rady Europy skierowanych przeciwko terroryzmowi, w szczególnoĈci Konwencji Rady Europy o Zapobieganiu Terroryzmowi47.

ZakoĔczenie Warunkiem sine qua non skutecznoĈci zwalczania terroryzmu jest istnienie woli paþstw w kierunku jego wyeliminowania jako narzödzia walki politycznej. Wspieranie organizacji terrorystycznych przez kraje zaliczone przez byäego prezydenta USA G. Busha do tzw. „osi zäa” w postaci udzielenia schronienia, a przede wszystkim finansowania ich dziaäalnoĈci, jest chyba najtrudniejszñ przeszkodñ na drodze do likwidacji terroryzmu. Determinantñ obniĔajñcñ efektywnoĈè walki z terroryzmem jest rozwijajñca siö sieè powiñzaþ pomiödzy organizacjami terrorystycznymi, niekiedy bardzo odlegäymi od siebie ideologicznie, które wspóäpracujñ ze sobñ m.in. wymieniajñc informacje czy prowadzñc wspólne szkolenia „Ĕoänierzy”. Kontakty i wspóäpraca rozwijane sñ równieĔ z formacjami o charakterze czysto kryminalnym, gäównie ze Ĉwiatem zorganizowanej przestöpczoĈci. Ponadto terroryĈci na coraz wiökszñ skalö siögajñ po takie Ēródäa finansowania, z których czerpie zyski Ĉwiat zorganizowanej przestöpczoĈci (np. produkcja i handel narkotykami), co równieĔ jest znakiem ewolucji zjawiska i zdolnoĈci przystosowawczych terrorystów. NaleĔy oczekiwaè, iĔ korzystne rezultaty przyniesie ratyfikacja przez jak najwiökszñ liczbö paþstw Konwencji o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzñcych z przestöpstwa oraz o finansowaniu terroryzmu. Nie upäynöäo jednak dostatecznie duĔo czasu, aby oceniè, jaki rezultat przyniosäo opracowanie tego dokumentu. Zwalczanie terroryzmu musi stanowiè przedmiot intensywnie rozwijanej miödzynarodowej wspóäpracy, która powinna miödzy innymi polegaè na tworzeniu 47

www.coe.int

57

Ewa M. Guzik–Makaruk, ElĪbieta Zatyka

i stosowaniu nadñĔajñcych za rzeczywistoĈciñ instrumentów prawa miödzynarodowego, uderzajñcych w newralgiczne punkty organizacji terrorystycznych (jak np. Miödzynarodowa konwencja w sprawie zwalczania finansowania terroryzmu z 1999 r.). Czynnikiem uderzajñcym poĈrednio, lecz z duĔñ skutecznoĈciñ, jest gospodarcza i polityczna izolacja paþstw udzielajñcych terrorystom poparcia, przy jednoczesnym wspieraniu nurtów demokratycznych oraz moĔliwym äagodzeniu konfliktów narodowoĈciowych. Pomimo róĔnorodnych celów i metod dziaäaþ terrorystycznych, zjawisko powinno zostaè jednoznacznie potöpione i wykluczone przez spoäecznoĈè miödzynarodowñ we wszystkich jego przejawach, nawet kiedy stanowi Ĉrodek odwetu paþstwowego (ataki Izraela na terrorystów palestyþskich) czy teĔ przejaw narodowowyzwoleþczej walki. Konieczne jest jednoznaczne potwierdzenie w prawie miödzynarodowym, iĔ jedynie siäy zbrojne i obiekty o charakterze militarnym mogñ byè celem ataku i Ĕadnego rodzaju wzglödy nie uprawniajñ ataku na osoby i obiekty cywilne. Podsumowujñc wyĔej poczynione rozwaĔania, naleĔy podkreĈliè, Ĕe na forum Rady Europy wypracowano szereg konkretnych rozwiñzaþ w zakresie zarówno zwalczania, jak i zapobiegania terroryzmowi. Niestety, nie udaäo siö uzgodniè jednego projektu konwencji o zwalczaniu terroryzmu, która caäoĈciowo traktowaäaby tö problematykö. Mamy zatem do czynienia z kilkoma aktami prawnymi, które pozostajñ wzglödem siebie komplementarne. Przyjöte dokumenty tworzñ swoisty prawnomiödzynarodowy system zwalczania terroryzmu, wpisujñc siö w ksztaätowanñ globalnie strategiö walki z tym zjawiskiem. Punktem odniesienia dla tego systemu jest przede wszystkim dorobek wypracowany w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych.

58

Rada europy wobec terroryzmu – elementy strategii przeciwdziaáania

SUMMARY

The main purpose of this paper is to present selected elements of the Council of Europe strategy to combat the phenomenon of terrorism, in which the major role is played by the Council documents. The dramatic events that took place in the early twenty–first century changed the perception of the threat of terrorism. As a result the approach to the issue a special attention is paid to substrate of the phenomenon. The Council of Europe developed a series of concrete measures to combat and hence prevent terrorism. Unfortunately, they failed to agree on a convention draft that treats the problem of combat terrorism as a whole. Thus, we have to deal with several acts, which are complementary to each other. Adopted documents form a kind of international legal system against terrorism, as a part of the shaped global strategy to combat this phenomenon.

59

Justyna KaraĒniewicz

SYSTEM GWARANCJI INTERESÓW OFIARY PRZESTĉPSTWA WE WSPÓàCZESNYM POLSKIM PROCESIE KARNYM

OÞara przestĊpstwa na gruncie przepisów postĊpowania karnego Ofiara przestöpstwa to pojöcie kryminologiczne. Z punktu widzenia tej dziedziny nauki ofiara jest postaciñ niezwykle waĔnñ. Bezspornie istnieje koniecznoĈè zainteresowania jej osobñ i to zarówno w sensie czysto ludzkim, jak i podmiotu zasäugujñcego na szczególnñ ochronö ze strony paþstwa. Wyrazem Ĕywego zainteresowania ofiarñ przestöpstwa jest wciñĔ dynamicznie rozwijajñca siö wiktymologia, jako odröbny dziaä nauki kryminologii. Osoba, która doznaäa w wyniku przestöpstwa uszczerbku w swoich chronionych prawem dobrach, stanowi równieĔ w coraz wiökszym zakresie przedmiot zainteresowania polityki kryminalnej, co z kolei rzutuje na stopieþ uwzglödnienia interesów takiego podmiotu na päaszczyĒnie normatywnej. Wyrazem nastawienia ustawodawstwa karnego (w tym takĔe karnoprocesowego) na ofiarö jest szereg rozwiñzaþ, które sprawiajñ, Ĕe ofiara przestöpstwa nie tylko w päaszczyĒnie normatywnej korzysta z wielu praw, ale jednoczeĈnie funkcjonuje caäy szereg gwarancji prawidäowej realizacji tych uprawnieþ w postöpowaniu karnym. Nie ulega wñtpliwoĈci, Ĕe model wspóäczesnego procesu karnego zarówno w Polsce, jak i na Ĉwiecie coraz bardziej zorientowany jest na ofiarö przestöpstwa, okreĈlajñc jñ na gruncie procesowym jako pokrzywdzonego1. 1

60

Warto w tym miejscu zwróciü uwagĊ na fakt, iĪ w Ğwietle orzecznictwa sądów miĊdzynarodowych moĪna wyróĪniü dwa modele rzetelnego procesu, w których rola pokrzywdzonego jest okreĞlona w odmienny sposób. Tzw. model strasburski opiera siĊ na zaáoĪeniu, Īe procesem uczciwym (rzetelnym) jest taki, w którym zapewnia siĊ równoĞü oskarĪonego i oskarĪyciela, pokrzywdzony natomiast pozostaje na marginesie postĊpowania. Model haski okreĞla natomiast szerzej rzetelnoĞü procesu przez zwrócenie uwagi równieĪ na koniecznoĞü ochrony praw innych uczestników postĊpowania, w tym szczególnie pokrzywdzonego. Szerzej zob.: P. WiliĔski, Dwa modele rzetelnego procesu karnego, PaĔstwo i Prawo 2006, nr 7, s. 41–51.

System gwarancji interesów oÞary przestĊpstwa...

KoniecznoĈè wzmocnienia pozycji pokrzywdzonego w procesie karnym zostaäa bardzo wyraĒnie zaakcentowana w art. 2 § 1 kpk., który zawiera katalog celów postöpowania karnego, majñc tym samym fundamentalne znaczenie z punktu widzenia ksztaätowania modelu tego postöpowania. Zgodnie z treĈciñ wskazanego unormowania, jednym z zadaþ procesu karnego w Polsce jest takie jego uksztaätowanie, aby uwzglödnione zostaäy prawnie chronione interesy pokrzywdzonego. Przepis ten stanowi novum w kpk. z 1997 r. W regulacjach wczeĈniejszych kodeksów pokrzywdzony posiadaä pewne uprawnienia, ale wymóg ich ochrony nie byä nigdzie zaznaczony, a niektóre z nich byäy w znacznym stopniu ograniczone2. Potwierdzenie tego celu odnaleĒè moĔna takĔe w treĈci art. 297 § 1 kpk., okreĈlajñcym zadania postöpowania przygotowawczego. WĈród nich ustawodawca przewiduje wszechstronne wyjaĈnienie okolicznoĈci sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiarów szkody. Powtórzenie i podkreĈlenie koniecznoĈci uwzglödnienia faktu i znaczenia pokrzywdzenia juĔ na etapie postöpowania przygotowawczego ma ogromne znaczenie, jako Ĕe organy powoäane do Ĉcigania od poczñtku podejmowanych dziaäaþ muszñ w ich zakresie uwzglödniaè interesy pokrzywdzonego. Realizacja wskazaþ zawartych w art. 2 i 297 kpk., wytyczajñcych kierunek i zakres dziaäaþ organów procesu karnego, musi byè jednak zabezpieczona rozwiñzaniami szczegóäowymi, których stosowanie doprowadzi do efektywnego wypeänienia zadaþ procesu, w tym realnego uwzglödnienia interesów pokrzywdzonego. Obecnie obowiñzujñcy Kodeks postöpowania karnego przewiduje szereg regulacji, które okreĈlajñ status pokrzywdzonego, zakres i päaszczyzny jego uprawnieþ. Analiza caäoksztaätu tych rozwiñzaþ prowadzi do wniosku, iĔ moĔna juĔ mówiè o pewnym systemie ochrony praw pokrzywdzonego w postöpowaniu karnym. Zgodnie ze säownikowñ definicjñ, pod pojöciem „systemu” naleĔy rozumieè „zespóä wzajemnie sprzöĔonych elementów, majñcych okreĈlonñ strukturö, stanowiñcy logicznie uporzñdkowanñ caäoĈè i speäniajñcy okreĈlonñ funkcjö”3. Wydaje siö, Ĕe w kontekĈcie unormowaþ dotyczñcych pokrzywdzonego wyróĔniè moĔna poszczególne elementy tej ochrony, które sñ ze sobñ ĈciĈle powiñzane nie tylko funkcjonalnie, ale czösto takĔe proceduralnie. Odnoszñ siö one do róĔnych typów uprawnieþ pokrzywdzonego, które czösto mogñ byè realizowane na róĔnych etapach prowadzonego postöpowania. Wszystkie one jednak stanowiñ zwarty system, ksztaätujñcy pozycjö pokrzywdzonego w postöpowaniu karnym i tworzñcy swoisty „parasol ochronny” dla jego interesów. Szczegóäowa analiza konkretnych uprawnieþ tego systemu nie jest przedmiotem niniejszego artykuäu. Celem tego opracowania jest bowiem wskazanie regulacji 2 3

T. Grzegorczyk, Kodeks postĊpowania karnego. Komentarz, Kraków 2003, s. 29. http://sjp.pwn.pl/lista.php?co=system

61

Justyna KaraĨniewicz

karnoprocesowych jako systemu ochrony praw ofiary i wyróĔnienie jego elementów, wskazujñc na okreĈlone päaszczyzny gwarancyjne.

DeÞnicja pokrzywdzonego jako element systemu ochrony jego praw Pierwszy element skäadajñcy siö na ów system ochrony zwiñzany jest z treĈciñ i charakterem samej definicji pokrzywdzonego. Jej konstrukcja jest niezwykle waĔna, poniewaĔ przesñdza o Ēródle uprawnieþ pokrzywdzonego i stanowi uzasadnienie koniecznoĈci ochrony jego interesów. Pojöcie to zostaäo zdefiniowane w art. 49 kpk., jednak nie ulega wñtpliwoĈci, Ĕe wykazuje Ĉcisäy zwiñzek z normami o charakterze karnomaterialnym4. Pokrzywdzonym jest bowiem podmiot (osoba fizyczna, prawna, instytucja paþstwowa, samorzñdowa lub spoäeczna, choèby nie miaäa osobowoĈci prawnej), której dobro prawne zostaäo bezpoĈrednio naruszone lub zagroĔone przez przestöpstwo. Ustalenie pokrzywdzonego opiera siö wiöc na przepisach prawa karnego materialnego, które okreĈlajñ dobra chronione przez to prawo i karalny sposób jego naruszenia lub zagroĔenia. Z punktu widzenia gwarancji interesów pokrzywdzonego najistotniejszy jest fakt, iĔ uzyskanie procesowego statusu pokrzywdzonego nastöpuje niezaleĔnie od woli organu prowadzñcego postöpowanie. OkreĈlony podmiot staje siö wiöc pokrzywdzonym nie na skutek arbitralnej decyzji organu Ĉcigania., ale na mocy przepisów prawa, w chwili ustalenia, Ĕe czyn, w zwiñzku z którym toczy siö postöpowanie, naruszyä lub zagroziä dobru prawnemu tego wäaĈnie podmiotu. Wskazane normatywne Ēródäo pojöcia pokrzywdzonego niesie za sobñ konsekwencje o fundamentalnym znaczeniu. Na mocy art. 299 § 1 kpk. pokrzywdzony uzyskuje status strony procesowej w postöpowaniu przygotowawczym. Upodmiotowienie pokrzywdzonego powoduje, Ĕe obok podejrzanego, bödñcego drugñ, przeciwstawnñ stronñ w tym stadium postöpowania, juĔ od momentu jego ustalenia przez organy Ĉcigania, pokrzywdzony uzyskuje realne prawo walki o korzystne dla siebie rozstrzygniöcie. Status strony procesowej oznacza bowiem, Ĕe zgodnie z zasadñ kontradyktoryjnoĈci i równoĈci broni, pokrzywdzonemu przysäugujñ takie uprawnienia, jak prawo inicjatywy dowodowej, uczestniczenia w czynnoĈciach Ĉledztwa lub dochodzenia (w zakresie ograniczonym w takim samym, a nawet nie4

62

Zob. uchwaáa SN z 15 wrzeĞnia 1999 r., I KZP 26/99, OSNKW 1999, nr 11–12, poz. 69; L. Falandysz, Pokrzywdzony w prawie karnym i wiktymologii, Warszawa 1980, s. 14. Por. takĪe poglądy przedstawicieli doktryny w tym zakresie: M. Filar, Pokrzywdzony (oÞara przestĊpstwa) w polskim prawie karnym materialnym, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2002, nr 2, s. 30; R. Kmiecik, Ustawowa deÞnicja pokrzywdzonego (uwagi na tle art. 40 kpk., Annales UMCS 1977, vol. XXIV, s.165.

System gwarancji interesów oÞary przestĊpstwa...

co mniejszym stopniu jak podejrzanemu), wglñdu do akt (za zgodñ prowadzñcego postöpowanie), czy zaskarĔania decyzji i czynnoĈci procesowych. UniezaleĔnienie przyznania statusu strony, a tym samym powyĔszych uprawnieþ, od uznania organu procesowego i oparcie ich bezpoĈrednio na przepisach prawa stanowi z pewnoĈciñ niezwykle waĔny element systemu ochrony praw pokrzywdzonego w postöpowaniu karnym.

Zakres uprawnieĔ pokrzywdzonego w sferze inicjowania postĊpowania karnego Kolejnym obszarem, w którym wyraĒnie rysuje siö umocowanie praw pokrzywdzonego, jest sfera inicjowania postöpowania. Uprawnienia pokrzywdzonego w tym zakresie z jednej strony pozwalajñ na efektywne sprawowanie kontroli nad prawidäowoĈciñ dziaäaþ organów Ĉcigania, z drugiej natomiast – w pewnych wypadkach wröcz przekazujñ pokrzywdzonemu kompetencje w zakresie podjöcia decyzji co do moĔliwoĈci prowadzenia postöpowania. W zakresie przestöpstw Ĉciganych w trybie publicznoskargowym, naleĔy w szczególnoĈci podkreĈliè dwa uprawnienia pokrzywdzonego. Po pierwsze, co oczywiste, jak kaĔdy podmiot, pokrzywdzony ma prawo zäoĔenia zawiadomienia o popeänieniu przestöpstwa. WaĔne sñ jednak gwarancje skutecznoĈci tego zgäoszenia. Pokrzywdzonemu (jako zawiadamiajñcemu o przestöpstwie) przysäuguje prawo zäoĔenia tzw. skargi na bezczynnoĈè organu (art. 306 § 3 kpk.). Pod pojöciem bezczynnoĈci rozumie siö tu brak powiadomienia o wszczöciu lub odmowie wszczöcia Ĉledztwa albo dochodzenia w ciñgu 6 tygodni od zäoĔenia zawiadomienia. ZaĔalenie takie rozpoznaje prokurator nadrzödny lub powoäany do nadzoru nad organem, do którego wpäynöäo zawiadomienie. Drugim, szczególnym uprawnieniem pokrzywdzonego jest prawo wniesienia zaĔalenia na postanowienie o odmowie wszczöcia lub o umorzeniu postöpowania przygotowawczego. Jest to jedno z najistotniejszych uprawnieþ ofiary, jako Ĕe uruchamia kontrolö zasadnoĈci odstñpienia od Ĉcigania na etapie postöpowania przygotowawczego przez niezawisäy i bezstronny sñd. Warto w tym miejscu zwróciè uwagö na ogromne znaczenie zmian przepisów kpk dokonanych w 2007 r.5, które wzmocniäy pozycjö pokrzywdzonego. W obecnie obowiñzujñcym stanie prawnym zaĔalenie pokrzywdzonego na postanowienie o odmowie wszczöcia lub umorzeniu postöpowania rozstrzyga sñd wäaĈciwy do rozpoznania sprawy6. JeĈli przychyli siö 5 6

Ustawa z 29 marca 2007 r., o zmianie ustawy o prokuraturze, ustawy – Kodeks postĊpowania karnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 64, poz. 432. Przed nowelizacją marcową zaĪalenie to kierowane byáo do prokuratora nadrzĊdnego nad tym, który wydaá lub zatwierdziá postanowienie o odmowie wszczĊcia lub umorzeniu postĊpowania. Dopiero wtedy, gdy prokurator ten nie przychyliá siĊ do zaĪalenia, kierowaá je do sądu.

63

Justyna KaraĨniewicz

do zaĔalenia, uchyla postanowienie prokuratora i przekazuje mu sprawö do ponownego rozpoznania, wskazujñc jednoczeĈnie okolicznoĈci wymagajñce wyjaĈnienia lub czynnoĈci, które naleĔy przeprowadziè. W razie ponownej odmowy wszczöcia lub umorzenia postöpowania, pokrzywdzonemu przysäuguje prawo wniesienia do sñdu swojego wäasnego aktu oskarĔenia (tzw. posiäkowy akt oskarĔenia, zwany równieĔ skargñ subsydiarnñ)7. Dochodzi tym samym do wymuszenia rozpoznania sprawy przez sñd, pomimo iĔ podmiot, który w tym trybie Ĉcigania ma kompetencje gäównego oskarĔyciela, nie znajduje podstaw do prowadzenia postöpowania przygotowawczego i wniesienia publicznego aktu oskarĔenia. Uprawnienie to stanowi jednñ z gwarancji przestrzegania w postöpowaniu karnym zasady legalizmu, która bezwzglödnie zobowiñzuje wszystkie organy procesowe (w szczególnoĈci organy Ĉcigania) do wszczöcia i kontynuowania procesu w kaĔdym przypadku, kiedy Ĉciganie jest faktycznie uzasadnione i dopuszczalne w Ĉwietle przepisów prawa (zwäaszcza przesäanek procesowych zawartych w art. 17 § 1 kpk.). Poprzez zäoĔenie posiäkowego aktu oskarĔenia pokrzywdzony uzyskuje status strony procesowej w stadium jurysdykcyjnym i jako tzw. oskarĔyciel subsydiarny (posiäkowy samoistny) zastöpuje oskarĔyciela publicznego w jego funkcji oskarĔycielskiej. Kolejna grupa uprawnieþ pokrzywdzonego w zakresie inicjowania procesu wiñĔe siö z przekazaniem w jego röce decyzji co do woli prowadzenia postöpowania karnego. Pierwszym tego typu uprawnieniem jest prawo zäoĔenia wniosku o Ĉciganie w wypadku tzw. przestöpstw wnioskowych. Wniosek taki warunkuje moĔliwoĈè wszczöcia i prowadzenia postöpowania. WyraĔa on zarówno wolö pokrzywdzonego co do podjöcia dziaäaþ zmierzajñcych do ukarania sprawcy czynu, jak teĔ stanowi swoiste pozwolenie na wszczöcie i kontynuowanie postöpowania przez upowaĔnione do tego organy paþstwowe. Warto przy tym zauwaĔyè, Ĕe pokrzywdzony (posiadajñcy zdolnoĈè do czynnoĈci procesowych, w pozostaäych wypadkach przedstawiciel ustawowy pokrzywdzonego albo osoba, pod której staäñ pieczñ pozostaje) jest jedynym podmiotem uprawnionym do zäoĔenia przedmiotowego wniosku. Nawet w przypadku ujawnienia szeregu Ĉladów wskazujñcych na osobö sprawcy czy bardzo wysokiej spoäecznej szkodliwoĈci czynu – nie ma moĔliwoĈci wszczöcia postöpowania, jeĈli nie zostanie zäoĔony wniosek o Ĉciganie. Co wiöcej, pokrzywdzony ma prawo cofniöcia wniosku aĔ do czasu rozpoczöcia przewodu sñdowego. Cofniecie wniosku wymaga co prawda zgody prokuratora lub sñdu, niemniej jednak kontrola tych organów powinna dotyczyè tylko oceny ĈwiadomoĈci i dobrowolnoĈci takiej decyzji pokrzywdzonego8. 7

8

64

Przed zmianami, ponowne wydanie postanowienia o odmowie wszczĊcia lub o umorzeniu postĊpowania podlegaáo ponownemu zaskarĪeniu przez pokrzywdzonego. ZaĪalenie, podobnie jak w poprzednim etapie procedury zaĪaleniowej, rozpoznawaá prokurator nadrzĊdny, a dopiero w razie utrzymania przez niego w mocy zaskarĪonego postanowienia, pokrzywdzony miaá prawo wniesienia posiákowego aktu oskarĪenia. J. KaraĨniewicz, Zakres uprawnieĔ sądu do ingerencji w postĊpowanie przygotowawcze na tle ochrony interesów pokrzywdzonego, (w:) CzynnoĞci dochodzeniowo–Ğledcze i dziaáania operacyjne Policji a rola sądu w postĊ-

System gwarancji interesów oÞary przestĊpstwa...

ZbliĔone istotowo uprawnienie przewidujñ przepisy w zakresie trybu prywatnoskargowego. Zgodnie z treĈciñ art. 59 § 1 kpk., pokrzywdzony moĔe sam wnosiè i popieraè oskarĔenie o przestöpstwa Ĉcigane z oskarĔenia prywatnego. W tym wypadku decyzja co do woli doprowadzenia do ukarania sprawcy równieĔ naleĔy do pokrzywdzonego. Warto w tym miejscu wskazaè jednak na dwie kwestie, które odróĔniajñ uprawnienia pokrzywdzonego w trybie prywatnoskargowym od wskazanych wyĔej kompetencji w trybie wnioskowym. Sprawiajñ one bowiem, Ĕe w obu przypadkach sytuacja pokrzywdzonego znaczñco siö róĔni. Przede wszystkim uprawnienie pokrzywdzonego do inicjowania postöpowania prywatnoskargowego nie ma charakteru wyäñcznego, jak ma to miejsce w trybie wnioskowym. Zgodnie z treĈciñ art. 60 § 1 kpk., w sprawach o przestöpstwa Ĉcigane z oskarĔenia prywatnego prokurator ma prawo (a nawet obowiñzek) wszczöcia lub przyäñczenia siö do prowadzonego juĔ postöpowania, jeĈli wymaga tego interes spoäeczny. Ingerencja prokuratora w postöpowanie prywatnoskargowe nie pozbawia jednak pokrzywdzonego jego uprawnieþ. Wszczöcie postöpowania przez prokuratora powoduje, Ĕe pokrzywdzony moĔe przyäñczyè siö do niego w charakterze oskarĔyciela posiäkowego ubocznego (tak jak w trybie publicznoskargowym po wniesieniu aktu oskarĔenia przez oskarĔyciela publicznego). Przyäñczenie siö prokuratora do wszczötego juĔ postöpowania oznacza natomiast, iĔ status procesowy pokrzywdzonego przeksztaäca siö z oskarĔyciela prywatnego w oskarĔyciela posiäkowego ubocznego (art. 60 § 2 kpk.). Druga, niezwykle istotna róĔnica pomiödzy sytuacjñ pokrzywdzonego w trybie prywatnoskargowym a w trybie wnioskowym sprowadza siö do tego, Ĕe na pokrzywdzonym jako oskarĔycielu prywatnym ciñĔñ wszystkie obowiñzki wynikajñce z zasady skargowoĈci, jak i ciöĔaru dowodu, poczñwszy od wspomnianego juĔ prawa (ale i obowiñzku) wniesienia prywatnego aktu oskarĔenia, uruchamiajñcego postöpowanie w tym trybie, skoþczywszy na koniecznoĈci udowodnienia sprawstwa danej osoby i jej winy. Okazuje siö wiöc, Ĕe tryb prywatnoskargowy, oprócz uprawnienia do podjöcia decyzji odnoĈnie do prowadzenia postöpowania karnego (i to teĔ nie wyäñcznego) niesie dla pokrzywdzonego bardzo powaĔne i brzemienne w skutkach obowiñzki. W praktyce moĔe wiöc okazaè siö, Ĕe czöĈè pokrzywdzonych, choè wyraĔa wolö ukarania sprawcy, zrezygnuje z dochodzenia sprawiedliwoĈci ze wzglödu na koniecznoĈè samodzielnego sporzñdzenia aktu oskarĔenia, a nastöpnie przejöcia obowiñzków wskazywania dowodów na jego poparcie w sñdzie. Niezwykle waĔna w tym kontekĈcie wydaje siö zasada informacji prawnej, zgodnie z którñ organy procesowe (w tym wypadku najczöĈciej policja, która ma pierwszy kontakt z pokrzywdzonym) zobowiñzane sñ do udzielenia pokrzywdzonemu wszelkich powaniu przygotowawczym. Materiaáy pokonferencyjne, pod red. S. Lelentala, J. Kudrelka, I. Nowickiej, Szczytno 2008, s. 199.

65

Justyna KaraĨniewicz

informacji na temat specyfiki trybu prywatnoskargowego9. Niestety, skutkiem wypeänienia tego obowiñzku w czöĈci wypadków bödzie odstñpienie od dochodzenia sprawiedliwoĈci. Dlatego teĔ warte rozwaĔenia sñ propozycje zniesienia trybu prywatnoskargowego i przeksztaäcenie Ĉciganych w nim przestöpstw w tryb wnioskowy. Takie rozwiñzanie pozwoliäoby na pozostawienie w rökach pokrzywdzonego decyzji odnoĈnie do woli Ĉcigania, z drugiej jednak strony zdjöäoby z niego ciöĔar gäównego oskarĔyciela10.

Prawa pokrzywdzonego na tle funkcjonowania porozumieĔ karnoprocesowych Trzeci, niezwykle waĔny element systemu ochrony praw pokrzywdzonego zwiñzany jest z konsensualnymi sposobami rozwiñzywania konfliktów karnych. Upodmiotowienie pokrzywdzonego i dostrzeĔenie koniecznoĈci szerszego uwzglödnienia jego interesów w procesie karnym przejawia siö wspóäczeĈnie w postaci jego udziaäu lub wpäywu na róĔne formy porozumieþ karnoprocesowych. Ideologicznñ podstawñ jest w tym wypadku zaäoĔenie, Ĕe przestöpstwo to nie tylko czyn, którym sprawca narusza obowiñzujñcy porzñdek prawny, ale takĔe zachowanie skierowane przeciwko konkretnej osobie, która ma prawo do bezpoĈredniego kontaktu ze sprawcñ i uzyskania od niego oczekiwanej „rekompensaty” czy to w formie materialnej, czy choèby przeprosin i wyjaĈnienia motywów dziaäania. KorzyĈci wynikajñce z róĔnego rodzaju porozumieþ odnoszñ wszyscy uczestnicy procesu. Dla wymiaru sprawiedliwoĈci jest to szansa na przyspieszenie i uproszczenie postöpowania, a poprzez porozumienie stron konfliktu zwiöksza siö szansa na wydanie rozstrzygniöcia satysfakcjonujñcego obie strony i zrealizowania celów postöpowania. Realne pojednanie z pokrzywdzonym, a nawet fakt podjöcia takich staraþ stanowi istotny element oceny oskarĔonego i znak pozytywnych zmian w jego postawie, co niewñtpliwie wpäywa znaczñco na wymiar kary. Pokrzywdzonemu natomiast daje szansö bezpoĈredniego wyraĔenia swego pokrzywdzenia oraz otwartego sformuäowania oczekiwaþ wobec sprawcy. Instytucjñ procesowñ, która daje pokrzywdzonemu najwiöksze moĔliwoĈci realizacji jego interesów, jest mediacja (art. 23a kpk.). Pokrzywdzonemu przysäuguje tu zarówno prawo wystñpienia z inicjatywñ skierowania sprawy do postöpowania 9

10

66

Szerzej zob.: A. Biederman, Rzetelna informacja a aktywnoĞü pokrzywdzonego w procesie karnym, Prokuratura i Prawo 2007, nr 4, s. 148–162; M. Lisiecki, Rola Policji w zakresie uzyskania restytucji i kompensacji przestĊpstw, (w:) Kompensacyjna funkcja prawa karnego. KsiĊga poĞwiĊcona pamiĊci Profesora Zbigniewa GostyĔskiego, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2002, nr 2, s. 221–225. SáusznoĞü takiego argumentu dodatkowo moĪe wzmacniaü sáuszne moim zdaniem stwierdzenie, iĪ nie do koĔca uzasadniona jest teza, iĪ niektóre przestĊpstwa godzą tylko i wyáącznie w interes pokrzywdzonego. Zob.: T. Bojarski, Uwagi o Ğciganiu z oskarĪenia prywatnego i na wniosek, (w:) Wspóáczesny polski proces karny. KsiĊga oÞarowana Prof. Tadeuszowi Nowakowi, pod red. S. Stachowiaka, PoznaĔ 2002, s. 37–38.

System gwarancji interesów oÞary przestĊpstwa...

mediacyjnego, jak teĔ wyraĔenia zgody na mediacjö zaproponowanñ przez oskarĔonego lub organ prowadzñcy postöpowanie. Fakt, iĔ mediacja jest prowadzona poza postöpowaniem karnym, przez bezstronnego, „pozasñdowego” mediatora, zwiöksza z pewnoĈciñ szanse na niezbödne zdystansowanie siö od formalizmu postöpowania karnego i skupienie siö na istocie konfliktu. Pokrzywdzony w trakcie mediacji ma pozycjö niezaleĔnñ. Jest on stronñ tego postöpowania niezaleĔnie od tego, jaki jest jego status procesowy (czy na etapie sñdowym jest stronñ czy nie). Samodzielnie (na takich samych prawach jak oskarĔony, bödñcy drugñ stronñ postöpowania mediacyjnego) pokrzywdzony podejmuje takĔe decyzje co do woli zawarcia ugody mediacyjnej, jej treĈci i zakresu. W niektórych wypadkach pokrzywdzonemu wystarczajñ przeprosiny ze strony oskarĔonego i podjöcie przez niego zobowiñzaþ poprawy zachowania. Niekiedy tñ drogñ pokrzywdzony uzyskuje satysfakcjonujñcñ go kwotö pieniöĔnñ tytuäem naprawienia wyrzñdzonej szkody lub zadoĈèuczynienia za krzywdö doznanñ w wyniku przestöpstwa11. Ugoda mediacyjna nie ma co prawda charakteru ugody sñdowej, ale zgodnie z treĈciñ art. 53 § 3 kk., wymierzajñc karö, sñd bierze pod uwagö pozytywne wyniki przeprowadzonej mediacji. Warto zwróciè uwagö, Ĕe obowiñzek uwzglödnienia wyników mediacji przy wymiarze kary powoduje, Ĕe poĈrednio pokrzywdzony uzyskuje moĔliwoĈè wpäywania na wymiar kary. Jest to oczywiĈcie wpäyw nieformalny i moĔe okreĈlenie „wpäywania na wymiar kary” jest w tym miejscu zbyt stanowcze, niemniej jednak uprawnieþ pokrzywdzonego w tym zakresie nie moĔna nie doceniaè. Dla przykäadu warto wskazaè, Ĕe zgodnie z treĈciñ art. 66 § 3 kk., fakt pojednania siö z pokrzywdzonym lub naprawienia wyrzñdzonej szkody podnosi granice ustawowego zagroĔenia przestöpstwa (z 3 do 5 lat pozbawienia wolnoĈci), przy której dopuszczalne jest warunkowe umorzenie postöpowania. Naprawienie szkody i pojednanie moĔe byè równieĔ przesäankñ zastosowania nadzwyczajnego zäagodzenia kary (art. 60 § 2 kk.). Pojednanie lub choèby dñĔenie do niego jest z pewnoĈciñ waĔnym elementem oceny postawy oskarĔonego po popeänieniu przestöpstwa. Jako taki czynnik jest wiöc brany od uwagö takĔe przy uwzglödnieniu przez sñd wniosku prokuratora o skazanie oskarĔonego na uzgodnionñ z nim karö lub Ĉrodek karny bez przeprowadzenia rozprawy (art. 335 § 1 kpk.). Interes pokrzywdzonego istotny jest równieĔ przy uwzglödnianiu wniosku oskarĔonego o skazanie go na okreĈlonñ karö lub Ĉrodek karny bez przeprowadzenia postöpowania dowodowego. Jednym z warunków uwzglödnienia takiego wniosku jest brak sprzeciwu pokrzywdzonego (art. 387 § 1 i 2 kpk.). 11

Por. np. wyniki przeprowadzonych badaĔ: J. KaraĨniewicz, M. Kotowska–Romanowska, Ocena funkcjonowania postĊpowania mediacyjnego w sprawach karnych na przykáadzie Sądu Rejonowego w Olsztynie, (w:) Ocena funkcjonowania porozumieĔ procesowych w praktyce wymiaru sprawiedliwoĞci, pod red. C. Kuleszy, Warszawa 2009, s. 277–279.

67

Justyna KaraĨniewicz

Wpäyw pokrzywdzonego na ostateczny wynik postöpowania karnego poprzez wolö porozumienia z oskarĔonym jest równieĔ wyraĒnie widoczny w postöpowaniu prywatnoskargowym. W tego typu procesach pierwszoplanowy cel w postaci doprowadzenia do pojednania stron konfliktu wyraĔony zostaä chociaĔby w zapisach art. 489 kpk.12 czy art. 492 kpk., który obliguje sñd do umorzenia postöpowania w razie pojednania stron.

Model sprawiedliwoĞci naprawczej a ochrona pokrzywdzonego Ostatnim z gäównych elementów systemu ochrony interesów pokrzywdzonego jest moĔliwoĈè realizacji roszczeþ odszkodowawczych w procesie karnym. Sñ to niewñtpliwie istotne uprawnienia z punktu widzenia interesów pokrzywdzonego, dla którego czösto waĔniejsze (lub równie waĔne) niĔ wymierzenie kary jest uzyskanie takich „Ĉwiadczeþ”, które zniwelujñ lub choèby ograniczñ odczuwalne przez niego skutki przestöpstwa. Przepisy karne przewidujñ kilka moĔliwoĈci uzyskania rekompensaty za szkodö poniesionñ w wyniku przestöpstwa. MoĔna tu wyróĔniè: powództwo cywilne; naäoĔenie na sprawcö karnomaterialnego obowiñzku naprawienia szkody tytuäem Ĉrodka karnego albo w zwiñzku z wymierzeniem kary ograniczenia wolnoĈci, zastosowaniem warunkowego umorzenia postöpowania lub warunkowego zawieszenia wykonania kary; zasñdzenie na rzecz pokrzywdzonego odszkodowania z urzödu w zwiñzku ze skazaniem albo warunkowym umorzeniem postöpowania; nawiñzka13. Podstawowym instrumentem w tym zakresie jest powództwo cywilne, którego wytoczenie umoĔliwia pokrzywdzonemu dochodzenie w ramach postöpowania karnego roszczeþ majñtkowych wynikajñcych bezpoĈrednio z popeänienia przestöpstwa. Wytoczenie takiego powództwa sprawia, iĔ pokrzywdzony wstöpuje w rolö tzw. strony cywilnej postöpowania karnego, uzyskujñc uprawnienia strony, ograniczone jednak tylko do dowodzenia tych okolicznoĈci, na których opiera swe roszczenie. Wytoczenie powództwa nie stoi jednak na przeszkodzie äñczeniu przez pokrzywdzonego roli powoda cywilnego i oskarĔyciela14. Z racji ograniczonych ram opracowania, warto w tym miejscu wskazaè choèby tylko na dwie niezwykle istotne kwestie zwiñzane z powództwem cywilnym. Po pierwsze, powództwo moĔe byè 12

13 14

68

Art. 489 § 1 kpk.: „RozprawĊ gáówną poprzedza posiedzenie pojednawcze, które prowadzi sĊdzia. § 2 Na wniosek lub za zgodą stron sąd moĪe zamiast posiedzenia pojednawczego wyznaczyü odpowiedni termin do przeprowadzenia postĊpowania mediacyjnego. Przepis art. 23a stosuje siĊ odpowiednio”. Por.: M. àukaszewicz, A. Ostapa, Nawiązka i karnoprawny obowiązek naprawienia szkody a roszczenia cywilnoprawne, Prokuratura i Prawo 2002, nr 2, s. 71–87. Zob. np.: Uchwaáa SN z 10 wrzeĞnia 1970 r., VI KZP 40/70, OSNKW 1970, nr 11, poz. 153.

System gwarancji interesów oÞary przestĊpstwa...

wytoczone zarówno przez pokrzywdzonego, jak teĔ przez prokuratora15 (na rzecz pokrzywdzonego), jeĈli wymaga tego interes spoäeczny16. Po drugie, wytoczenie powództwa i jego przyjöcie odbywa siö na etapie sñdowym, do czasu rozpoczöcia przewodu sñdowego. Powództwo takie moĔe zostaè jednak zgäoszone juĔ w postöpowaniu przygotowawczym, a organ prowadzñcy to postöpowanie nie ma prawa odmówiè jego przyjöcia. Jest on bezwzglödnie zobowiñzany do zaäñczenia pozwu do akt sprawy i przekazania go sñdowi wraz z aktem oskarĔenia po zakoþczeniu Ĉledztwa albo dochodzenia. DopuszczalnoĈè zgäoszenia powództwa cywilnego juĔ na etapie postöpowania przygotowawczego, choè nie oznacza jego przyjöcia, z punktu widzenia interesów pokrzywdzonego ma duĔe znaczenie. Przede wszystkim, za dzieþ zgäoszenia roszczenia uwaĔa siö w takim wypadku dzieþ zgäoszenia powództwa, co zabezpiecza pokrzywdzonego przed groĒbñ przedawnienia jego roszczenia. Po drugie, wraz z powództwem cywilnym moĔe zostaè zgäoszony wniosek o zabezpieczenie roszczenia17. Gwarantuje to pokrzywdzonemu moĔliwoĈè skutecznej realizacji powództwa uwzglödnionego w koþcowym rozstrzygniöciu w procesie karnym. Wytoczenie powództwa cywilnego daje pokrzywdzonemu najwiöksze moĔliwoĈci realizacji roszczeþ majñtkowych wynikajñcych bezpoĈrednio z przestöpstwa w postöpowaniu karnym. Ze wzglödu jednak na fakt, Ĕe nie zawsze powództwo to jest przyjmowane przez sñd, a przyjöte nie zawsze jest uwzglödnione, pokrzywdzeni nie korzystajñ czösto z takiego uprawnienia18. Przepisy przewidujñ jednak jeszcze inne moĔliwoĈci uwzglödnienia interesów pokrzywdzonego, majñcych charakter kompensacyjny. Zamiast powództwa cywilnego, pokrzywdzony moĔe zäoĔyè wniosek o orzeczenie obowiñzku naprawienia szkody. Sñd orzeka taki obowiñzek na wniosek pokrzywdzonego, jeĈli sprawca zostanie skazany za przestöpstwo spowodowania 15 16

17

18

W literaturze wskazuje siĊ jednak, Īe prokuratorzy prawie nie korzystają z tego uprawnienia. Szerzej zob.: M. Czekaj, Powództwo cywilne prokuratora w procesie karnym, Prokuratura i Prawo 1997, nr 9, s. 109. W obecnie obowiązującym stanie prawnym prokurator ma w takim wypadku nie tylko prawo, ale równieĪ obowiązek wytoczenia takiego powództwa, zaĞ przy interpretacji interesu spoáecznego odwoáaü siĊ naleĪy w tym wypadku do jego znaczenia w postĊpowaniu cywilnym. Szerzej zob.: J. NowiĔska, Status prawny powoda cywilnego w procesie karnym, Warszawa 2007, s. 99–101. W orzecznictwie podkreĞlono, Īe istnienie interesu spoáecznego przesądza o moĪliwoĞci wniesienia przez prokuratora powództwa cywilnego nawet bez zgody pokrzywdzonego, co wynika z samodzielnoĞci pozycji procesowej prokuratora. Zob.: Wyrok SN z 26 paĨdziernika 1984 r., IV KR 240/84, OSNKW 1985, nr 5–6, poz. 40. W postĊpowaniu przygotowawczym w przedmiocie wniosku orzeka prokurator (art. 69 § 2 kpk.). Po wydaniu postanowienia o zabezpieczeniu prokurator zobowiązany jest wystąpiü z wnioskiem do sądu o nadanie postanowieniu klauzuli wykonalnoĞci, a nastĊpnie przesáaü organowi egzekucyjnemu do wykonania. Szerzej zob.: E. Samborski, Zarys metodyki pracy prokuratora, Warszawa 2008, s. 191. Uboczny charakter procesu adhezyjnego, koniecznoĞü stosowania przepisów procedury cywilnej w zakresie kwestii nieuregulowanych w kpk, a takĪe czĊsto pojawiające siĊ trudnoĞci dowodowe, szczególnie w zakresie wysokoĞci roszczenia, sprawiają, Īe sądy karne niechĊtnie traktują powództwo cywilne. E. Samborski, Dochodzenie roszczeĔ cywilnych w procesie karnym, Warszawa 2004, s. 50; C. Kulesza, Prawa podmiotowe osoby pokrzywdzonej przestĊpstwem w Ğwietle niektórych zasad procesowych, PaĔstwo i Prawo 1991, nr 7, s. 48; S. WaltoĞ, J. Czapska (red.), Zagubiona szybkoĞü procesu karnego. Jak ją przywróciü?, Warszawa 2005, s. 41; K. SzafraĔska, Proces adhezyjny w kodeksie postĊpowania karnego z 1997 r., (w:) Nowa kodyÞkacja prawa karnego, pod red. L. Boguni, t. III, Wrocáaw 1998, s. 146.

69

Justyna KaraĨniewicz

Ĉmierci, ciöĔkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynnoĈci narzñdu ciaäa lub rozstroju zdrowia, przestöpstwo przeciwko bezpieczeþstwu w komunikacji, przeciwko Ĉrodowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu lub przestöpstwo przeciwko prawom osób wykonujñcych prace zarobkowñ. Zamiast takiego obowiñzku sñd moĔe orzec na rzecz pokrzywdzonego nawiñzkö w celu zadoĈèuczynienia za ciöĔki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynnoĈci narzñdu ciaäa, rozstrój zdrowia, a takĔe za doznanñ krzywdö. Jak wyraĒnie wynika z treĈci art. 46 § 1 kk., jednym z warunków orzeczenia wskazanego obowiñzku jest zäoĔenie wniosku o jego orzeczenie przez pokrzywdzonego (lub innñ osobö uprawnionñ19). Po raz kolejny naleĔy podkreĈliè szczególne znaczenie zasady informacji prawnej, jako Ĕe bez uksztaätowania przez organy procesowe ĈwiadomoĈci prawnej pokrzywdzonego skutecznoĈè realizacji jego praw bödzie niska20.

Wnioski koĔcowe Podsumowujñc naleĔy stwierdziè, iĔ na gruncie obecnie obowiñzujñcej ustawy karnoprocesowej moĔna mówiè o systemie ochrony praw ofiary przestöpstwa jako o zbiorze uprawnieþ i gwarancji säuĔñcych ich ochronie, skäadajñcym siö z funkcjonalnie i proceduralnie powiñzanych elementów. W systemie tym moĔna wyróĔniè róĔne päaszczyzny, w których status pokrzywdzonego wyraĒnie wskazuje na to, Ĕe uwzglödnienie jego interesów w procesie karnym jest obecnie niezwykle waĔnym celem postöpowania. Przeprowadzone badania wskazujñ jednak21, Ĕe stopieþ aktywnoĈci pokrzywdzonych w procesie nie jest zadowalajñcy. Oznacza to, Ĕe funkcjonujñce regulacje nie sñ jednak doskonaäe. Trzeba jednoczeĈnie pamiötaè, Ĕe sam fakt obowiñzywania wäaĈciwych unormowaþ nie jest wystarczajñcy dla zagwarantowania skutecznej realizacji praw ofiary. Zwracano juĔ uwagö, co naleĔy na zakoþczenie rozwaĔaþ jeszcze raz podkreĈliè, iĔ fundamentalne znaczenie ma praktyka organów procesowych (zwäaszcza organów Ĉcigania) w päaszczyĒnie realizacji zasady informacji prawnej. Pokrzywdzony musi mieè ĈwiadomoĈè tego, Ĕe przepisy prawa czyniñ go waĔnym podmiotem postöpowania, przyznajñc mu szereg uprawnieþ, które umoĔliwiajñ skutecznñ walkö o uwzglödnienie jego prawnie chronionych interesów.

19 20

21

70

Strony zastĊpcze i inne osoby uprawnione przez ustawĊ do reprezentowania interesów pokrzywdzonego. Szerzej zob.: E. Samborski, Zarys metodyki pracy prokuratora, Warszawa 2008, s. 259–260. K. Dudka, SkutecznoĞü instrumentów ochrony praw pokrzywdzonego w postĊpowaniu przygotowawczym w Ğwietle badaĔ empirycznych, Lublin 2006, s. 292. Por. takĪe przytoczone w tej pracy wyniki badaĔ wskazujące na niski stopieĔ realizacji posiadanych uprawnieĔ przez pokrzywdzonego. Zob. Badania przeprowadzone przez K. DudkĊ, op.cit., s. 205–290.

System gwarancji interesów oÞary przestĊpstwa...

SUMMARY

The article’s main focus is to analyse different regulations of the polish penal code and code of criminal procedure in order to point at the most important elements of the system of the protection of crime victim’ interests during criminal proceedings. First of all, one of the aim of preparatory proceedings is to identify injured person and appraise the damages. Moreover, according to the article 2 of the code of criminal procedure, authorities conducting criminal proceedings are obliged to take into account the interests of injured party. Under the code of criminal procedure, there are many regulations, which grant rights to victim of a crime. At first, they are connected with instituting the investigation (i.e. motion for prosecution, complaint of refusal to start proceedings, complaint of discontinuance of investigation). Furtheremore, these regulations allow injured party to participate in agreement with offender and because of them injured party can affect the punishment. According to the article 53 of the penal code, court is obliged to take into account results of agreement of the parties. There are also regulations, the aim of which is to satisfy compensation claim of the injured party. Civil claim and duty of reparation of damages are the most important forms of restorative justice.

71

Izabela Nowicka

CZYNY PRZEPOàOWIONE BĉDĄCE WYKROCZENIAMI W UJĉCIU PRAWNYM I KRYMINOLOGICZNYM

Przedstawiciele róĔnych dyscyplin prawniczych interesujñ siö kwestiñ odpowiedzialnoĈci karnej za czyny mniejszej wagi, zwane w jednych systemach prawnych wykroczeniami, w innych zaĈ drobnymi przestöpstwami. Represja karna za tego typu czyny ma we wszystkich wspóäczesnych systemach prawnych charakter masowy, zwäaszcza gdy uwzglödni siö nakäadanie kar w trybie mandatowym, naleĔñce z reguäy do uprawnieþ policji (milicji) i róĔnorodnych agend administracji1. Owe „drobne przestöpstwa” naströczajñ wiele problemów tak praktykom, jak i teoretykom prawa. Odniesienie siö do czynów zabronionych okreĈlonych jako wykroczenia nie jest moĔliwe bez ich umiejscowienia prawnego i kryminologicznego. PrzestöpczoĈè w doktrynie kryminologicznej 2 rozumiana jest jako zbiór czynów zabronionych ustawowo pod groĒbñ kary, a popeänionych na obszarze danej jednostki terytorialnej. PrzestöpczoĈè jako zjawisko spoäeczne charakteryzuje siö nastöpujñcymi cechami: – stanowi zagroĔenie dla obowiñzujñcego porzñdku prawnego, – wyraĔa siö we wzroĈcie liczby osób, które popeäniäy przestöpstwa w stosunku do ogóäu ludnoĈci. Wskazuje siö, Ĕe rozpatrywana moĔe byè z punktu widzenia jej rozlegäoĈci, intensywnoĈci, struktury i dynamiki, które determinowane sñ przez wiele czynników3. Wobec powyĔszego trudno oprzeè siö pokusie zadania pytania: gdzie naleĔy szukaè czynów, które niewñtpliwie stanowiñ zagroĔenie dla porzñdku prawnego, czyli wykroczeþ? UwaĔam, Ĕe w ramach pojöcia „przestöpczoĈè” wyodröbniè 1 2 3

72

A. Marek, Problem kodyÞkacji prawa wykroczeĔ, Materiaáy MiĊdzynarodowej Konferencji „Problemy wspóáczesnego prawa wykroczeĔ”, 8–11 paĨdziernika 1986 r., Karpacz, Wrocáaw 1986, s. 1. B. Hoáyst, Kryminologia, Warszawa 2007, s. 79. http://pl.wikipedia .org (dnia 11.06.2009 r.)

Czyny przepoáowione bĊdące wykroczeniami w ujĊciu prawnym i kryminologicznym

naleĔy podkategoriö „wykroczeniowoĈè”. Propozycja ta wynika chociaĔby z faktu, Ĕe wiökszoĈè popeänianych czynów zabronionych to nie przestöpstwa, ale wäaĈnie wykroczenia. Dane statystyczne KGP wskazujñ, Ĕe w 2008 r. ogóäem naäoĔono 3 832 877 mandatów karnych w tym za wykroczenia z art. 119 kw. – 88 286, a za wykroczenia z art. 124 kw. – 1513. Wniosków o ukaranie wniesiono 392 004 o wykroczenia z art. 119 kw. 51 742, a o wykroczenie z 124 kw. 13 688. Nie jest to peäen obraz popeänionych wykroczeþ, pozostaje jeszcze tzw. ciemna liczba. W swoim wystñpieniu chciaäabym wskazaè nie na wszystkie czyny zabronione, ale na te, które wspóäistniejñ, moĔna powiedzieè, na pograniczu dwóch gaäözi prawa, tj. prawa wykroczeþ i prawa karnego, wskazujñc tym samym na ich bliskñ wiöĒ zarówno terminologicznñ, jak i wynikajñcñ z faktu przeplatania siö procedur postöpowania zarówno w sprawach o wykroczenia, jak i w sprawach o przestöpstwa. Wzajemne relacje pól przestöpstw i wykroczeþ mogñ pozostawaè ze sobñ w stosunkach: a) wykluczania siö – to znaczy, Ĕe pola przestöpstwa i wykroczenia bñdĒ nie majñ w ogóle punktów stycznych, bñdĒ tylko stykajñ siö ze sobñ bez wzajemnego przenikania siö (np. art. 119 kw. i art. 278 § 1 kk.); b) zawierania siö – to znaczy, Ĕe pole przestöpstwa obejmuje swym zakresem pole wykroczenia (np. art. 177 kk.); c) krzyĔowania siö – to znaczy, Ĕe pola przestöpstwa i wykroczenia czöĈciowo nakäadajñ siö na siebie (sñ wspólne), ale w pozostaäej czöĈci nie pokrywajñ siö ze sobñ4 (np. art. 88 kw. i art. 178a kk. w zw. z art. 10 § 1 kw.). JeĔeli chodzi o czyny przepoäowione, to precyzyjne „przepoäowienie” w ustawie dotyczy ich kategorii i powoduje, iĔ rozgraniczenie wykroczenia od przestöpstwa jest wyraĒne. Nastöpuje to za pomocñ kryteriów ostrych, jednoznacznych i w zwiñzku z tym naleĔy tu mówiè o wzajemnym wykluczaniu siö obszarów prawa karnego i prawa wykroczeþ. Relacja wykluczania siö obszarów penalizacji jest zaprzeczeniem wiözi polegajñcej na krzyĔowaniu siö zakresów objötych ustawowymi znamionami czynów karalnych, a zatem czyny przepoäowione nie majñ wspólnego pola desygnatów i nie tworzñ zbiegów przepisów ustawy5. W ich wypadku zasadniczymi kryteriami rozgraniczajñcymi sñ: – wartoĈè przedmiotu czynu (np. art. 119 § 1 kw. i 287 § 1 kk.), – wysokoĈè szkody (np. art. 124 kw. i art. 288 kk.), 4 5

A. GubiĔski, W kwestii rozgraniczenia..., s. 41. W. Marcinkowski grudzieĔ 2008 r.

73

Izabela Nowicka

– zawartoĈè alkoholu we krwi lub wydychanym powietrzu (np. art. 87 kw. i art. 178a kk.). Zatem czyn przepoäowiony jest przepoäowionym typem czynów zabronionych lub bitypem6. Jest wiöc takim typem czynu zabronionego, który inkorporuje dwie grupy czynów speäniajñcych w zasadzie te same znamiona, przy czym jedna grupa bödzie zakwalifikowana jako przestöpstwo, druga zaĈ jako wykroczenie, po speänieniu pewnego dodatkowego kryterium. Czyn przepoäowiony jest wiöc w tym sensie podzielony na dwie czöĈci. JednakĔe to dodatkowe kryterium, rzeczowe lub ocenne, wyznacza granicö pomiödzy przestöpstwem a wykroczeniem7. Stan polegajñcy na „przepoäowieniu” czynów naleĔy okreĈliè jako nowy wobec ustawy „zasadniczej”, jakñ byä kodeks karny z 11 lipca 1932 r.8 Przypomnieè naleĔy, iĔ z jednoczeĈnie ze wspomnianym kodeksem wydane zostaäo rozporzñdzenie Prezydenta RP Prawo o wykroczeniach (Dz.U. Nr 60, poz. 572). NaleĔaäo je z jednej strony traktowaè jako dwa odröbne akty, z drugiej – byäy one ze sobñ merytorycznie ĈciĈle powiñzane. Prawo o wykroczeniach stanowiäo jakby przedäuĔenie norm prawa karnego w zastosowaniu do drobniejszych naruszeþ. JednakĔe z uwagi na swój charakter, czyli czynów „godzñcych bezpoĈrednio lub poĈrednio w dziaäalnoĈè administracji” i rodzaj organów uprawnionych do rozstrzygania w ich sprawach, bliskie byäy prawu administracyjnemu. Stñd teĔ dyskusje co do istoty wykroczenia. Proces ksztaätowania siö kategorii czynów przepoäowionych nastöpowaä stopniowo. JednakĔe Ĉmiem twierdziè, iĔ w znacznym stopniu przyczyniä siö do uporzñdkowania czynów na zbrodnie, wystöpki i wykroczenia. Pierwszym krokiem, który niewñtpliwie zapoczñtkowaä wspomniany proces, byäa ustawa z 17 czerwca 1966 r.9 Wprowadziäa ona odröbne zasady odpowiedzialnoĈci, róĔniñce siö w powaĔnym stopniu od zasad obowiñzujñcych w odniesieniu do wszystkich innych wykroczeþ. WyraĔaäy siö one przede wszystkim we wprowadzeniu nieznanej prawu o wykroczeniach odpowiedzialnoĈci za usiäowanie oraz za pomocnictwo i podĔeganie. Ponadto okres przedawnienia orzekania w tych sprawach przedäuĔony zostaä do 1 roku10. Obok wprowadzania nowych stanów faktycznych do kodeksu wykroczeþ dokonywano ustawowych zmian, jeĔeli chodzi o wartoĈè przedmiotu czynu. Byäa ona róĔna w zaleĔnoĈci od stanu faktycznego albo rodzaju czynu. Za tym postñpiäo zbliĔenie zasad postöpowania w sprawach o wykroczenia do procesu karnego. 6

7 8 9 10

74

Z áac. „bi–„— wystĊpujący w záoĪeniach oznacza: dwa, na dwie czĊĞci, dwa razy, dwu–, podwójnie, obustronnie, W. KopaliĔski, Sáownik wyrazów obcych i zwrotów obcojĊzycznych, Warszawa 1985, s. 55; „typ” — oznacza tutaj ustawowy zespóá znamion przestĊpstwa; wedáug niektórych to ostatnie okreĞlenie jest bardziej precyzyjne. grudzieĔ 2008 r. M. Bojarski, W. Radecki, Oceny prawne obszarów stycznych wykroczeĔ i przestĊpstw, Wrocáaw 1989, s. 24. Dz.U. Nr 23, poz. 149. J. SkupiĔski, Przekazanie niektórych drobnych przestĊpstw do orzecznictwa karno–administracyjnego, „PaĔstwo i Prawo” 1967, z. 1, s. 106.

Czyny przepoáowione bĊdące wykroczeniami w ujĊciu prawnym i kryminologicznym

Przekazywanie orzecznictwa niektórych drobnych przestöpstw organom wäaĈciwym w sprawach o wykroczenia, jak juĔ wspomniano, postöpowaäo. Ta tendencja znalazäa takĔe swoje odzwierciedlenie w obowiñzujñcej do dziĈ ustawie kodeks wykroczeþ z 1971 r., ale takĔe w szeregu ustaw tzw. szczególnych. Zapoczñtkowane bowiem ustawñ z 1966 r. powiökszanie kategorii wykroczeþ nastöpowaäo nie tylko na skutek dokonywanych przeliczeþ granicy oddzielajñcej wykroczenie od przestöpstwa, lecz równieĔ poprzez poddanie regulacji prawa wykroczeþ zachowaþ, które uprzednio czöĈciowo byäy uregulowane przepisami prawa o wykroczeniach, a czöĈciowo przepisami kodeksu karnego. Takie rozwiñzanie przewidziane zostaäo np. w ustawie z 6 kwietnia 1984 r. o gospodarce energetycznej (Dz.U. Nr 21, poz. 96), w ustawie z 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie Ĉródlñdowym (Dz.U. Nr 21, poz. 193). Proces ten nie przebiegaä, nazwijmy to, „gäadko”. Obok czynnika regulujñcego pozostawanie bñdĒ teĔ nie w okreĈlonej kategorii czynów (przestöpstw lub wykroczeþ), jakim byäa wartoĈè przedmiotu czynu (500 zä), bez wzglödu na niñ do kategorii wykroczeþ zaliczono niektóre czyny, takie jak np. ukrywanie przed nabywcñ towaru czy odmowa sprzedaĔy towaru, znöcanie siö nad zwierzötami (obecnie przestöpstwo z art. 35 – ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierzñt (Dz.U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002)11. Trudno je jednak nazwaè „przepoäowionymi”. JeĔeli natomiast odniesiemy siö do wykroczeþ przeciwko mieniu, to podstawowym kryterium przesñdzajñcym o zakwalifikowaniu danego stanu faktycznego do przestöpstwa bñdĒ wykroczenia przeciwko mieniu, jest wartoĈè rzeczy bödñcej przedmiotem czynu lub wysokoĈè szkody, jakñ poniósä pokrzywdzony. Obecnie jest to kwota 250 zä. Wyjñtek stanowi wykroczenie wyröbu drzewa w lesie, gdzie granicö tö wyznacza kwota 75 zä. Stawka ta dotyczy takĔe paserstwa umyĈlnego i nieumyĈlnego, którego przedmiotem jest pochodzñce z kradzieĔy lub przywäaszczenia drzewo wyrñbane lub powalone w lesie. Okazuje siö, Ĕe ustawodawca jednak nie jest konsekwentny w zakresie przepoäowienia powyĔej wskazanych czynów. Stñd teĔ niekiedy, w zaleĔnoĈci od rodzaju przedmiotu czynu lub okolicznoĈci uszczegóäowiajñcej zachowanie siö sprawcy, wartoĈè przedmiotu czynu nie ma znaczenia. W takich wypadkach jest on zawsze przestöpstwem (art. 130 kw.). Zatem niezaleĔnie od wartoĈci przedmiotu czynu stanowiñ przestöpstwa: 1) kradzieĔy, paserstwa i uszkodzenia rzeczy, jeĔeli ich przedmiotem jest broþ, amunicja, materiaäy i przyrzñdy wybuchowe (art. 130 § 1 pkt 2 kw.), dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury (art. 294 kk.), program komputerowy (art. 278 § 2 kk., art. 293 kk.), 11

M. Bojarski, W. Radecki, Oceny prawne…, s. 24.

75

Izabela Nowicka

2) kradzieĔy, jeĔeli jej przedmiotem jest energia, karta bankomatowa (art. 278 § 5 kk.)12, impulsy telefoniczne (art. 285 kk.), Ĉrodki odurzajñce, substancje psychotropowe, mleczko makowe lub säoma makowa (art. 64 ustawy o przeciwdziaäaniu narkomanii), 3) kradzieĔy z wäamaniem13 (art. 131 § 2 kw.), kradzieĔy rozbójniczej albo rozboju (art. 130 § 3 kw.). Skoro podstawowym kryterium rozgraniczajñcym wykroczenia przeciwko mieniu, bödñce czynami przepoäowionymi (art. 119, 120, 122 kw.), od przestöpstw jest wartoĈè przedmiotu czynu, 14, waĔnym aspektem jest takĔe okreĈlenie sposobu ustalenia tej wartoĈci. WartoĈè rzeczy stanowiñcej przedmiot czynu zabronionego powinna byè oceniana (liczona) w odniesieniu do czasu popeänienia tego czynu i czasu wyrokowania, a nie w odniesieniu do czasu orzekania15, a takĔe powinna byè ustalona na podstawie obiektywnych dowodów, takich jak obowiñzujñce cenniki czy wyliczenia biegäych. Jest przy tym istotne, Ĕe w wypadku ciñgäoĈci dziaäania przyjmuje siö za podstawö oceny äñcznñ wartoĈè przedmiotów. W razie gdy äñczna ich wartoĈè przekroczy 250 zä (w odniesieniu do drzewa – 75 zä), w Ĉwietle art. 12 kk. mamy do czynienia z przestöpstwem, chociaĔby poszczególne czyny dotyczyäy mienia o niĔszej wartoĈci16. Czyny przepoäowione godzñce w mienie nie sñ jedynymi czynami, przy ocenie których naleĔy braè pod uwagö kwestiö przepoäowienia. O tzw. przepoäowieniu moĔemy równieĔ mówiè przy wykroczeniu z art. 52a pkt 1 kw. z rozdziaäu „Wykroczenia przeciwko porzñdkowi i spokojowi publicznemu”, majñcemu w zakresie nawoäywania do popeänienia przestöpstwa lub jego pochwalania swój odpowiednik w art. 255 kk.17 Do powyĔej opisywanej kategorii naleĔy takĔe wykroczenie z art. 87 kw., które ulegäo przepoäowieniu na skutek wprowadzenia ustawñ z 14 kwietnia 2000 r. o zmianie ustawy kodeks karny z 15 grudnia 2000 r. do kk. wystöpku prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeĒwoĈci lub pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego (art. 178a). 12

13

14 15 16 17

76

Dla odpowiedzialnoĞci karnej na podstawie art. 278 § 5 kk. nie ma znaczenia wartoĞü zagarniĊtej przez sprawcĊ enargii. PrzestĊpstwo okreĞlone w art. 278 § 5 kk. nie ma bowiem odpowiednika w kodeksie wykroczeĔ i nie moĪna zasadnie twierdziü, Īe zjawisko kontrawercjonalizacji związane z konstrukcją wykroczenia przewidzianego w art. 119 § 1 i 2 kw. odnosi siĊ do przestĊpstwa kradzieĪy energii elektrycznej (por. wyrok SN z 26 lutego 2004 r., IV Kk.302/04, OSNKW 2004, poz. 413, s. 240); Kodeks karny. CzĊĞü szczególna. Komentarz, t. 3. Komentarz do art. 278–363 kk., red. A. Zoll, Kraków 2006, s. 78 i n. Do przestĊpstwa okreĞlonego w art. 279 kk., nie znajduje zastosowania regulacja zawarta w art. 119 § 1 kw., prowadząca do zjawiska kontrawercjonalizacji kryminalizacji zamachów na mienie. Patrz. Kodeks karny. CzĊĞü szczególna. Komentarz, t. 3. Komentarz do art. 278–363 kk., red. A. Zoll, Kraków 2006, s. 84. R. Jancewicz, L.A. NiewiĔski, Tak zwane czyny „przepoáowione”, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2005, nr 2. Zob. wyrok SA w Lublinie z 29 marca 1999 r., II Akz 117/98, Apel.– Lub. 1999, nr 2, poz. 16. A. Marek, Prawo wykroczeĔ, Warszawa 1999, s. 154, za: R. Jancewicz, L.A. NiewiĔski, Tak zwane czyny „przepoáowione”, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2005, nr 2. Art. 255 § 1. Kto publicznie nawoáuje do popeánienia wystĊpku lub przestĊpstwa skarbowego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolnoĞci albo pozbawienia wolnoĞci do lat 2. § 2. Kto publicznie nawoáuje do popeánienia zbrodni, podlega karze pozbawienia wolnoĞci do lat 3. § 3. Kto publicznie pochwala popeánienie przestĊpstwa, podlega grzywnie do 180 stawek dziennych, karze ograniczenia wolnoĞci albo pozbawienia wolnoĞci do roku.

Czyny przepoáowione bĊdące wykroczeniami w ujĊciu prawnym i kryminologicznym

Jak wskazujñ przedstawiciele doktryny, konstrukcja tych dwóch czynów oparta jest równieĔ na ich „przepoäowieniu”. Byäo to wynikiem wieloletnich dyskusji. Miödzy innymi w uzasadnieniu do projektu kodeksu karnego w redakcji z sierpnia 1995 r. wskazywano na koniecznoĈè podjöcia decyzji o spenalizowanie jako przestöpstwo kierowania pojazdem w stanie nietrzeĒwoĈci ze wzglödu na spoäecznñ szkodliwoĈè takiego zachowania oraz wzrastajñcñ liczbö wypadków drogowych z udziaäem kierowców znajdujñcych siö pod dziaäaniem alkoholu. W uzasadnieniu zaĈ do projektu zmian kodeksu karnego, którym wprowadzono przepis art. 178a, zawarto informacjö, Ĕe dla karalnoĈci samego prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeĒwoĈci lub pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego jest powaĔne zagroĔenie, jakie ono stwarza dla osoby prowadzñcej pojazd oraz innych osób. Ten prosty, jak siö wydaje, zabieg polegajñcy na przesuniöciu do kategorii wykroczeþ stanów faktycznych, bödñcych wczeĈniej przestöpstwami lub odwrotnie, wywoäaä dyskusje trwajñce do chwili obecnej. Co rusz pojawiajñ siö postulaty o wyäñczenie czynów przepoäowionych z kodeksu wykroczeþ i, co za tym idzie, dokonanie zmian, jeĔeli chodzi o odpowiedzialnoĈè za wykroczenia. Nie ma oczywiĈcie zgody w tym zakresie wĈród przedstawicieli doktryny. Stñd teĔ sñ gäosy za pozostawieniem takiego stanu, jaki jest obecnie, jeĔeli chodzi o tö kategoriö czynów. Innñ kwestiñ stanowiñcñ przedmiot dyskusji jest okreĈlenie owej kwoty granicznej pomiödzy przestöpstwem a wykroczeniem. Lech Gardocki juĔ w 1995 r. podnosiä, iĔ (…) moĔna mieè wñtpliwoĈci, czy ustawodawca nie przesunñä tej granicy [do 250 zä — przyp. autora] zbyt wysoko18. Andrzej Zoll natomiast podkreĈla: „Przedtem kradzieĔ byäa zawsze przestöpstwem, niezaleĔnie od wartoĈci przedmiotu kradzieĔy. OczywiĈcie moĔna byäo przyjñè znikome niebezpieczeþstwo czynu, czyli dziĈ znikomñ spoäecznñ szkodliwoĈè czynu, ale nie byäo przepisu stanowiñcego, do jakiej kwoty kradzieĔ jest wykroczeniem. Zresztñ to jest pewien absurd, bo ile „wyciñgnie z kieszeni”, to tyle ma, ale zapewne chciaä wziñè jak najwiöcej i tylko dlatego, Ĕe pokrzywdzony miaä akurat przy sobie tylko 20 zä to ma to byè wykroczenie19. Istniejñ dwa przeciwstawne stanowiska dotyczñce utrzymania bñdĒ nie czynów przepoäowionych. Ja stojö na stanowisku, iĔ czyny te powinny jednak podlegaè ocenie z punktu widzenia kodeksu wykroczeþ, a ich sprawca powinien byè poddany postöpowaniu w sprawach o wykroczenia; przekonanie to oparäam na ujöciu praktycznym. Umiejscowienie tych czynów w kodeksie karnym spowoduje, po pierwsze, wzrost kosz18 19

L. Gardocki, Najnowsze zmiany w Kodeksie karnym, „Monitor Prawniczy” 1995, nr 12, s. 353, za: R. Jancewicz, L.A. NiewiĔski, Tak zwane czyny „przepoáowione”, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2005, nr 2. Wywiad z A. Zollem, „Aplikant Prokuratorski” 2004, nr 4, s. 5; R. Jancewicz, L.A. NiewiĔski, Tak zwane czyny „przepoáowione”, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2005, nr 2.

77

Izabela Nowicka

tów ponoszonych przez organy Ĉcigania. Majñc w zakresie swojego dziaäania zwalczanie przestöpstw, z reguäy muszñ one podejmowaè czynnoĈci z urzödu (zasada legalizmu). Natomiast w razie wykroczeþ ich reakcja na czyn opiera siö na zasadzie oportunizmu (celowoĈci), dajñcej moĔliwoĈè poprzestania na zastosowaniu Ĉrodków oddziaäywania wychowawczego, np. pouczenia. Nowelizacja kodeksu postöpowania w sprawach o wykroczenia z 2003 r. nadaäa postöpowaniu zwyczajnemu charakter postöpowania subsydiarnego, orzekanie bowiem w tym postöpowaniu powinno nastöpowaè tylko wówczas, gdy brak jest podstaw do rozpoznania sprawy w postöpowaniu przyspieszonym lub nakazowym (art. 2 § 1a kpw.). W sprawach o wykroczenia funkcjonuje takĔe postöpowanie niesñdowe — postöpowanie mandatowe (art. 2 § 2, art. 95–102 kpw.). Skoro postöpowanie zwyczajne jest ostatecznoĈciñ, to przyjöte w noweli ustawowej rozwiñzania pozwalajñ na szybkie i ekonomiczne rozstrzyganie w sprawach o wykroczenia. Daje to spoäeczne poczucie nieuchronnoĈci kary, szybkoĈci w jej wymierzaniu (nakäadaniu), towarzyszñcej temu ekonomicznoĈci, a co za tym idzie, poczucie sprawiedliwoĈci, czego trudno doĈwiadczyè w prowadzonych sprawach o przestöpstwa. Po drugie, naleĔy teĔ liczyè siö z tym, iĔ przejöcie przez sñdy karne tak powaĔnej liczby spraw, które naleĔy rozpatrzeè w ramach procedury karnej, moĔe spowodowaè swoistñ zapaĈè w zakresie orzekania w sprawach o przestöpstwa. Po trzecie, o ile nie zmienia siö spoäeczna szkodliwoĈè czynów, to zmienia siö punkt odniesienia w patrzeniu na nie, tzn. majñ one staè siö przestöpstwami „mniejszego kalibru”, a jako takie na pewno podlegaè bödñ instytucji umorzenia postöpowania. Tym samym trudno bödzie mówiè o realizacji funkcji profilaktyczno–wychowawczej prawa karnego20, czy teĔ funkcji represyjnej wyraĔajñcej siö w zaspokojeniu spoäecznego poczucia sprawiedliwoĈci w zwiñzku z naruszeniem lub zagroĔeniem dobra prawnego. Nie sñ to argumenty natury dogmatycznej, gdyĔ w wypadku czynów przepoäowionych mamy do czynienia, co do zasady, z jednorodnoĈciñ, jeĔeli chodzi o ustawowe znamiona. Nie ulega jednak Ĕadnej wñtpliwoĈci, Ĕe za utrzymaniem obecnego status quo w przedmiocie czynów przepoäowionych przemawia czynnik zapotrzebowania spoäecznego i argumenty natury pragmatycznej. Trzeba sobie zdawaè sprawö, Ĕe pokrzywdzenie czynami drobnymi, jakimi sñ analizowane wykroczenia (kradzieĔy, uszkodzenia cudzej rzeczy ruchomej itp.), moĔe okazaè siö wielokrotnie daleko bardziej uciñĔliwe dla obywatela – dotykajñ go bezpoĈrednio – niĔ te opisywane w mediach (np. napady na banki, zamachy terrorystyczne). 20

78

Funkcja ta znajduje wyraz w celach kary i Ğrodków karnych oraz przepisach regulujących zasady ich wymierzania. Przez istnienie norm, a szczególnie przez stosowanie tych norm, prawo karne, jak i prawo wykroczeĔ, oddziaáywuje na ogóá spoáeczeĔstwa, w tym na osoby, które wykazują brak poszanowania jego zasad.

Czyny przepoáowione bĊdące wykroczeniami w ujĊciu prawnym i kryminologicznym

Kryminologia, co do zasady, poddawaäa i poddaje analizie przestöpstwo. Skoro istotö wykroczenia obecnie naleĔy analizowaè w kontekĈcie istoty przestöpstwa, uwaĔam, Ĕe wäaĈciwe jest dlaþ stwierdzenie: „Czym innym jest schemat heurystyczny, obejmujñcy w badaniach trzy elementy: czyn, sprawcö, ofiarö a czym innym interpretacja czynu przestöpczego (wykroczenia), traktowanego jako wynik oddziaäywania na siebie elementów interakcji, czyli sprawcy i ofiary.”21 JeĔeli zatem „nakazem wspóäczesnej nauki jest stworzenie moĔliwie najpeäniejszego obrazu rzeczywistoĈci spoäecznej z uwzglödnieniem wszystkich rodzajów zagroĔeþ”22, niezbödne jest dogäöbne zanalizowanie etiologii, sprawcy i ofiary wykroczenia. W WyĔszej Szkole Policji przeprowadzone zostaäy badania, które ukazaäy, Ĕe w grupie badanych policjantów okoäo 9% funkcjonariuszy nie uchroniäo siö przed popeänionym czynem przepoäowionym bödñcym wykroczeniem. Jest to o tyle znamienne, Ĕe powinni oni potrafiè uchroniè siö przed czynami tej kategorii z racji stycznoĈci z nimi w toku pracy zawodowej. W przypadku wykroczeþ nie tylko nie moĔna powiedzieè, Ĕe nauka o przestöpcy rozwinöäa siö, przechodzñc przez róĔne fazy interpretacji socjologicznych, psychologicznych, genetycznych na podstawie statystycznych interpretacji cech osób, które przekroczyäy prawo, ale równieĔ, Ĕe nauka o ofierze jest mäodñ dyscyplinñ, skoro jej nie ma.23 Wiktymolodzy podkreĈlajñ znaczenie, jakie badania empiryczne przeprowadzane w odniesieniu do ofiary danego przestöpstwa odgrywajñ w jego etiologii. Zwrócili uwagö, iĔ ustawodawstwo karne zajmuje siö przede wszystkim psychikñ sprawcy, zaniedbujñc badania procesów psychicznych w postöpowaniu ofiary24. Czösto bowiem mamy do czynienia z czymĈ, co moĔna nazwaè „winñ” ofiary w kontekĈcie jej zetkniöcia ze sprawcñ i samym przestöpstwem. Rozumieè przez to naleĔy zachowanie ofiary, która na skutek pewnych cech osobowoĈci lub czynników sytuacyjnych zachowuje siö nieostroĔnie lub prowokacyjnie wobec póĒniejszego sprawcy. MoĔe teĔ przez swoje wäaĈciwoĈci zewnötrzne (np. materialne, rodzinne, spoäeczne) czy wewnötrzne (np. biologiczne, fizyczne) wywoäywaè reakcje agresywne, majñce na celu wyrzñdzenie szkody materialnej lub krzywdy fizycznej25. Wskazuje siö w doktrynie na przypadki niezawinionego przyczynienia siö ofiary do popeänianego czynu26. 21 22 23 24 25 26

B. Hoáyst, Kryminologia, Warszawa 2007, s. 1259. Ibidem, s. 1266. Ibidem Ibidem J. Pecar, Rola osób trzecich w powstaniu przestĊpstwa, „Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny” 1973, nr 1, s. 55–63. Niezawinionym przyczynianiem siĊ oÞary do popeánianego czynu zajmowaá siĊ m.in. B. Hoáyst w toku badaĔ nad oÞarami zabójstw. B. Hoáyst, Rola oÞary w genezie zabójstwa, „PaĔstwo i Prawo” 1964, nr 11, s. 746–755.

79

Izabela Nowicka

W zwiñzku z tym warto uznaè za istotnñ koncepcjö opisu sprawcy czynu przepoäowionego i jego ofiary. ZaäoĔyè naleĔy, Ĕe tak jak w wypadku przestöpstw analiza kryminologiczna modus operandi sprawcy i zachowaþ wiktymologicznych przyczyni siö w znacznym stopniu do obniĔenia poziomu zagroĔenia czynami przepoäowionymi bödñcymi wykroczeniami. Analiza teorii kryminologicznych w celu wskazania przyczyn popeäniania czynów przepoäowionych bödñcych wykroczeniami pozwoliäa mi na stwierdzenie, Ĕe nie ma moĔliwoĈci täumaczenia przyczyn wykroczeniowoĈci tylko w ujöciu jednej teorii kryminologicznej. Zjawisko przestöpczoĈci (wykroczeniowoĈci) nie jest zjawiskiem jednolitym, tak jak kaĔde zachowanie ludzkie. Nie moĔna teĔ precyzyjnie okreĈliè zakresu wpäywu na nie róĔnorodnych okolicznoĈci spoäecznych, modyfikowanych dodatkowo przez samego czäowieka. Nie moĔna teĔ pominñè w odpowiedzi na pytanie o genezö wskazanych czynów tych czynników, które proponujñ teorie zaprezentowane w tej pracy. Dopiero tak sformuäowana „teoria” jest w stanie ukazaè w miarö spójny obraz etiologii zachowaþ dewiacyjnych – wykroczeniowych. Badania ankietowe 609 spraw o czyny przepoäowione ukazujñ nastöpujñcy obraz sprawcy czynu przepoäowionego jako wykroczenie: zdecydowanie jest to möĔczyzna – 19–25 lat – 172 przypadki, – 26–35 lat – 161 przypadków, – 36–45 lat – 146 przypadków kawaler; pracujñcy (141) i uczñcy siö – (118), niemajñcy nikogo na utrzymaniu, pracujñcy zawodowo (388); zarabiajñcy do 1000 zä. (310 ). Analiza akt spraw nie stanowiäa jedynego Ēródäa informacji w próbie opracowywania profilu sprawcy czynu przepoäowionego bödñcego wykroczeniem. Wykorzystano równieĔ informacje z przeprowadzonych badaþ na 8018 funkcjonariuszach Policji. Okazaäo siö, iĔ dane uzyskane z analizy akt spraw czösto sñ zbieĔne z doĈwiadczeniami funkcjonariuszy Policji w omawianym zakresie. Opracowanie sylwetki kryminologicznej sprawcy czynu przepoäowionego jest istotne nie tylko ze wzglödu na dziaäania wykrywcze, ale takĔe prewencyjne, tak jak ma to miejsce w wypadku popeänianych przestöpstw. Przedstawione kwestie stanowiñ, powiedziaäabym, czubek „góry lodowej” utworzonej z zagadnieþ z zakresu prawa materialnego i procedury wykroczeniowej wymagajñcej gäöbszej analizy i zainteresowania.

80

Czyny przepoáowione bĊdące wykroczeniami w ujĊciu prawnym i kryminologicznym

SUMMARY

The article analyzes the so–called „wobblers” qualified as misdemeanors. It emphasizes the importance of such acts to both substantive and procedural law. The article constitutes the author’s contribution to the nearly 40-years–long discussion on the position of misdemeanors in the legal system. The author suggests that this category of criminal acts should be evaluated from the standpoint of criminology and uses the results of research conducted on this topic to draw a portrait of both perpetrators and victim of misdemeanors.

81

Krzysztof Kazmiruk

PRZESTĉPSTWO PROWADZENIA POJAZDU W STANIE NIETRZEħWOĝCI – WYBRANE ASPEKTY PRAWNOKARNE I KRYMINOLOGICZNE

1. Ustawñ z dnia 14 kwietnia 2000 r.,1 wprowadzono do kodeksu karnego nowy przepis, art. 178a, który penalizuje prowadzenie w stanie nietrzeĒwoĈci lub pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego pojazdu mechanicznego w ruchu lñdowym, wodnym lub powietrznym (§ 1), oraz prowadzenie w stanie nietrzeĒwoĈci lub pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego innego pojazdu niĔ mechaniczny na drodze publicznej lub w strefie zamieszkania (§ 2). Przestöpstwa te umieszczono w rozdziale XXI kk. – Przestöpstwa przeciwko bezpieczeþstwu w komunikacji. Do czasu tych zmian zachowania takie byäy wykroczeniami. Ustawodawca uznaä jednak, iĔ m.in. ze wzglödu na powaĔne zagroĔenie, jakie stwarza prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeĒwoĈci lub pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego dla osoby prowadzñcej pojazd oraz innych osób, jak równieĔ nagminnoĈè tego rodzaju zachowaþ, a takĔe to, Ĕe bardzo czösto jazda w stanie nietrzeĒwoĈci koþczy siö tragicznymi skutkami w postaci wypadków powodujñcych Ĉmierè i kalectwo ludzi, dotychczasowe Ĉrodki nie byäy skuteczne. Podnoszono równieĔ, Ĕe sankcje zawarte w kodeksie wykroczeþ sñ raĔñco zaniĔone w stosunku do szkodliwoĈci spoäecznej czynów, których dotyczñ2. Wprowadzajñc zmiany w prawie karnym, nie usuniöto przepisów z prawa wykroczeþ. Pozostawiono wykroczenie prowadzenia pojazdu mechanicznego w stanie po uĔyciu alkoholu lub podobnie dziaäajñcego Ĉrodka w ruchu lñdowym, wodnym lub powietrznym oraz wykroczenie prowadzenia innego pojazdu w stanie po uĔyciu alkoholu lub podobnie dziaäajñcego Ĉrodka na drodze publicznej lub w strefie zamieszkania, skutkiem czego prowadzenie pojazdu „po alkoholu” lub pod wpäywem podobnie dziaäajñcego Ĉrodka jest teraz czynem przepoäowionym. 2. Przedmiotem ochrony w przypadku czynów z art. 178a kk. jest bezpieczeþstwo w komunikacji. NaleĔy to odnieĈè do bezpieczeþstwa w ruchu wodnym, lñdo1 2

82

Ustawa o zmianie ustawy – Kodeks karny, Dz.U. Nr 48, poz. 548. Por. Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, Sejm RP, III kadencja, druk nr 1019, s. 2.

PrzestĊpstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeĨwoĞci...

wym i powietrznym. Jednak najwiöksze zagroĔenie wystöpuje w ruchu lñdowym, ze wzglödu na äatwoĈè dostöpu do tego ruchu, a co za tym idzie wiökszñ iloĈè uczestników. Jako dalszy przedmiot ochrony moĔna wskazaè Ĕycie, zdrowie i mienie3. Przestöpstwa te mogñ byè popeänione tylko przez takiego sprawcö, który bödñc w stanie nietrzeĒwoĈci lub po uĔyciu Ĉrodka odurzajñcego prowadzi pojazd, a wiöc sñ to przestöpstwa indywidualne wäaĈciwe. Wprawdzie zarówno prowadzenie pojazdu, jak i stan nietrzeĒwoĈci lub po uĔyciu Ĉrodka odurzajñcego naleĔñ do znamion strony przedmiotowej jako okreĈlenie zachowania sprawcy, jednak znamiona te ograniczajñ równieĔ krñg podmiotów tych przestöpstw. Nie moĔna popeäniè przestöpstwa z art. 178a § 1 lub 2 kk., jeĔeli nie prowadzi siö pojazdu i nie jest siö w stanie nietrzeĒwoĈci lub pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego4. CzöĈè doktryny uwaĔa jednak przestöpstwa z art. 178a § 1 i 2 kk. za przestöpstwa powszechne5. Pojawia siö takĔe zdanie, Ĕe czyny te sñ przestöpstwami indywidualnymi co do czynu6. Przez prowadzenie pojazdu naleĔy rozumieè kaĔdñ czynnoĈè, która bezpoĈrednio wpäywa na ruch pojazdu7, w szczególnoĈci wprawianie go w ruch, kierowanie nim, nadawanie prödkoĈci i hamowanie w sposób zgodny z konstrukcjñ pojazdu8. Takie stanowisko zajñä Sñd NajwyĔszy, uznajñc, Ĕe „do skazania na podstawie art. 28 § 1 ustawy o zwalczaniu alkoholizmu niezbödne jest ustalenie, Ĕe sprawca znajdujñcy siö w stanie nietrzeĒwoĈci wprawiä w ruch pojazd mechaniczny, którym wówczas zamierzaä kierowaè. Samo zajöcie przez nietrzeĒwego kierowcö miejsca za kierownicñ i uruchomienie motoru z zamiarem prowadzenia pojazdu rozwaĔaè naleĔy w päaszczyĒnie usiäowania”9. Podobne zdanie do Sñdu NajwyĔszego zaprezentowaä T. Cyprian10, powoäujñc siö na poglñd J. Sawickiego11. UwaĔa on, Ĕe „prowadzenie” moĔe dotyczyè jedynie pojazdu w ruchu, podjöcie zaĈ czynnoĈci zmierzajñcych do rozpoczöcia tego ruchu jest usiäowaniem prowadzenia. W przypadku pojazdów mechanicznych dodatkowym, niezbödnym elementem jest uruchomienie pojazdu, tj. uruchomienie mechanizmu wprawiajñcego po3

4

5 6 7

8 9 10 11

Odmiennie G. Bogdan, który uwaĪa, iĪ báĊdem jest odnoszenie ochrony do mającego abstrakcyjny charakter pojĊcia bezpieczeĔstwa w komunikacji. Jego zdaniem przedmiotem ochrony są Īycie, zdrowie i mienie, (w:) A. Zoll (red.), Kodeks karny. CzĊĞü szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117–277 kk, Warszawa 2008, s. 450. Por. R.A. StefaĔski, PrzestĊpstwa przeciwko bezpieczeĔstwu powszechnemu i w komunikacji. Rozdziaá XX i XXI Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2000, s. 396; R.A. StefaĔski, (w:) M. Filar (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2008, s. 721. Por. G. Bogdan, (w:) A. Zoll (red.), Kodeks karny. CzĊĞü szczególna…, s. 450; J. Piórkowska–Flieger, (w:) T. Bojarski (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2009, s. 358. M. Budyn–Kulik, (w:) M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Kraków 2006, s. 344. K. Buchaáa, PrzestĊpstwa drogowe popeánione w stanie nietrzeĨwoĞci, Nowe Prawo 1960, nr 7–8, s. 992; S. Pawela, Kilka kwestii prawnych z zakresu nowej ustawy o zwalczaniu alkoholizmu, Nowe Prawo 1960, nr 12, s. 1642; G. Bogdan (w:) A. Zoll (red.), Kodeks karny. CzĊĞü szczególna…, s. 451. A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2006, s. 353–354. Uchwaáa SN z dnia 8 grudnia 1960 r., VI KO 64/60, PaĔstwo i Prawo 1961, nr 4–5, s. 845–846. T. Cyprian, Alkohol a wypadki drogowe, Problemy Kryminalistyki 1961, nr 34, s. 770. J. Sawicki, Karalne stany nietrzeĨwoĞci. Na marginesie ustawy antyalkoholowej z 1959 r., PaĔstwo i Prawo 1960, nr 4–5, s. 651.

83

Krzysztof Kazmiruk

jazd w ruch. Wyjñtkiem jest holowany pojazd mechaniczny. Trafnie Sñd NajwyĔszy podkreĈliä, iĔ osoba prowadzñca taki pojazd moĔe byè podmiotem przestöpstwa okreĈlonego w art. 178a kk.12 Mimo iĔ pojazd prowadzony przez takñ osobö nie porusza sie dziöki sile wäasnego mechanizmu napödzajñcego, lecz dziöki sile mechanizmu pojazdu holujñcego i sile bezwäadnoĈci, posiada moĔliwoĈè manewrowania oraz korzystania z urzñdzeþ hamujñcych. Siedzñc za kierownicñ holowanego pojazdu mechanicznego, nadaje temu pojazdowi kierunek jazdy w sposób ograniczony däugoĈciñ poäñczenia holowniczego13. Przyjmuje siö, iĔ prowadzenie pojazdu nie oznacza pokonywania jakiegoĈ däuĔszego odcinka drogi, a juĔ uruchomienie pojazdu i podjöcie jazdy jest równoznaczne z jego prowadzeniem, bez wzglödu na okres czasu prowadzenia pojazdu14. Termin ”prowadzi” – jak podniesiono w doktrynie – obejmuje swym zakresem nie tylko zachowanie bödñce czynnoĈciñ kierujñcego, nadrzödnñ w ramach zespoäu prowadzñcego pojazd, lecz takĔe czynnoĈci kilku uczestników takiego zespoäu15. Sñd NajwyĔszy przyjñä, Ĕe dla oceny, czy dana osoba jest osobñ prowadzñcñ pojazd, nie ma znaczenia czy podstawowe czynnoĈci prowadzenia pojazdu, jak nadanie kierunku, szybkoĈci, hamowania itp. wykonuje jedna osoba, czy do kaĔdej z tych czynnoĈci przewidziany jest osobny czäonek zaäogi. W sytuacji, gdy zachowanie kilku osób (co najmniej dwóch) polega na obsäugiwaniu mechanizmów majñcych wpäyw na jazdö, to wszystkie te osoby wspóäuczestniczñ w prowadzeniu pojazdu16. Kodeks karny nie definiuje pojöcia pojazdu mechanicznego ani pojazdu innego rodzaju. Jedynie ustawa z 22 maja 2003 roku o ubezpieczeniach obowiñzkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych17 zawiera definicjö pojazdu mechanicznego, jednak nie moĔe byè ona stosowana do interpretacji tego pojöcia w kodeksie karnym18. Pojazd mechaniczny zostaä zdefiniowany przez Sñd NajwyĔszy m.in. w 1993 r. jako kaĔdy pojazd drogowy lub szynowy, napödzany umieszczonym w nim silnikiem, jak równieĔ maszyna samobieĔna i motorower. Nie sñ pojazdami mechanicznymi rowery zaopatrzone w silnik pomocniczy o pojemnoĈci nieprzekraczajñcej 50 cm3 pod warunkiem, Ĕe zachowujñ wszystkie normalne cechy charakterystyczne 12 13 14 15 16 17 18

84

Wyrok SN z dnia 18 marca 2003 r., (III KKN 390/01), OSNKW 2003, nr 5–6. J. Izydorczyk, Prowadzenie holowanego pojazdu w stanie nietrzeĨwoĞci lub odurzenia. Uwagi na tle wyroku Sądu NajwyĪszego z dnia 18 marca 2003 roku, Paragraf na Drodze 2004, nr 1, s. 17. E. Kostro, Alkohol. Komunikacja. Skutki prawne, Warszawa 1974, s. 60; K. Buchaáa, Glosa do wyroku SN z 3 lutego 1969 r., (V KRN 9/69), PaĔstwo i Prawo 1970, nr 5, s. 832–833. K. Buchaáa, Glosa do wyroku SN z 3 lutego 1969 r.…, s. 832–833. Wyrok SN z dnia 5 lutego 1987 r., V KRN 462/86, OSPiKA 1988, nr 1, poz. 12; R.A. StefaĔski, Glosa do wyroku SN z 5 lutego 1987 r., V KRN 462/87, Nowe Prawo 1989, nr 2–3, s. 239. Dz.U. Nr 124, poz. 1152 ze zm. Szerzej por. R.A. StefaĔski, Glosa do wyroku SN z dnia 25 paĨdziernika 2007 r., sygn. III KK 270/07, Prokuratura i Prawo 2008, nr 5, s. 166.

PrzestĊpstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeĨwoĞci...

budowy umoĔliwiajñce ich zwykäñ eksploatacjö jako rowerów19. W 2007 roku Sñd NajwyĔszy ponownie wypowiedziaä siö na ten temat i uznaä, iĔ pojazdami mechanicznymi sñ pojazdy zaopatrzone w poruszajñcy je silnik (pojazdy samochodowe, maszyny rolnicze, motocykle, lokomotywy kolejowe, samoloty, helikoptery, statki wodne i inne), jak równieĔ pojazdy szynowe zasilane z trakcji elektrycznej (tramwaje, trolejbusy)20. Podobne definicje prezentowane sñ w doktrynie21. JeĔeli chodzi o pojazdy inne niĔ mechaniczne, Sñd NajwyĔszy zaliczyä do nich w szczególnoĈci zaprzögi konne, rowery, a takĔe statki Ĕaglowe, szybowce. Ponadto potwierdziä, iĔ nie sñ pojazdami mechanicznymi rowery zaopatrzone w silnik pomocniczy o pojemnoĈci skokowej nieprzekraczajñcej 50 cm3, które zachowujñ wszystkie normalne cechy charakterystyczne budowy, umoĔliwiajñce ich zwykäñ eksploatacjö jako rowerów22. O ile pojöcia „pojazdu mechanicznego” i „pojazdu innego rodzaju” czy pojöcie „prowadzenia pojazdu” nie budzñ kontrowersji, to okreĈlenie dolnego puäapu stanu nietrzeĒwoĈci jako granicy odpowiedzialnoĈci za omawiane przestöpstwa wywoäuje w doktrynie kontrowersje. Stan nietrzeĒwoĈci zdefiniowany jest w art. 115 § 16 kk. jako stan, który zachodzi, gdy zawartoĈè alkoholu we krwi przekracza 0,5‰ albo prowadzi do stöĔenia przekraczajñcego tö wartoĈè lub wtedy, gdy zawartoĈè alkoholu w 1 dm3 wydychanego powietrza przekracza 0,25 mg albo prowadzi do stöĔenia przekraczajñcego tö wartoĈè. W uzasadnieniu do projektu ustawy wprowadzajñcej art. 178a do kodeksu karnego podnoszono, Ĕe to wäaĈnie ten próg jest odpowiedniñ granicñ dla usytuowania przestöpstwa23. W literaturze przedmiotu podnoszono, iĔ okreĈlony w kodeksie karnym „próg nietrzeĒwoĈci” jest bardzo rygorystyczny24. Przeprowadzone badania wykazujñ, iĔ tylko 12% badanych osób ma wyraĒne zakäócenia psychosomatyczne przy stöĔeniu alkoholu 0,5‰25. Prof. R.A. Stefaþski wskazaä, Ĕe dopiero przy zawartoĈci alkoholu pomiödzy 1,0‰ a 2,0‰ wystöpujñ 19 20 21

22 23

24 25

Wyrok SN z dnia 4 lutego 1993 r.. III KRN 254/92, OSP 1993, nr 10, poz. 198. Wyrok SN z dnia 25 paĨdziernika 2007 r., sygn. III KK 270/07, Prokuratura i Prawo 2008, nr 5, s. 165. Por. G. Bogdan, (w:) A. Zoll (red.), Kodeks karny. CzĊĞü szczególna…, s. 451; M. Budyn–Kulik, (w:) M. Mozgawa (red.), Kodeks karny…, s. 343; R.A. StefaĔski, (w:) A. Wąsek (red.) Kodeks karny. CzĊĞü szczególna. Tom I. Komentarz do art. 117–221, Warszawa 2006, s. 607; O. Górniok, (w:) O. Górniok, S. Hoc, M. Kalitowski, S.M. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz. Tom II. Art. 117–363, GdaĔsk 2005, s. 166. Wyrok SN z dnia 25 paĨdziernika 2007 r.…, s. 165. „…jak dowiodáy liczne badania – nawet maáe iloĞci alkoholu (poniĪej 0,5 promila) w organizmie czáowieka powodują istotne zaburzenia percepcji i uwagi, upoĞledzenie koordynacji ruchów, osáabienie ostroĞci wzroku, zwĊĪenie pola widzenia i akomodacji. Do tego dochodzi odhamowanie psychiczne, spotĊgowanie reakcji popĊdowych, osáabienie samokrytycyzmu i poczucia odpowiedzialnoĞci, wiĊksza skáonnoĞü do ryzyka. Przy stĊĪeniu przekraczającym 0,5 promila, od którego to progu kodeks karny w art. 115 § 16 pkt 1 przyjmuje istnienie stanu nietrzeĨwoĞci, wspomniane wyĪej zaburzenia funkcji psychicznych i psychomotorycznych są reguáą”. Uzasadnienie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, Sejm RP, III kadencja, druk nr 1019, s. 2. Por. A. Marek, Prawo karne. Wyd. 3, Warszawa 2001, s. 481; B. Puchowski, Stan nietrzeĨwoĞci w nowej ustawie przeciwalkoholowej, Problemy Kryminalistyki 1960, nr 25, s. 316–318; T. Cyprian, Alkohol…, s. 765–766. K. Buchaáa, P. Kardas, A. Zoll (red.), Kodeks karny, Tom II, Komentarz do art. 1–116 KK, Warszawa 1998, s. 404.

85

Krzysztof Kazmiruk

wyraĒne zaburzenia psychomotoryczne i psychosensoryczne i zaproponowaä, aby przestöpstwem byä czyn polegajñcy na prowadzeniu pojazdu przez osobö, w której organizmie zawartoĈè alkoholu przekroczyäaby 1,5‰, nazywajñc ten stan „stanem odurzenia alkoholowego”26. Kodeks karny nie definiuje Ĉrodka odurzajñcego. Wedäug art. 4 pkt 26 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziaäaniu narkomanii27, jest nim kaĔda substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego dziaäajñca na oĈrodkowy ukäad nerwowy, okreĈlona w wykazie Ĉrodków odurzajñcych stanowiñcym zaäñcznik nr 1 do tej ustawy. W przeciwieþstwie do stanu nietrzeĒwoĈci brakuje jednak miernika okreĈlajñcego zawartoĈè Ĉrodka odurzajñcego w organizmie powodujñcego zaburzenia czynnoĈci psychomotorycznych odpowiadajñcych stanowi nietrzeĒwoĈci. Przeprowadzane badania czösto ograniczajñ siö do stwierdzenia w organizmie obecnoĈci wyĔej wymienionego Ĉrodka, czasami jego rodzaju. MoĔliwe jest teĔ oznaczenie iloĈciowe Ĉrodka odurzajñcego znajdujñcego siö w organizmie, lecz ze wzglödu na brak staäego miernika moĔe to mieè znaczenie pomocnicze dla okreĈlenia stopnia wpäywu tego Ĉrodka na zaburzenia ĈwiadomoĈci28. Przestöpstwa zawarte w art. 178a kk. sñ przestöpstwami formalnymi i polegajñ na prowadzeniu pojazdu w stanie nietrzeĒwoĈci lub pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego. Sam fakt prowadzenia pojazdu w takim stanie pociñga za sobñ odpowiedzialnoĈè z wyĔej wymienionego przepisu, nawet jeĈli pojazd byä prowadzony prawidäowo i kierujñcy nie sprowadziä konkretnego niebezpieczeþstwa29. Sñ to przestöpstwa umyĈlne. Sprawca ponosi odpowiedzialnoĈè na podstawie tego przepisu, gdy ma ĈwiadomoĈè, Ĕe znajduje siö w stanie nietrzeĒwoĈci lub pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego oraz gdy przewiduje, Ĕe alkohol nie zostaä wydalony z organizmu i na to siö godzi, a wiöc moĔna je popeäniè w zamiarze bezpoĈrednim i ewentualnym30. Przestöpstwo prowadzenia w stanie nietrzeĒwoĈci lub pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego pojazdu mechanicznego w ruchu lñdowym, wodnym lub powietrznym zagroĔone jest karñ grzywny, karñ ograniczenia wolnoĈci lub karñ pozbawienia wolnoĈci do lat 2. Natomiast przestöpstwo prowadzenia w stanie nietrzeĒwoĈci lub pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego innego pojazdu na drodze publicznej lub w strefie 26 27 28 29

30

86

Por. R.A. StefaĔski, PrzestĊpstwa…, s. 396. Dz.U. Nr 179 poz. 1485 ze zm. R.A. StefaĔski, (w:) A. Wąsek (red.), Kodeks karny…s. 597–598. Por. R.A. StefaĔski, (w:) A. Wąsek (red.), Kodeks karny…, s. 606; G. Bogdan, (w:) A. Zoll (red.), Kodeks karny. CzĊĞü szczególna…, s. 451; R.A. StefaĔski, (w:) M. Filar (red.), Kodeks karny…, s. 729; A. Marek, Kodeks karny. Komentarz…, s. 354; M. Budyn–Kulik, (w:) M. Mozgawa (red.), Kodeks karny…, s. 343; J. Piórkowska–Flieger (w:) T. Bojarski (red.), Kodeks karny…, s. 358. Por. R.A. StefaĔski, (w:) A. Wąsek (red.), Kodeks karny…, s. 606; G. Bogdan (w:), A. Zoll (red.), Kodeks karny. CzĊĞü szczególna…, s. 452; R.A. StefaĔski, (w:) M. Filar (red.), Kodeks karny…, s. 729; A. Marek, Kodeks karny. Komentarz…, s. 354; M. Budyn–Kulik, (w:) M. Mozgawa (red.), Kodeks karny…, s. 344; J. Piórkowska–Flieger, (w:) T. Bojarski (red.), Kodeks karny…, s. 358.

PrzestĊpstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeĨwoĞci...

zamieszkania zagroĔone jest karñ grzywny, ograniczenia wolnoĈci lub pozbawienia wolnoĈci do roku. W przypadku obu przestöpstw moĔliwe jest równieĔ orzeczenie zakazu zajmowania okreĈlonego stanowiska, wykonywania okreĈlonego zawodu lub prowadzenia okreĈlonej dziaäalnoĈci gospodarczej (art. 41 § 1 kk.), zakaz prowadzenia pojazdów (art. 42 kk.), Ĉwiadczenie pieniöĔne, które nie moĔe przekroczyè 60 000 zäotych (art. 49 § 2 kk.) oraz podanie wyroku do publicznej wiadomoĈci (art. 50 kk.). 3. Jednñ z konsekwencji wprowadzenia art. 178a do kodeksu karnego byä znaczny wzrost zanotowanej przestöpczoĈci. Do roku 2001 zachowania te byäy wykroczeniami, wiöc nie byäy odnotowywane w statystykach przestöpczoĈci. Dopiero po roku 2001 moĔna zobaczyè, jak duĔa jest skala tego zjawiska. Powoäujñc siö na statystyki Komendy Gäównej Policji31, caäkowita liczba przestöpstw stwierdzonych w 2001 roku wyniosäa 1390089 i statystycznie byäa wyĔsza niĔ w roku 2000 o 9,7%. Faktycznie jednak ten wzrost spowodowany jest uznaniem 120162 przypadków kierowania pojazdem w stanie nietrzeĒwym za przestöpstwa. Przestöpstw stwierdzonych bez art. 178 a § 1 i 2 kk. policja zarejestrowaäa 1269927, co daje wzrost jedynie o 0,2% w stosunku do roku 2000. Statystyki policyjne w kolejnych latach prezentujñ siö nastöpujñco. Tabela 1. Przestõpstwa stwierdzone32 Przestõpstwa stwierdzone

31 32

Rok

Liczba przestõpstw stwierdzonych

2001

1390089

2002

1404229

2003

1466643

2004

1461217

2005

1379962

2006

1287918

2007

1152993

2008

1082057

Raport Policji za rok 2001 dostĊpny na stronie http://www.policja.pl/portal/pol/6/6/Raport_2001.html; http://www. policja.pl/portal/pol/19/365/Prowadzenie_pojazdu_w_stanie_nietrzezwosci_art_178a.html Dane Komendy Gáównej Policji, http://www.policja.pl/portal/pol/3/1/Przestepstwa_stwierdzone_podejrzani_wykrywalnosc_ogolem_w_latach_19902007.html

87

Krzysztof Kazmiruk

Tabela 2. Stwierdzone przestõpstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeđwoćci lub pod wpãywem ćrodka odurzajðcego (art. 178a kk.)33 Stwierdzone przestõpstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeđwoćci lub pod wpãywem ćrodka odurzajðcego (art. 178a kk.) Rok

§1

§2

Razem

2001

68672

51490

120162

2002

78363

66091

144445

2003

75301

75662

150963

2004

78048

80555

158603

2005

85544

93124

178668

2006

84120

96926

181046

2007

79210

71233

150443

2008

83944

66202

150146

JeĔeli chodzi o statystykö osób prawomocnie skazanych wyrokiem sñdu, obrazuje jñ Tabela 3. Jak pokazujñ statystyki, liczba stwierdzonych przestöpstw z art. 178a kk. utrzymuje siö na staäym poziomie, ponad stu tysiöcy rocznie. Od 2007 roku liczba ta jest niĔsza niĔ w latach ubiegäych, co moĔna täumaczyè spadkiem liczby przestöpstw stwierdzonych. Jednak procentowy udziaä przestöpstw z art. 178a kk. w ogólnej liczbie przestöpstw stwierdzonych ksztaätuje siö w granicach kilkunastu procent. W 2001 roku byäo to 8,6%, w 2003 – 10,3%, w 2003 – 10,3%, w 2004 – 10,9%, w 2005 – 12,9%, w 2006 – 14,1%, w 2007 – 13,0%, w 2008 – 13,9%34. Dziöki tym danym moĔna zobaczyè, Ĕe udziaä ten w ostatnich latach jest najwyĔszy od 2001 roku. Zestawienie daje obraz, jak duĔa jest skala tego zjawiska. Jest to problem budzñcy wiele kontrowersji i czösto poruszany w mediach.

33 34

88

Dane Komendy Gáównej Policji, http://www.policja.pl/portal/pol/19/365/Prowadzenie_pojazdu_w_stanie_nietrzezwosci_art_178a.html Obliczenia wáasne na podstawie danych Komendy Gáównej Policji.

PrzestĊpstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeĨwoĞci...

Tabela 3. Prawomocne skazania osób dorosãych za przestõpstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeđwoćci lub pod wpãywem ćrodka odurzajðcego (art. 178a kk.)35 Prawomocne skazania osób dorosãych za przestõpstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeđwoćci lub pod wpãywem ćrodka odurzajðcego(art. 178a kk.) Rok

§1

§2

Razem

2001

41905

33718

75623

2002

66362

52256

114618

2003

64860

65050

129910

2004

71162

74456

145618

2005

73175

79985

153160

2006

–

–

145117

2007

–

–

138811

4. W ostatnich tygodniach media zostaäy zdominowane kwestiñ odpowiedzialnoĈci tzw. „pijanych rowerzystów”. Wiñzaäo siö to z orzeczeniem Trybunaäu Konstytucyjnego z dnia 7 kwietniu 2009 r.36 w kwestii zgodnoĈci z Konstytucjñ RP art. 178a § 2 kodeksu karnego. Trybunaä orzekä w odpowiedzi na poäñczone pytania prawne Sñdu Rejonowego we Wschowie, II Wydziaä Karny, dotyczñce odpowiedzialnoĈci karnej nietrzeĒwego rowerzysty. Zdaniem sñdu pytajñcego art. 178a § 2 kk. naruszaä zasadö równoĈci obywateli wobec prawa (art. 32 ust 1 Konstytucji RP), a przez to naruszaä równieĔ zasadö sprawiedliwoĈci spoäecznej (art. 2 Konstytucji RP) i zasadö proporcjonalnoĈci (art. 31 ust 3 Konstytucji RP). Wedäug sñdu pytajñcego kwestionowany przepis nierówno traktowaä bowiem takich samych rodzajowo, poruszajñcych siö za pomocnñ miöĈni, uczestników ruchu drogowego, tj. rowerzystów i pieszych. Zachowania nietrzeĒwego pieszego karane sñ bowiem na podstawie art. 86 § 2 kw. (kto nie zachowujñc naleĔytej ostroĔnoĈci, powoduje zagroĔenie bezpieczeþstwa w ruchu drogowym znajdujñc siö w stanie po uĔyciu alkoholu), co zagroĔone jest karñ aresztu, ograniczenia wolnoĈci albo grzywny, natomiast nietrzeĒwy rowerzysta odpowiada na podstawie art. 178a § 2 kk. za wystöpek. Kodeks karny przewiduje za ten czyn grzywnö, karö ograniczenia wolnoĈci albo karö pozbawienia wolnoĈci do roku.

35 36

Lata 2001–2005 – Dane Ministerstwa SprawiedliwoĞci, http://www.ms.gov.pl/statystyki/2005_prawomocne.pdf; lata 2006–2007 – Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009, s. 178. Dz.U. Nr 63 poz. 531.

89

Krzysztof Kazmiruk

Trybunaä Konstytucyjny orzekä, Ĕe art. 178a § 2 kodeksu karnego nie narusza zasady równoĈci wyraĔonej w art. 32 Konstytucji RP37. Uzasadniajñc swoje stanowisko, Trybunaä przyznaä, iĔ podobieþstwo miödzy pieszym a rowerzystñ jako uczestnikami ruchu polega na tym, Ĕe oba te podmioty poruszajñ siö za pomocñ wäasnych miöĈni, a nie przy uĔyciu pojazdu napödzanego mechanicznie. Jak jednak säusznie zauwaĔono, istnieje zasadnicza róĔnica miödzy tymi podmiotami, polegajñca na tym, Ĕe pieszy jest uczestnikiem ruchu poruszajñcym siö samodzielnie, tj. bez uĔycia jakiegokolwiek pojazdu w znaczeniu przyjötym przez doktrynö prawa karnego, podczas gdy rowerzysta jest osobñ kierujñcñ pojazdem innym niĔ mechaniczny. Säusznie podniesiono, Ĕe w przypadku kierowcy pojazdu mechanicznego, nietrzeĒwy rowerzysta jest wiökszym zagroĔeniem niĔ nietrzeĒwy pieszy przede wszystkim dlatego, Ĕe jego ruchy sñ nieprzewidywalne, a przy wiökszej prödkoĈci jest w stanie szybciej niĔ nietrzeĒwy pieszy zmieniè kierunek ruchu i spowodowaè kolizjö z kierowcñ pojazdu mechanicznego. RównieĔ w stosunku do pieszego, rowerzysta bödñcy w stanie nietrzeĒwoĈci stanowi wiöksze zagroĔenie niĔ pieszy, ze wzglödu na wiökszñ masö. Za niezasadny uznano argument sñdu pytajñcego, iĔ nietrzeĒwy rowerzysta porusza siö z prödkoĈciñ porównywalnñ do prödkoĈci, z jakñ porusza siö pieszy38. Wydaje siö, iĔ w przypadku, gdy nietrzeĒwy rowerzysta nie moĔe osiñgnñè wiökszych prödkoĈci niĔ przeciötny pieszy, moĔe mieè równieĔ trudnoĈci z samym kierowaniem takim pojazdem. W tym stanie rzeczy pozostaje takiej osobie tylko ”ciñgnñè” lub „pchaè” rower, co zgodnie z ustawñ Prawo o ruchu drogowym bödzie skutkowaäo traktowaniem takiej osoby jak pieszego. W uzasadnieniu zwrócono równieĔ uwagö na to, iĔ status obu rodzajów podmiotów – pieszego i rowerzysty – jest inny takĔe na gruncie ustawy z 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym39. Art. 2 pkt 18 wymienionej ustawy mówi, Ĕe pieszym jest osoba znajdujñca siö poza pojazdem na drodze i niewykonujñca na niej robót lub czynnoĈci przewidzianych odröbnymi przepisami. Za pieszego uwaĔa siö takĔe osobö prowadzñcñ, ciñgnñcñ lub pchajñcñ rower, motorower, motocykl, wózek dzieciöcy, podröczny lub inwalidzki, osobö poruszajñcñ siö w wózku inwalidzkim, a takĔe osobö w wieku do 10 lat kierujñcñ rowerem pod opiekñ osoby dorosäej. W punkcie 47 tego artykuäu zdefiniowano rower jako pojazd jednoĈladowy lub wieloĈladowy poruszany siäñ miöĈni osoby jadñcej tym pojazdem. RównieĔ w doktrynie 37

38 39

90

Wypowiadając siĊ w kwestii naruszenie zasad sprawiedliwoĞci spoáecznej i proporcjonalnoĞci, Trybunaá stwierdziá nieadekwatnoĞü art. 31 ust 3 Konstytucji RP i art. 2 Konstytucji RP jako wzorca kontroli, http://www.trybunal. gov.pl/Rozprawy/2009/P_07_08.htm Por. Uzasadnienie wyroku SN z dnia 2009–04–07, sygn. P 7/08, www.trybunal.gov.pl Dz.U. Nr 98 poz. 602 ze zm.

PrzestĊpstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeĨwoĞci...

rower zostaä uznany za pojazd innego rodzaju niĔ mechaniczny, o jakim jest mowa w art. 178a § 2 kk.40 5. Zaskakiwaè mogñ doniesienia prasowe i wypowiedzi przedstawicieli resortu sprawiedliwoĈci po ogäoszeniu orzeczenia Trybunaäu Konstytucyjnego41. Na aprobatö zasäugujñ propozycje Ministerstwa SprawiedliwoĈci poprawy funkcjonowania kary ograniczenia wolnoĈci i zapowiedĒ „sugestii” prokuratorom, aby domagali siö kary pozbawienia wolnoĈci jedynie w stosunku do „uporczywych recydywistów”. WñtpliwoĈci budziè moĔe wypowiedĒ dotyczñca stosowania przepadku roweru w stosunku do tej kategorii sprawców jako Ĉrodka majñcego „bäyskawicznie ograniczyè proceder jazdy po alkoholu”. Co prawda nie wiadomo jeszcze, na jakiej podstawie miaäby byè orzekany ten Ĉrodek karny. 6. Warto w tym miejscu przypomnieè, iĔ w 2006 roku ówczesny Prokurator Generalny skierowaä do prokuratorów wytyczne z dnia 20 czerwca 2006 r., w których m.in. poleciä bezwzglödne wnioskowanie o przepadek samochodu wobec sprawców uprzednio skazanych za wystöpek z art. 178a § 1 kk. Art. 44 kk. wyróĔnia trzy rodzaje przedmiotów, które mogñ, a w niektórych przypadkach muszñ ulec przepadkowi. W § 1 wspomnianego artykuäu mowa jest o obligatoryjnym przepadku przedmiotów pochodzñcych bezpoĈrednio z przestöpstwa. § 2 stanowi o fakultatywnym, a w wypadkach wskazanych w ustawie obligatoryjnym przepadku przedmiotów, które säuĔyäy lub byäy przeznaczone do popeänienia przestöpstwa, natomiast w § 6 uregulowano fakultatywny, a w wypadkach wskazanych w ustawie obligatoryjny przepadek przedmiotów objötych zakazem wytwarzania, posiadania, obrotu, przesyäania, przenoszenia lub przewozu (gdy sprawcö skazano za przestöpstwo polegajñce na naruszeniu tych zakazów). Wskazany przepadek orzekano na podstawie § 2 art. 44 kk. Ze wzglödu na wystöpujñce w orzecznictwie sñdów powszechnych rozbieĔnoĈci42 Prokurator Generalny skierowaä równieĔ wniosek o podjöcie przez Sñd NajwyĔszy uchwaäy majñcej na celu rozstrzygniöcie wñtpliwoĈci sñdów i wyjaĈnienie, czy moĔliwe jest orzeczenie na podstawie art. 44 § 2 kk. przepadku pojazdu mechanicznego prowadzonego przez sprawcö przestöpstwa okreĈlonego w art. 178a § 1 kk. Sñd NajwyĔszy w uchwale43 z 30 paĒdziernika 2008 roku uznaä stosowanie takiego przepadku za niemoĔliwe, gdyĔ zdaniem sñdu zakres art. 44 § 2 nie obejmu40

41 42

43

Por. O. Górniok, (w:) O. Górniok, S. Hoc, M. Kalitowski, S.M. Przyjemski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, Kodeks karny…, s. 166; J. Piórkowska–Flieger, (w:) T. Bojarski (red.), Kodeks karny…, s. 358; A. Marek, Kodeks karny. Komentarz…, s. 112–113; R.A. StefaĔski, PrzestĊpstwa…, s. 407 Wywiad z Krzysztofem Kwiatkowskim, sekretarzem stanu w Ministerstwie SprawiedliwoĞci, Gazeta Wyborcza z 11.04.2009 r., http://wyborcza.pl/1,76842,6490628,Pijanym_rowerzystom_zabiora_rowery_.html RozbieĪnoĞci dotyczyáy wykáadni pojĊcia „narzĊdzie przestĊpstwa” w rozumieniu art. 44 § 2 kk. w odniesieniu do pojazdów mechanicznych w sprawach o prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeĨwoĞci lub pod wpáywem Ğrodka odurzającego. Szerzej por. A. Herzog, Pojazd mechaniczny jako narzĊdzie przestĊpstwa z art. 178a § 1 kk., Paragraf na Drodze 2008, nr 9, s. 9–13. Uchwaáa SN z dnia 30 paĨdziernika 2008, sygn. akt I KZP 20/08, OSNKW 2008, nr 11, poz. 88.

91

Krzysztof Kazmiruk

je przedmiotów czynnoĈci wykonawczej, jakim jest pojazd mechaniczny z art. 178a § 1. Uzasadniajñc, Sñd NajwyĔszy podniósä, iĔ prowadzenie pojazdu mechanicznego w ruchu lñdowym, wodnym lub powietrznym przez sprawcö bödñcego w stanie nietrzeĒwoĈci lub pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego jest czynnoĈciñ sprawczñ. Pojazd ten uznano za materialny obiekt, którym sprawca dokonuje czynu zabronionego czy nawet na którym nastöpuje dokonanie44, a jego uĔycie przez prowadzenie wypeänia znamiona strony przedmiotowej45. Dlatego teĔ uznano pojazd mechaniczny za przedmiot czynnoĈci wykonawczej (przedmiot wykonawczy). W uzasadnieniu säusznie zwrócono równieĔ uwagö na to, iĔ pojöcie przedmiotu czynnoĈci wykonawczej przestöpstwa jest caäkowicie róĔne od pojöcia przedmiotu, który säuĔy do popeänienia przestöpstwa i zasygnalizowano wykluczanie siö tych pojöè46. Uznano, iĔ pojazd mechaniczny prowadzony przez sprawcö jako przedmiot czynnoĈci wykonawczej nie säuĔy, w rozumieniu art. 44 § 2 kk., popeänieniu przestöpstwa, lecz jako skäadowa opisu czynnoĈci sprawczej wspóäokreĈla samñ istotö typu przestöpstwa47. Ilustrujñc relacjö przedmiotu wykonawczego do przedmiotu säuĔñcego do popeänienia przestöpstwa w innych typach przestöpstw, Sñd NajwyĔszy podaje przykäad cudzej rzeczy ruchomej, która nie jest przedmiotem säuĔñcym do popeänienia przestöpstwa kradzieĔy (art. 278 § 1 kk.) oraz dokumentu niebödñcego przedmiotem säuĔñcym do popeänienia przestöpstwa faäszerstwa dokumentu (art. 270 § 1 kk.), pomimo iĔ kaĔdy z tych przedmiotów zostaje uĔyty przy popeänieniu przestöpstwa w tym sensie, Ĕe bez skierowania do nich czynnoĈci sprawczej dokonanie nie byäoby moĔliwe48. Trafnie Sñd NajwyĔszy zwraca uwagö, Ĕe zdarza siö, aby przedmioty säuĔñce popeänieniu przestöpstwa w niektórych typach przestöpstw naleĔaäy do znamion strony przedmiotowej (np. 280 § 2 kk. – broþ palna lub nóĔ), ale wtedy przedmioty takie nie sñ przedmiotami czynnoĈci wykonawczych. SäuĔñ one dokonaniu w szczególny sposób czynnoĈci sprawczych, co – zdaniem Sñdu – zwiöksza szkodliwoĈè spoäecznñ czynu w stopniu, który uzasadnia odröbnñ typizacjö. Nie tracñ one jednak funkcji przedmiotów säuĔñcych do popeänienia przestöpstwa49. 44 45 46 47 48 49

92

SN powoáaá siĊ na I. Andrejew, Ustawowe znamiona czynu. Typizacja i kwaliÞkacja przestĊpstw, Warszawa 1978, s. 186 i nast.; J. WaszczyĔski (red.), Prawo karne w zarysie, àódĨ 1979, s.101–102. Podobnie A. Wąsek, NarzĊdzia przestĊpstwa, Annales UMCS 1968 vol. XV, s. 274–275. Podobnie K. Potulski, M. Siwek, Przepadek w polskim prawie karnym, Kraków 2004, s. 142. Por. uzasadnienie uchwaáy SN z dnia 30 paĨdziernika 2008, sygn. akt I KZP 20/08, s. 9; A. Wąsek, NarzĊdzia…, s. 274–275. Por. uzasadnienie uchwaáy SN z dnia 30 paĨdziernika 2008 r...., s. 11. Ibidem, s. 11.

PrzestĊpstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeĨwoĞci...

Podobne stanowisko zajñä R.A. Stefaþski w glosie50 do omawianej uchwaäy, jednak odrzuciä proponowanñ przez Sñd NajwyĔszy argumentacjö. Zdaniem tego autora, pojazd mechaniczny wymieniony w art. 178a § 1 kk. nie podlega przepadkowi z art. 44 § 2 kk. nie dlatego, Ĕe jest przedmiotem wykonawczym, lecz dlatego, Ĕe nie moĔe byè zaliczony do Ĕadnej z grup przedmiotów podlegajñcych przepadkowi – nie tylko z art. 44 § 2 kk. Swoje stanowisko R.A. Stefaþski argumentuje tym, iĔ pojazd mechaniczny, który stanowi znamiö przestöpstwa i bez którego znamiona przestöpstwa byäyby niekompletne, nie moĔe byè uznany za przedmiot säuĔñcy do popeänienia przestöpstwa. Mógäby byè uznany za taki tylko w przypadku, gdy mogäo dojĈè do realizacji znamion tego przestöpstwa bez jego uĔywania, co – ze wzglödu na konstrukcjö znamion w art. 178a § 1 kk. – jest niemoĔliwe51. Opierajñc siö na powyĔszych rozwaĔaniach, orzekanie przepadku pojazdów innego rodzaju niĔ mechaniczne na podstawie art. 44 § 2 kk. równieĔ wydaje siö niemoĔliwe. 7. Innñ drogñ która daäaby moĔliwoĈè orzekania tego Ĉrodka karnego wobec „pijanych” rowerzystów jest wprowadzenie nowego przepisu lub zmiana juĔ istniejñcego. W przeszäoĈci kilkukrotnie proponowano znowelizowanie kodeksu karnego tak, aby moĔliwe byäo orzekanie przepadku pojazdów za przestöpstwa z art. 178a. JuĔ podczas prac nad zmianami w kodeksie w 1999 roku pojawiä siö projekt52, który przewidywaä obligatoryjny przepadek pojazdu m.in. za przestöpstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeĒwoĈci lub pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego (art. 1781 § 1 kk. – obecnie 178a §1 kk.)53. RównieĔ, wniesiony do Sejmu RP 18 maja 2007 r. rzñdowy projekt nowelizacji kodeksu karnego i niektórych innych ustaw (druk sejmowy 1756) proponowaä zmianö treĈci § 2 art. 178a oraz dodanie § 3 do omawianego przepisu. Przepadek miaäby byè orzekany obligatoryjnie za wystöpek z § 1 art. 178a kk., chyba Ĕe zaistniaäyby szczególne wzglödy przemawiajñce przeciwko orzeczeniu przepadku (wtedy sñd miaäby orzekaè nawiñzkö na rzecz Funduszu Pomocy Ofiarom Przestöpstw). Potrzebö takiej zmiany uzasadniano potrzebñ zaostrzenia represji karnej wzglödem sprawców przestöpstw komunikacyjnych popeänionych w stanie nietrzeĒwoĈci lub pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego, a przede wszystkim postrzegano w tej propozycji narzödzie odstraszajñce potencjalnych sprawców54. 50 51 52 53

54

Glosa do uchwaáy skáadu 7 sĊdziów SN z dnia 30 paĨdziernika 2008 r., sygn. I KZP 20/08, Prokuratura i Prawo 2009, nr 3, s. 141–147; inaczej A. Herzog, Pojazd mechaniczny…, s. 16. Glosa do uchwaáy skáadu 7 sĊdziów SN z dnia 30.10.2008 r., s. 143. Druk sejmowy nr 1019. Projekt ten spotkaá siĊ z krytyką doktryny, por. L.K. Paprzycki, Opinia dotycząca ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny (druk sejmowy nr 1019), maszynopis powielony, s. 2–4; R.A. StefaĔski, Opinia o projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny (druk nr 1019), s. 2, [za:] R.A. StefaĔski, Glosa do uchwaáy skáadu 7 sĊdziów SN z dnia 30 paĨdziernika 2008 r., s. 145. Por. uzasadnienie projektu ustawy z 17 maja 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw wraz z projektami aktów wykonawczych, Druk sejmowy nr 1756, s. 94.

93

Krzysztof Kazmiruk

Co prawda obie propozycje odnosiäy siö do § 1 art. 178a kk., jednak w Ĉwietle säów przedstawiciela resortu sprawiedliwoĈci nie moĔna wykluczyè przyszäych prób wprowadzenia do kodeksu karnego zmian umoĔliwiajñcych orzekanie przepadku pojazdu innego niĔ mechaniczny w przypadku popeänienia wystöpku z art. 178a § 2 kk. Takie zabiegi naleĔaäoby oceniè negatywnie. Wñtpliwe jest osiñgniöcie skutku, jakim ma byè zmniejszenie liczby sprawców przestöpstwa z art. 178a § 2 kk. W latach 2006–2008, kiedy orzekano przepadek pojazdów mechanicznych za czyn z art. 178a § 1 kk., procentowy udziaä przestöpstw z art. 178a kk. w ogólnej liczbie przestöpstw stwierdzonych wynosiä odpowiednio 14,1%, 13,0%, 13,9%, czyli najwiöcej od 2001 roku. MoĔna zaryzykowaè stwierdzenie, Ĕe orzekanie tego Ĉrodka karnego w stosunku do nietrzeĒwych rowerzystów, których pojazdy majñ znacznie niĔszñ wartoĈè niĔ np. samochody, bödzie jeszcze mniej efektywne niĔ w przypadku kierowców, tzn. nie spowoduje spadku przestöpczoĈci. Warto równieĔ zauwaĔyè, iĔ orzeczenie Ĉrodka karnego z art. 44 § 2 kk. czösto godziäoby nie tylko w sprawcö przestöpstwa, ale równieĔ w jego rodzinö. Czasami odebranie wartego kilkaset zäotych roweru moĔe powaĔnie uszczupliè rodzinny budĔet. Jak juĔ wspomniano, przestöpstwa z art. 178a kk. sñ przestöpstwami formalnymi, z abstrakcyjnego naraĔenia na niebezpieczeþstwo, dlatego säusznym bödzie stwierdzenie, iĔ orzekanie przepadku byäoby niewspóämierne do wagi popeänionego czynu. 8. Równie represyjne propozycje pojawiajñ siö w poselskim projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny z 28 kwietnia 2009 roku55, w którym proponuje siö zmianö § 3 i § 4 art. 42 kk. oraz dodanie § 3 do art. 178a kk. Projekt zakäada wprowadzenie obowiñzku obligatoryjnego orzekania zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych na zawsze, jeĔeli sprawca w czasie popeänienia przestöpstwa okreĈlonego w art. 173 lub 174 kk., którego nastöpstwem jest Ĉmierè innej osoby lub ciöĔki uszczerbek na jej zdrowiu, albo w czasie popeänienia przestöpstwa okreĈlonego w art. 177 § 2 lub w art. 355 § 2 kk. byä w stanie nietrzeĒwoĈci, pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego lub zbiegä z miejsca zdarzenia. Proponowane jest takĔe orzekanie tego Ĉrodka karnego na zawsze w razie ponownego skazania osoby prowadzñcej pojazd mechaniczny za przestöpstwo okreĈlone w art. 178a § 1 kk. Natomiast projektowany § 3 art. 178a kk. mówi, Ĕe jeĈli sprawca czynu okreĈlonego w § 1 byä uprzednio prawomocnie skazany za prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeĒwoĈci, podlega karze pozbawienia wolnoĈci od lat 3 do 5. Autorzy projektu uzasadniajñ zmiany sytuacjñ na polskich drogach. Powoäujñc siö na dane Policji (w 2008 roku nietrzeĒwi kierujñcy pojazdami spowodowali 3529 wypadków, co w odniesieniu do ogólnej liczby wypadków spowodowanych przez 55

94

Druk sejmowy nr 2115.

PrzestĊpstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeĨwoĞci...

kierujñcych pojazdami stanowi 9,2%), wyraĔajñ opiniö, Ĕe wprowadzone ostatnio zaostrzenia przepisów w przedmiotowej materii nie przyniosäy oczekiwanych skutków z uwagi na sporadycznoĈè ich stosowania56. Do proponowanych zmian naleĔy odnieĈè siö sceptycznie. Obligatoryjne orzekanie zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych na zawsze w razie ponownego skazania za formalne przestöpstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeĒwoĈci lub pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego wydaje siö byè nadmiernie surowe. JuĔ przy okazji wprowadzenia do kodeksu karnego obecnie obowiñzujñcych § 3 i § 4 art. 42 kk. zauwaĔono, iĔ tak rygorystyczne regulacje sñ wyrazem przesadnej wiary w skutecznoĈè surowej represji karnej57. Ta propozycja nie znalazäa równieĔ uznania wĈród praktyków. Krajowa Rada Sñdownictwa w opinii z dnia 4 czerwca 2009 r. zauwaĔyäa, Ĕe obligatoryjne orzekanie Ĉrodka karnego okreĈlonego w art. 42 § 3 kk. i 42 § 4 kk. jest sprzeczne z zasadñ indywidualizacji kary i ogranicza w sposób bezpodstawny swobodö södziowskiego uznania w tym zakresie58. Odnoszñc siö do propozycji dodania § 3 do art. 178a kk., nie sposób nie zauwaĔyè, Ĕe w przypadku swoistego rodzaju „recydywy” dolny wymiar kary wynosiäby 3 lata, czyli czyn taki stanowiäby zbrodniö. Wñtpliwe jest, czy owa zmiana jest zasadna. NaleĔy pamiötaè, iĔ prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeĒwoĈci lub pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego jest przestöpstwem formalnym, z abstrakcyjnego naraĔenia i aby ponosiè odpowiedzialnoĈè karnñ, nie jest konieczne wywoäanie skutku. Tak surowe zagroĔenie wydaje siö byè niewspóämierne do wagi czynu, zwäaszcza jeĔeli weĒmie siö pod uwagö obecnie obowiñzujñce uregulowania dotyczñce powrotu do przestöpstwa, które w przypadku ponownego skazania sprawcy wystöpku z art. 178a § 1 kk. na karö pozbawienia wolnoĈci pozwalajñ sñdowi wymierzyè karö do górnej granicy ustawowego zagroĔenia zwiökszonego o poäowö (bödñ to 3 lata – czyli dolna granica ustawowego zagroĔenia w projekcie). Podobne zdanie moĔna znaleĒè w opinii Paþstwowej Agencji Rozwiñzywania Problemów Alkoholowych59. RównieĔ Krajowa Rada Sñdownictwa negatywnie zaopiniowaäa ten projekt, podnoszñc, iĔ obecnie obowiñzujñca regulacja w sposób wystarczajñcy zapewnia ochronö w zakresie przestöpstw przeciwko bezpieczeþstwu w komunikacji, zwiñzanych z prowadzeniem pojazdu w stanie nietrzeĒwoĈci lub pod wpäywem Ĉrodka odurzajñcego60. Wydaje siö, Ĕe próba poprawy sytuacji na polskich drogach przez zwiökszenie represji karnej nie jest dobrym rozwiñzaniem. Przeciwko takiemu zaostrzeniu, w szczególnoĈci jeĔeli chodzi o podniesienie progów sankcji w proponowanym § 3 56 57 58 59 60

Por. uzasadnienie projektu ustawy z 28 kwietnia 2009 r., Druk sejmowy nr 2115, s. 2–3. A. Marek, Prawo karne…, s. 281. Opinia w przedmiocie projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, Druk sejmowy nr 2115. Druk sejmowy nr 2115. Ibidem.

95

Krzysztof Kazmiruk

art. 178a kk., przemawia równieĔ sytuacja wiöziennictwa zwiñzana z przeludnieniem zakäadów karnych61. Poprawy tej moĔna upatrywaè w zmianie ĈwiadomoĈci spoäecznej obywateli. Wiöksza iloĈè akcji, takich jak „PiäeĈ, nie jedĒ!”, która objöäa zasiögiem caäy kraj i polegaäa na pojawianiu siö w Ĉrodkach masowego przekazu reklam, spotów i informacji o tym, jak szkodliwe jest prowadzenie pojazdu pod wpäywem alkoholu, moĔe spowodowaè zmianö postrzegania przestöpstwa prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeĒwoĈci i ograniczyè to zjawisko62.

61

62

96

Szerzej M. Melezini, Czy zaostrzyü represjĊ karną? (w:) J. Jakubowska–Hara, C. Nowak, J. SkupiĔski (red.), Reforma prawa karnego. Propozycje i komentarze. KsiĊga Pamiątkowa Profesor Barbary Kunickiej–Michalskiej, Warszawa 2008, s. 157–158. Podobne zdanie wyraziáa M. Melezini w dyskusji podczas I Forum Naukowego „Podlasie – Warmia i Mazury” nt. „Aktualne problemy prawa karnego i kryminologii” – Ryn, 20–22 maja 2009 r., materiaá z dyskusji niepublikowany.

PrzestĊpstwo prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeĨwoĞci...

SUMMARY

Until 2001 driving under influence was only a petty offence but an Act of April 14, 2000, introduced art. 178a, which penalizes driving a vehicle in a state of inebriation, into Polish Penal Code. One of the consequences was a dramatic increase in number of traffic offences and as a result, increased number of crime in general. Statistics show that this offence is very common and there are many problems connected with it. In the paper the author analyses this offence, as well as discusses two highly disputable matters, both of them involve drunk cyclists. First is the sentence of the Constitutional Tribunal of April 7, 2009, which ruled that art. 178a § 2 (penalizes drunk cycling) of Penal Code is not contradictory to Polish Constitution. Second one is whether a bicycle ridden by a drunk cyclist who committed an offence under art. 178a § 2 of Penal Code should be treated as an offence tool, and whether it is acceptable for a court to impose forfeiture of such a vehicle. In the last part of the paper the author comments on changes in art. 178a proposed by deputies.

97

Michaä ãuksza

ZESTRZELENIE UPROWADZONEGO SAMOLOTU CYWILNEGO W ĝWIETLE WYROKU TRYBUNAàU KONSTYTUCYJNEGO

Zamachy na WTC i Pentagon z 11 wrzeĈnia 2001 roku zmieniäy radykalnie oblicze antyterrorystycznego prawa karnego. Dotychczasowe regulacje okazaäy siö niewystarczajñce dla zapobieĔenia zaistniaäej tragedii. W odpowiedzi na ten stan rzeczy, polski ustawodawca dokonaä istotnych zmian w porzñdku prawnym. Ich celem, jak moĔemy przeczytaè w uzasadnieniu projektu, „miaäo byè przyjöcie takich regulacji prawnych, które umoĔliwiäyby reagowanie na potencjalne zagroĔenie atakami terrorystycznymi z powietrza i dziaäanie w polskiej przestrzeni powietrznej sojuszniczych statków powietrznych wykonujñcych zadania w ramach misji wojskowego nadzoru przestrzeni powietrznej NATO”1. Przedmiotem moich rozwaĔaþ bödzie analiza wyroku Trybunaäu Konstytucyjnego w kwestii zestrzelenia uprowadzonego cywilnego statku powietrznego. W dalszej czöĈci artykuäu zajmö siö odpowiedziñ na pytanie: czy w demokratycznym paþstwie prawnym powinny istnieè standardy umoĔliwiajñce uĔycie Ĉrodków militarnych skierowanych przeciwko pasaĔerom uprowadzonego cywilnego statku powietrznego w celu ratowania Ĕycia osób znajdujñcych siö na ziemi? Omawiana kwestia stanowi kluczowy problem nie tylko na gruncie prawa karnego i konstytucyjnego poszczególnych paþstw, ale równieĔ prawa miödzynarodowego. Nie bez znaczenia wiöc dla zrozumienia problemu jest krótkie omówienie ewolucji form reakcji paþstwa na bezprawne akty terrorystyczne w ich przestrzeni powietrznej. Jak wskazujñ J. Barcik i P. Czech, generalnñ zasadñ przyjötñ przez spoäecznoĈè miödzynarodowñ jest zakaz uciekania siö do uĔycia broni przeciwko cywilnym statkom powietrznym2. Nasilanie siö dziaäaþ siä obrony skierowanych przeciwko naruszeniom przestrzeni powietrznej poprzez rzeczywistñ bñdĒ domniemanñ bezprawnñ ingerencjö organizacji terrorystycznych zauwaĔalne jest juĔ od poczñt1 2

98

Uzasadnienie rządowego projektu ustawy – druk nr 2523. J. Barcik, P. Czech, Czy moĪna zestrzeliü samolot cywilny? (kontrowersje na tle polskiego prawa lotniczego), Przegląd Komunikacyjny – 27 marca 2008, s. 29.

Zestrzelenie uprowadzonego samolotu cywilnego w Ğwietle wyroku trybunaáu...

ków drugiego póäwiecza XX wieku3. Reakcje te cechowaäy siö niejednokrotnie niewspóämiernoĈciñ lub byäy nieuzasadnione. Czöstokroè naruszenia przestrzeni wynikaäy nie z umyĈlnych dziaäaþ, ale zwykäego bäödu pilotów. NajgäoĈniejszymi z nich byäy: zestrzelenie 27 lipca 1955 roku przez lotnictwo buägarskie cywilnego samolotu izraelskich linii El–Al; zestrzelenie przez Izrael libijskiego samolotu cywilnego w 1973 roku; zestrzelenie przez ZSRR samolotu poäudniowokoreaþskich linii pasaĔerskich Korean Air nad Sachalinem w 1984 r., bñdĒ teĔ zestrzelenie w 1988 r. przez amerykaþski statek wojenny samolotu iraþskich linii Iran Air. Wydarzenia z 1 wrzeĈnia 1984 r., w wyniku których zginöäo 269 osób, odbiäy siö szerokim echem na arenie miödzynarodowej, doprowadzajñc do przyjöcia 10 maja 1984 r. Protokoäu montrealskiego w sprawie zmiany konwencji o miödzynarodowym lotnictwie cywilnym. Wprowadziä on art. 3 bis, ograniczajñcy moĔliwoĈè zestrzelenia cywilnego statku powietrznego w locie. Powoäany przepis stanowi w pkt a „Umawiajñce siö paþstwa uznajñ, Ĕe kaĔde paþstwo musi powstrzymywaè siö od uciekania siö do uĔycia broni przeciwko cywilnemu statkowi powietrznemu w locie oraz, Ĕe w przypadku przechwycenia Ĕycie osób na pokäadzie i bezpieczeþstwo osób na pokäadzie nie mogñ byè zagroĔone. […]” Ponadto postanowienia konwencji normujñ zagadnienia jurysdykcji, uprawnienia dowódcy statku powietrznego oraz zasady postöpowania organów paþstwowych w stosunku do czynów popeänionych na pokäadzie uprowadzonego cywilnego statku powietrznego. Istotne w omawianej kwestii sñ równieĔ postanowienia Konwencji tokijskiej z 14 wrzeĈnia 1963 roku w sprawie przestöpstw i niektórych innych czynów popeänionych na pokäadzie statków powietrznych4, a takĔe Konwencji haskiej z dnia 16 grudnia 1970 r. o zwalczaniu bezprawnego zawäadniöcia statkami powietrznymi5. Konwencja tokijska w art. 11 ust. 1, jak i Konwencja haska w art. 9 ust. 1 nakäada na Paþstwa – Strony obowiñzek Ĉcisäej wspóäpracy oraz stosowania wszelkich stosownych Ĉrodków w celu przywrócenia lub utrzymania kontroli nad samolotem przez jego dowódcö, w przypadku gdy osoba trzecia znajdujñca siö na jego pokäadzie bezprawnie zakäóciäa przemocñ lub groĒbñ jej uĔycia lot samolotu. 3

4 5

Liczne przypadki bezprawnego zawáadniĊcia statkami powietrznymi miaáy miejsce juĪ w latach 50. JednakowoĪ dopiero od 1961 r., kiedy to znaczna liczba samolotów, gáównie amerykaĔskich linii lotniczych, zostaáa uprowadzona na KubĊ, zagadnienie to nabraáo szczególnej ostroĞci. NastĊpne lata wskazywaáy na globalny wzrost omawianego procederu, który nasiliá siĊ na przeáomie lat 60. i 70. Z danych statystycznych wynika, Īe podczas gdy w latach 1948–1967 dokonano na Ğwiecie ogóáem 47 porwaĔ, to w samym tylko roku 1968 ich liczba wyniosáa 30, a do wrzeĞnia 1969 r. – 46. NaleĪy takĪe wspomnieü o uprowadzeniach w latach 70. statków powietrznych Polskich Linii Lotniczych „LOT”. Pierwsze bezprawne zawáadniĊcie miaáo miejsce 19 paĨdziernika 1969 r., kiedy lecący do Belgii samolot zostaá zawáadniĊty przez dwóch máodych terrorystów i zmuszony do lądowania na lotnisku Tegel we francuskim sektorze Berlina Zachodniego. Wkrótce potem inny statek powietrzny, który odbywaá lot na trasie Wrocáaw–Warszawa, zmuszony zostaá przez dwóch napastników do zmiany kursu i w efekcie do lądowania na lotnisku wiedeĔskim. Dz.U. z 1971 r. Nr 15, poz. 147. Dz.U. z 1972 r. Nr 25, poz. 181.

99

Michaá àuksza

Ataki z 11 wrzeĈnia 2001 roku na World Trade Center oraz Pentagon, w których zginöäo prawie 3500 osób, ujawniäy niewystarczalnoĈè dotychczas stosowanych Ĉrodków wobec nowych zagroĔeþ terrorystycznych. Istotny równieĔ staä siö sposób dziaäania terrorystów. Po raz pierwszy bezpoĈrednim celem zamachowców byäo nie przejöcie samych statków powietrznych, ale uĔycie ich w charakterze „latajñcych torped”, skierowanych przeciwko obiektom uĔytecznoĈci publicznej i Ĕyciu znajdujñcych siö w nich ludzi. Zwieþczeniem dziaäaþ majñcych na celu prawne unormowanie sposobów zwalczania terroryzmu na päaszczyĒnie miödzynarodowej staäa siö przyjöta 8 wrzeĈnia 2006 roku przez wszystkie paþstwa czäonkowskie Organizacji Narodów Zjednoczonych Globalna strategia zwalczania terroryzmu6. Podstawñ strategii jest jednoznaczne, bezwarunkowe i silne potöpienie terroryzmu we wszelkich jego formach – stosowanego przez kogokolwiek, gdziekolwiek i z jakichkolwiek powodów. Strategia ustanawia konkretne Ĉrodki, które majñ byè podejmowane w celu eliminowania przyczyn rozprzestrzeniania siö terroryzmu oraz dla wzmacniania indywidualnej i wspólnej zdolnoĈci paþstw i Narodów Zjednoczonych w zapobieganiu i zwalczaniu terroryzmu, chroniñc jednoczeĈnie prawa czäowieka. Problematyka zwalczania terroryzmu jest równieĔ obecna w pracach Rady Europy. WĈród fundamentalnych aktów prawnych z zakresu zwalczania terroryzmu naleĔy wymieniè: Konwencjö o Ochronie Praw Czäowieka i Podstawowych WolnoĈci z 4 listopada 1950 r.; Europejskñ konwencjö o likwidacji terroryzmu z dnia 27 lutego 1977 r. (zmienionñ protokoäem otwartym do podpisu w Strasburgu dnia 15 maja 2003 r.) czy Konwencje Rady Europy o zapobieganiu terroryzmowi z 16 maja 2005 r. Problematyka antyterrorystyczna poruszona zostaäa równieĔ w szeregu rezolucji, deklaracji i rekomendacji Komitetu Ministrów oraz Zgromadzenia Parlamentu Rady Europy. Twarde stanowisko Rady Europy, potöpiajñc terroryzm, uznaje go za powaĔne zagroĔenie dla bezpieczeþstwa spoäeczeþstwa oraz demokratycznego porzñdku prawnego, wskazujñc na obowiñzek zapewnienia przez wszystkie paþstwa czäonkowskie ochrony swoim obywatelom. Ponadto akcentuje koniecznoĈè przestrzegania standardów paþstwa prawa oraz peänego poszanowania i przestrzegania praw czäowieka7. ćciganie nasilajñcych siö aktów terroryzmu powinno przebiegaè zgodnie z zasadñ proporcjonalnoĈci8 przy zapewnieniu peänej ochrony prawa do Ĕy6 7

8

100

Globalna strategia zwalczania terroryzmu (peány tekst) – http://www.unodc.org/images/A60288. Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy w rezolucji 1271 z 24 stycznia 2002 r. wezwaáo, aby w ramach walki z terroryzmem paĔstwa czáonkowskie powstrzymywaáy siĊ od derogowania przepisów konwencyjnych traktujących o ochronie praw czáowieka. Rada Europy postuluje ponadto, aby nie dokonywano reinterpretacji standardów praw czáowieka na potrzeby walki z terroryzmem, uszczuplających ich zakres oraz formĊ. Art. 2 i art. 12 Konwencji Rady Europy z 16 maja 2005 roku.

Zestrzelenie uprowadzonego samolotu cywilnego w Ğwietle wyroku trybunaáu...

cia9. Rada Europy podkreĈla koniecznoĈè Ĉcisäego przestrzegania standardów dotyczñcych ochrony prawa do Ĕycia jako prawa absolutnego i niezmiennego10. Skrótowo przedstawiona analiza aktów miödzynarodowych uwypukla obowiñzek przeciwdziaäania terroryzmowi, biorñc pod uwagö wartoĈci, jakimi sñ bezpieczeþstwo paþstwa oraz prawa i wolnoĈci czäowieka, nie dajñc bezpoĈredniego upowaĔnienia do stosowania bardziej liberalnych standardów ocennych w tym zakresie. Przepisami regulujñcymi moĔliwoĈè reakcji na uprowadzenie cywilnego statku powietrznego w krajowym porzñdku prawnym sñ: ustawa z dnia 3 lipca 2002 roku – Prawo lotnicze11; ustawa z dnia 12 paĒdziernika 1990 r. o ochronie granicy paþstwowej12; rozporzñdzenie Rady Ministrów z dnia 14 grudnia 2004 r. w sprawie postöpowania przy stosowaniu Ĉrodków obrony powietrznej w stosunku do obcych statków powietrznych niestosujñcych siö do wezwaþ paþstwowego organu zarzñdzania ruchem lotniczym13; rozporzñdzenie Rady Ministrów z dnia 19 czerwca 2007 r. w sprawie Krajowego Programu Ochrony Lotnictwa Cywilnego realizujñcego zasady ochrony lotnictwa14. Artykuä 122a Prawa lotniczego przewiduje moĔliwoĈè „zniszczenia” cywilnego statku powietrznego w przypadku, gdy wymagajñ tego wzglödy bezpieczeþstwa paþstwa, a statek ten zostaä uĔyty do dziaäaþ sprzecznych z prawem, w szczególnoĈci jako Ĉrodek ataku terrorystycznego z powietrza. OkolicznoĈè takñ stwierdza organ dowodzenia obronñ powietrznñ, uwzglödniajñc w szczególnoĈci wszelkie informacje przekazane przez instytucje zapewniajñce bezpieczeþstwo ruchu lotniczego. Dyrektywy postöpowania, w odniesieniu do obcego statku cywilnego, który przekroczyä granicö paþstwowñ niezgodnie z przepisami ustawy Prawo lotnicze lub umowami miödzynarodowymi, którymi Polska jest stronñ, okreĈla art. 18b o ochronie granicy paþstwowej. W pierwszej kolejnoĈci paþstwowy organ zarzñdzania ruchem lotniczym moĔe w takim przypadku wezwaè do: 1) opuszczenia przestrzeni powietrznej Rzeczypospolitej Polskiej; 2) odpowiedniej zmiany kierunku lub wysokoĈci lotu; 3) lñdowania na wskazanym przez ten organ lotnisku; 9 10 11 12 13 14

Art. 2 Konwencji Rady Europy z 16 maja 2005 roku. Zob. orzeczenie ETPC z 18 grudnia 1996 r. w sprawie Aksoy v. Turkey, § 62. Dz.U. z 2006r. Nr 100, poz. 696 ze zm. Dz.U. z 2005r. Nr 226, poz. 1944 ze zm. Dz.U. Nr 279, poz. 2757. Dz.U. Nr 116, poz. 803.

101

Michaá àuksza

4) wykonania innych poleceþ, majñcych na celu zaprzestanie naruszania przestrzeni powietrznej. W przypadku niezastosowania siö do któregokolwiek z wyĔej wymienionych wezwaþ i poleceþ, obcy statek powietrzny moĔe byè zniszczony w razie: a) dokonania zbrojnej napaĈci lub agresji przeciwko celom poäoĔonym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, b) gdy nie posiada zaäogi na pokäadzie, c) gdy wymagajñ tego wzglödy bezpieczeþstwa organ dowodzenia obronñ powietrznñ, uwzglödniajñc w szczególnoĈci informacje przekazane przez paþstwowy organ zarzñdzania ruchem lotniczym, stwierdzi, Ĕe obcy statek powietrzny jest uĔyty do dziaäaþ sprzecznych z prawem, a w szczególnoĈci jako Ĉrodek ataku terrorystycznego z powietrza. W dwóch pierwszych przypadkach decyzje o zniszczeniu statku powietrznego podejmuje Dowódca Siä Powietrznych Siä Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, w ostatniej Minister Obrony Narodowej. Przyjöcie zakwestionowanej regulacji pod wpäywem zamachów z 11 wrzeĈnia, podobnie jak w Polsce, nastñpiäo w ustawodawstwie niemieckim w 2005 r. i rosyjskim w 2006 r.15 Wydarzenia we Frankfurcie nad Mennem z 5 stycznia 2003 roku16 staäy siö bezpoĈrednim impulsem do uchwalenia nowej, wywoäujñcej liczne dyskusje ustawy z dnia 11 stycznia 2005 r. o bezpieczeþstwie Ĕeglugi powietrznej17. Ustawa w zamiarze twórców miaäa säuĔyè – w myĈl art. 1 – zapewnieniu bezpieczeþstwa w ruchu lotniczym, przeciwdziaäanie porwaniom i aktom sabotaĔu. Centralne znaczenie miaä jednak w tym zakresie § 14 ustawy, zgodnie z którym: 1. W celu unikniöcia zaistnienia szczególnie ciöĔkiej katastrofy, Siäy Zbrojne mogñ przechwyciè samolot naruszajñcy przestrzeþ powietrznñ, zmusiè go do lñdowania, zagroziè uĔyciem ognia albo oddaè strzaäy ostrzegawcze. 2. Z kilku moĔliwych Ĉrodków naleĔy wybraè prawdopodobnie najmniej uciñĔliwe dla poszczególnych osób i dla ogóäu. Dany Ĉrodek moĔe byè stosowany tylko na czas i w zakresie koniecznym dla osiñgniöcia celu. 15

16

17

102

Na mocy ustawy wyáączną kompetencjĊ do wydania rozkazu dotyczącego zestrzelenia cywilnego statku powietrznego ma Prezydent Federacji Rosyjskiej. Ustawa ponadto dopuszcza moĪliwoĞü zatopienia opanowanych przez zamachowców statków wodnych, stanowiąc novum w dotychczasowym prawodawstwie antyterrorystycznym FR. 5 stycznia 2005 r. uzbrojony mĊĪczyzna uprowadziá sportowy samolot i krąĪyá nim nad centrum bankowym we Frankfurcie, groĪąc, iĪ jeĞli nie zostanie mu umoĪliwiona rozmowa telefoniczna ze Stanami Zjednoczonymi, to uderzy samolotem w jeden z wieĪowców. Po speánieniu Īądania wylądowaá na lotnisku i oddaá siĊ w rĊce policji. Luftsicherheitsgesetz – 11.01.05; BGBL I 2005,78.

Zestrzelenie uprowadzonego samolotu cywilnego w Ğwietle wyroku trybunaáu...

3. BezpoĈrednie uĔycie broni jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy na podstawie towarzyszñcych okolicznoĈci naleĔy uznaè, Ĕe samolot zostanie uĔyty przeciwko Ĕyciu ludzi i gdy jest on jedynym Ĉrodkiem obrony przeciwko groĔñcemu niebezpieczeþstwu […]. Nowo przyjöte uregulowania, zdaniem doktryny, co podkreĈliä równieĔ Federalny Trybunaä Konstytucyjny w swoim orzeczeniu, nie sprostaäy jednak temu zadaniu. JuĔ sama technika legislacyjna tak istotnego w swych konsekwencjach przepisu budziäa zasadnicze zastrzeĔenia. Przepis § 14, a zwäaszcza ust. 3 zostaä sformuäowany niejednoznacznie i w duĔej mierze niedookreĈlony. Dlatego teĔ cytowany przepis zaskrĔono w trybie skargi konstytucyjnej i uchylono przez FTK dnia 15 lutego 2006 r. Rozstrzygniöcie södziów Trybunaäu zostaäo oparte na trzech odröbnych podstawach: naruszeniu zasady federalizmu i okreĈlonego konstytucyjnie zakresu kompetencji landów, zakresu dziaäania niemieckich Siä Zbrojnych oraz naruszenia prawa do Ĕycia, a ponadto naruszenia nakazu ochrony godnoĈci ludzkiej znajdujñcych siö na pokäadzie cywilnego statku powietrznego niewinnych pasaĔerów i czäonków zaäogi.18 Przepis art. 122a ustawy – Prawo lotnicze juĔ od samego poczñtku budziä liczne kontrowersje. Z wnioskiem z dnia 27 wrzeĈnia 2007 r. Pierwszy Prezes Sñdu NajwyĔszego wystñpiä o orzeczenie przez Trybunaä Konstytucyjny, Ĕe art. 122a ustawy – Prawo lotnicze jest niezgodny z art. 38, art. 31 ust 3, art. 2, art. 26 oraz art. 30 Konstytucji. Wnioskodawca wskazaä, Ĕe zniszczenie cywilnego statku powietrznego zakäada spowodowanie Ĉmierci osób znajdujñcych siö na pokäadzie, w szczególnoĈci pasaĔerów. Wydanie odpowiedniego polecenia przez Ministra Obrony Narodowej oznacza nakaz umyĈlnego pozbawienia Ĕycia osób niebödñcych agresorami. Zdaniem Pierwszego Prezesa SN, prawo do Ĕycia niemajñce na gruncie art. 38 Konstytucji charakteru absolutnego, poprzez jego ograniczenie, w przypadku kolizji z innymi wartoĈciami i prawnie chronionymi dobrami posiadajñcymi charakter konstytucyjny, powinno nastöpowaè poprzez uwzglödnienie zasad proporcjonalnoĈci, adekwatnoĈci i subsydiarnoĈci regulacji prawnej, wynikajñcych z art. 31 ust. 3 Konstytucji. WñtpliwoĈci pierwszego Prezesa SN sprowadzone zostaäy do czterech najistotniejszych kwestii: 1) braku dostatecznej precyzji przepisu, ze szczególnym uwzglödnieniem elementów okreĈlajñcych zakres zastosowania normy, 2) zgodnoĈci takiego rozstrzygniöcia z gwarancjami konstytucyjnymi, 3) ochrony Ĕycia ludzkiego, 4) godnoĈci osoby ludzkiej. 18

M. Sáupska, Zwalczanie terroryzmu powietrznego w Ğwietle prawa niemieckiego, Wojskowy Przegląd Prawniczy 2007, nr 1, s. 20 i n.

103

Michaá àuksza

W art. 122a prawa lotniczego ustawodawca posäuĔyä siö ogólnymi sformuäowaniami „bezpieczeþstwa paþstwa”. RównieĔ w art. 18b ustawy o ochronie granicy paþstwowej odwoäaä siö do nieĈcisäego kryterium „wzglödów bezpieczeþstwa”. Ponadto art. 122a prawa lotniczego budziä wñtpliwoĈci konstytucyjne w kwestii jego stosowania. W przepisie wskazano na brak jednoznacznego stwierdzenia, Ĕe zniszczenie cywilnego samolotu jest moĔliwe wyäñcznie w razie zakwalifikowania go jako „obiektu potwierdzonego”, a wiöc wówczas, gdy nie nasuwajñ siö wñtpliwoĈci co do uĔycia go jako Ĉrodka do ataku terrorystycznego. Co wiöcej, takie okreĈlenie przesäanek umoĔliwiajñcych zniszczenie cywilnego statku powietrznego w celu ochrony przed atakiem terrorystycznym zagraĔajñcym Ĕyciu ludzi, nie speänia wynikajñcych z art. 2 Konstytucji wymagaþ dostatecznej okreĈlonoĈci oraz zasady koniecznoĈci wyraĔonej w art. 31 ust. 3 w zw. z art. 38 Konstytucji. Wskazano, Ĕe art. 122a prawa lotniczego, nadajñc organowi administracji publicznej uprawnienie do Ĉwiadomego spowodowania Ĉmierci pasaĔerów cywilnego statku powietrznego w celu ochrony Ĕycia innych osób, zagroĔonych atakiem terrorystycznym, narusza konstytucyjnñ gwarancjö ochrony Ĕycia ludzkiego zawartñ w art. 38 Konstytucji oraz zasadö proporcjonalnoĈci zawartñ w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Wnioskodawca w swej opinii zakwestionowaä zgodnoĈè przepisu art. 122a prawa lotniczego z Konstytucjñ w zakresie zakazu naruszania godnoĈci czäowieka posiadajñcego charakter absolutny i nieograniczony. Pierwszy Prezes Sñdu NajwyĔszego w swym uzasadnieniu stwierdziä, Ĕe wbrew konstytucyjnemu nakazowi uznania podmiotowoĈci kaĔdego czäowieka, udzielenie organom wäadzy publicznej kompetencji do zestrzelenia cywilnego statku powietrznego z pasaĔerami na pokäadzie w sposób jednoznaczny pozbawia te osoby ochrony prawnej, czyniñc je przedmiotem akcji ratowniczej skierowanej na zminimalizowanie strat na ziemi. Oznacza to niewñtpliwie, Ĕe osoby, które w Ĕaden sposób nie przyczyniäy siö do stworzenia niebezpieczeþstwa naraĔenia Ĕycia i mienia innych osób, traktowane sñ w sposób instrumentalny bez ich zgody i wiedzy. Rzeczpospolita Polska, bödñc demokratycznym paþstwem prawnym, nie moĔe uznawaè za celowe wyposaĔanie organów administracji publicznej w prawo do decydowania o umyĈlnym spowodowaniu Ĉmierci niewinnych pasaĔerów dla ochrony dóbr materialnych, bezpieczeþstwa paþstwa lub Ĕycia innych osób. Wskazuje jednoznacznie na naruszenie zasady bezwzglödnej ochrony godnoĈci czäowieka w treĈci art. 122a prawa lotniczego z art. 30 Konstytucji RP. Wyrokiem z dnia 30 wrzeĈnia 2008 roku Trybunaä Konstytucyjny uznaä, Ĕe art. 122a ustawy z dnia 3 lipca 2002 roku – Prawo lotnicze jest niezgodny z art. 2, art. 30 i art. 38 w zwiñzku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej19. 19

104

Wyrok TK z dnia 30 wrzeĞnia 2008 r. OTK–A 2008/7/126, Dz.U. Nr 177, poz. 1095.

Zestrzelenie uprowadzonego samolotu cywilnego w Ğwietle wyroku trybunaáu...

Podniesiony przez Pierwszego Prezesa Sñdu NajwyĔszego zarzut niedookreĈlonoĈci przepisu art. 122a ustawy Prawo lotnicze, wskazywaä na naruszenie zasad przyzwoitej legislacji wynikajñcej z zasady demokratycznego paþstwa prawnego. Jak stwierdziä Trybunaä Konstytucyjny „ustawodawca nie moĔe […] poprzez niejasne sformuäowanie treĈci przepisów pozostawiè organom majñcym je stosowaè nadmiernej swobody przy ustalaniu ich zakresu podmiotowego i przedmiotowego. ZaäoĔenie to moĔna okreĈliè ogólnie jako zasadö okreĈlonoĈci ustawowej ingerencji w sferö praw i obowiñzków adresatów normy prawnej. Przekroczenie pewnego poziomu niejasnoĈci przepisów prawnych stanowiè moĔe samoistnñ przesäankö stwierdzenia ich niezgodnoĈci z wyraĔonñ w art. 2 Konstytucji zasadñ paþstwa prawnego”20. W omawianym przypadku wymóg precyzyjnoĈci przepisów prawa odnosiè siö powinien do co najmniej dwóch aspektów. Po pierwsze – zdaniem TK – dobrem, które ma zostaè naruszone w wyniku dziaäaþ podjötych na mocy art. 122a ustawy – Prawo lotnicze, jest ludzkie Ĕycie, co wskazuje na nieodwoäalnoĈè wszelkich podjötych decyzji. Po drugie – ogromna presja odpowiedzialnoĈci i szybkoĈci podejmowanych czynnoĈci zwiñzanych z decyzjñ zestrzelenia samolotu typu RENEGADE21 – „podejrzany”, moĔe doprowadziè do sytuacji, w której procedury nie sñ skrupulatnie przestrzegane, a reakcja podjöta zostaje „na wszelki wypadek”. Jak säusznie stwierdziä Pierwszy Prezes SN, wĈród przesäanek uzasadniajñcych podjöcie decyzji o zniszczeniu cywilnego statku powietrznego wystöpujñ takie zwroty niedookreĈlone, jak „wzglödy bezpieczeþstwa paþstwa” czy „dziaäania sprzeczne z prawem”. Posäugujñc siö wykäadniñ jözykowñ, moĔe tutaj chodziè o szereg zakazów i nakazów, wynikajñcych z obowiñzujñcego systemu prawnego, odnoszñcych siö do np. przemytu ludzi bñdĒ towarów. Z drugiej strony ochrona bezpieczeþstwa paþstwa moĔe byè zwiñzana z koniecznoĈciñ zapewnienia niezakäóconego dziaäania organów wäadzy publicznej poprzez ochronö infrastruktury, czy teĔ zapewnieniu tajemnicy paþstwowej, co wskazuje na wieloznacznoĈè zwrotów. WñtpliwoĈci TK budziäo teĔ samo uĔycie w ustawie pojöcia „atak terrorystyczny”22. Wykorzystanie nieprecyzyjnych sformuäowaþ, budzñcych liczne wñtpliwoĈci interpretacyjne, skutkowaäo naruszeniem przez przepis art. 122a ustawy Prawo lotnicze art. 2 Konstytucji. Najistotniejszñ kwestiö poruszonñ w wyroku TK stanowiä problem zgodnoĈci treĈci art. 122a omawianej ustawy z nakazem prawnej ochrony Ĕycia. W art. 38 Kon20 21

22

Wyrok TK z dnia 24 lutego 2003 r. poz. 13, Dz.U. Nr 41 poz. 361, OTK ZU 2003, nr 2A. Zasady postĊpowania z obcymi statkami powietrznymi uregulowane są w rozporządzeniu Rady Ministrów z 14 grudnia 2004 r. w sprawie postĊpowania przy stosowaniu Ğrodków obrony powietrznej w stosunku do obcych statków powietrznych niestosujących siĊ do wezwaĔ paĔstwowego organu zarządzania ruchem lotniczym, wedáug którego statek powietrzny niewykonujący poleceĔ paĔstwowego organu zarządzania ruchem lotniczym moĪe zostaü zakwaliÞkowany przez DyĪurnego DowódcĊ Obrony Powietrznej, zgodnie z trójstopniową skalą, jako RENEGADE „podejrzany”, „prawdopodobny” lub „potwierdzony”. Wedáug deÞnicji wprowadzonej przez KomisjĊ Europejską w czerwcu 2002 roku, dziaáaniami terrorystycznymi są wszelkie celowe akty popeánione przez pojedyncze osoby lub organizacje przeciw jednemu lub kilku paĔstwom, ich instytucjom lub ludnoĞci w celu zastraszenia oraz powaĪnego osáabienia lub zniszczenia struktury politycznej lub spoáecznej kraju.

105

Michaá àuksza

stytucji czytamy „Rzeczpospolita Polska zapewnia kaĔdemu czäowiekowi prawnñ ochronö Ĕycia”. Analogiczne zapisy odnaleĒè moĔna w art. 2 Konwencji o Ochronie Praw Czäowieka, czy w art. 6 ust. 1 Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, w myĈl którego: „KaĔda istota ludzka ma przyrodzone prawo do Ĕycia. Prawo to powinno byè chronione przez ustawö. Nikt nie moĔe byè samowolnie pozbawiony Ĕycia”. Zgodnie z art. 2 Europejskiej Konwencji Praw Czäowieka, „Prawo kaĔdego czäowieka do Ĕycia jest chronione przez ustawö. Nikt nie moĔe byè umyĈlnie pozbawiony Ĕycia, wyjñwszy przypadki wykonania wyroku sñdowego, skazujñcego za przestöpstwo, za które ustawa przewiduje takñ karö”. W ustöpie 2 zapisano trzy sytuacje, w których dopuszczono moĔliwoĈè pozbawienia Ĕycia czäowieka: jeĔeli nastöpuje ono w wyniku bezwzglödnie koniecznego uĔycia siäy: 1) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawnñ przemocñ; 2) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemoĔliwienia ucieczki osobie pozbawionej wolnoĈci zgodnie z prawem; 3) w dziaäaniach podjötych zgodnie z prawem w celu stäumienia zamieszek lub powstania. Dotychczasowe orzecznictwo Trybunaäu Konstytucyjnego podkreĈlaäo znaczenie wartoĈci, jakñ jest Ĕycie czäowieka, bödñc zdania, Ĕe stanowi ono wartoĈè o najwyĔszej randze w naszej cywilizacji i kulturze prawnej. Pozostaje takĔe w Ĉcisäym zwiñzku z klauzulñ demokratycznego paþstwa prawnego. W wyroku z 28 maja 1997 roku TK zaakcentowaä: „Paþstwo […] realizuje siö bowiem jako wspólnota ludzi, i tylko ludzie mogñ byè wäaĈciwymi podmiotami praw i obowiñzków stanowionych w takim paþstwie. Podstawowym przymiotem czäowieka jest jego Ĕycie. Pozbawienie Ĕycia unicestwia wiöc równoczeĈnie czäowieka, jako podmiot praw i obowiñzków. JeĔeli treĈciñ zasady paþstwa prawa jest zespóä podstawowych dyrektyw wyprowadzonych z istoty demokratycznie stanowionego prawa, a gwarantujñcych minimum jego sprawiedliwoĈci, to pierwszñ dyrektywñ musi byè respektowanie w paþstwie prawa wartoĈci, bez której wykluczona jest wszelka podmiotowoĈè prawna, tj. Ĕycia ludzkiego od poczñtków jego powstania”23. Prawo do prawnej ochrony Ĕycia nie ma jednak charakteru absolutnego. W pewnych sytuacjach, biorñc pod uwagö kontekst sytuacyjny , w przypadku nierozwiñzywalnej kolizji prawa do Ĕycia kilku osób, moĔna depenalizowaè czyny polegajñce na odebraniu Ĕycia innemu czäowiekowi (np. stan wyĔszej koniecznoĈci). W powyĔszym orzeczeniu Trybunaä opisaä generalne kryteria, które prawnie legalizujñ pozbawienie Ĕycia, podkreĈlajñc, Ĕe koniecznym jest ustalenie: „a) czy dobro, którego naruszenie ustawodawca legalizuje, stanowi wartoĈè konstytucyjnñ; b) czy legalizacja naruszeþ tego dobra znajduje usprawiedliwienie na gruncie wartoĈci konstytucyjnych […]; c) czy ustawodawca dochowaä konstytucyjnych kryteriów rozstrzygania takiej koli23

106

Wyrok TK z dnia 28 maja 1997 r. K 26/96, OTK ZU 1997, nr 2, poz. 19.

Zestrzelenie uprowadzonego samolotu cywilnego w Ğwietle wyroku trybunaáu...

zji, w szczególnoĈci, czy przestrzegaä […] wymogu zachowania zasady proporcjonalnoĈci.” NaleĔy zwróciè z zwiñzku z tym uwagö, iĔ w przepisie art. 31 ust. 3 Konstytucji ustawodawca kumulatywnie sformuäowaä przesäanki dopuszczalnoĈci ograniczenia moĔliwoĈci korzystania z konstytucyjnych praw i wolnoĈci. Sñ to: ustawowa forma ograniczenia, istnienie w paþstwie demokratycznym koniecznoĈci wprowadzania ograniczenia, funkcjonalny zwiñzek ograniczenia z realizacjñ wskazanych w art. 31 ust. 3 wartoĈci oraz zakaz naruszania istoty danego prawa lub wolnoĈci. Jak wskazaä TK w wyroku z 30 wrzeĈnia 2008 roku „Stwierdzenie, Ĕe ograniczenia mogñ byè ustanawiane tylko wtedy, gdy sñ konieczne w demokratycznym paþstwie, nakazuje rozwaĔyè: czy wprowadzona regulacja jest w stanie doprowadziè do zamierzonych przez niñ skutków; czy regulacja ta jest niezbödna dla ochrony interesu publicznego, z którym jest poäñczona; czy efekty wprowadzonej regulacji pozostajñ w odpowiedniej proporcji do ciöĔarów nakäadanych przez niñ na obywatela?”24 Po zbadaniu wszystkich zaistniaäych przesäanek TK orzekä, Ĕe przepis art. 122a ustawy Prawo lotnicze nie daje siö pogodziè ze scharakteryzowanym powyĔej konstytucyjnym standardem ochrony prawa do Ĕycia i to na kaĔdej z wymienionych päaszczyzn. Nie do zaakceptowania jest w demokratycznym paþstwie prawnym, w którym realizowane sñ zasady sprawiedliwoĈci spoäecznej, poprzez ochronö Ĕycia i godnoĈci czäowieka, istnienie standardów prawnych ograniczajñcych prawo do ochrony Ĕycia ludzkiego, majñcych na celu ochronö dóbr usytuowanych niĔej w hierarchii konstytucyjnej, np. zdrowia ludzkiego, ochrony praw majñtkowych czy ochrony Ĉrodowiska25. Jedynym legalnym warunkiem umoĔliwiajñcym ograniczenie prawa do prawnej ochrony Ĕycia jest zaistnienie sytuacji, kiedy w przypadku kolizji nie da siö ono pogodziè z podobnymi prawami innych ludzi, co wskazuje na obowiñzek proporcjonalnoĈci dóbr – ratowanego i poĈwiöcanego. Jak uwypukla w wyroku TK, ogólna treĈè art. 122a ustawy Prawo lotnicze oraz zawiäy system odesäaþ podustawowych, regulujñcych tryb zestrzelenia uprowadzonego cywilnego statku powietrznego, który zdaniem TK powinien posiadaè rangö ustawowñ (a nie tak jak postñpiä ustawodawca – poĈrednio delegujñc jñ do rozporzñdzenia), nie speänia wymogu konstytucyjnoĈci. Ponadto, procedura zawarta w art. 122a ust. Prawo lotnicze majñca na celu szybkñ reakcjö na dziaäania zamachowców w uprowadzonym cywilnym statku powietrznym, nie zawsze moĔe byè adekwatna do istniejñcego zagroĔenia, a wröcz przerodziè siö w dziaäania ad hoc. Co wiöcej, zakres moĔliwoĈci zastosowania przepisu nie byä ograniczony wyäñcznie do sytuacji, w której pozbawienie Ĕycia osób znajdujñcych siö na pokäadzie samolo24 25

Wyrok TK z dnia 30 wrzeĞnia 2008 r. OTK–A 2008/7/126, Dz.U. Nr 177, poz. 1095. K. Wojtyczek, Granice ingerencji ustawodawczej w sferĊ praw czáowieka w Konstytucji RP, Kraków 1999, s. 159 i n.

107

Michaá àuksza

tu typu RENEGADE, byä niezbödny do ochrony Ĕycia innych ludzi na ziemi (moĔliwy jest równieĔ brany, wg przepisu, pod uwagö motyw ochrony mienia, Ĉrodowiska, infrastruktury technicznej etc.). W uzasadnieniu orzeczenia podkreĈlono, Ĕe rozkaz zniszczenia cywilnego statku powietrznego, na pokäadzie którego znajdowali siö terroryĈci, którzy w sposób poĈredni godzñ siö na utratö Ĕycia, zabijajñc innych ludzi, w Ĕaden sposób nie usprawiedliwia naraĔania na Ĉmierè pasaĔerów i czäonków zaäogi niebödñcych agresorami, a jedynie ofiarami terrorystów. Do rozpatrzenia pozostaje kwestia zgodnoĈci art. 122a ustawy Prawo lotnicze z art. 30 Konstytucji, statuujñcym zasadö nienaruszalnoĈci godnoĈci ludzkiej, wedäug którego: „Przyrodzona i niezbywalna godnoĈè czäowieka stanowi Ēródäo wolnoĈci i prawa czäowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiñzkiem wäadz publicznych.” Podobne postanowienia dotyczñce godnoĈci ludzkiej podkreĈla preambuäa do Konstytucji, która wzywa wszystkich stosujñcych konstytucje, aby postöpowali „[…] dbajñc o zachowanie przyrodzonej godnoĈci czäowieka […]”, czy teĔ art. 233 ust. 1 Konstytucji, zakazujñcy bezwzglödnie naruszania godnoĈci czäowieka nawet w przypadku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego. Trybunaä Konstytucyjny w uzasadnieniu omawianego wyroku uznaä, Ĕe „Potwierdzenie niezbywalnej godnoĈci czäowieka jako zasady konstytucyjnej oraz prawa podmiotowego kaĔdej jednostki ludzkiej – niezaleĔnie od kwalifikacji czy stanu psycho–fizycznego oraz aktualnej sytuacji Ĕyciowej – stanowi podstawö uznania jego podmiotowoĈci. Stwierdzenie to wyznacza odpowiedni sposób postöpowania organów paþstwa, z ustawodawcñ i egzekutywñ wäñcznie. Czäowiek powinien byè traktowany jako wolny, autonomiczny podmiot, zdolny do rozwijania swojej osobowoĈci i ksztaätowania swojego postöpowania.” Podobnego zdania w 2006 roku udzieliä niemiecki Federalny Trybunaä Konstytucyjny26. FTK uznaä niezgodnoĈè przepisu §14 ust. 3 Ustawy o bezpieczeþstwie w lotnictwie (zbliĔony treĈciñ do art. 122a ustawy Prawo lotnicze) z Ustawñ Zasadniczñ Republiki Federalnej Niemiec, a w szczególnoĈci z § 1 ust. 1 wyraĔajñcym zasadö godnoĈci ludzkiej, a takĔe § 2 ust. 2 statuujñcym prawo do Ĕycia. Ponadto w wyroku stwierdziä niezgodnoĈè przytoczonego przepisu ustawy z § 35 ust. 2 i 3 Konstytucji regulujñcym sytuacje, w jakich niemieckie siäy zbrojne mogñ byè uĔyte przez wäadze federalne w zapobieganiu i usuwaniu skutków klösk Ĕywioäowych i innych szczególnych wypadków.27 W uzasadnieniu orzeczenia podkreĈlono, Ĕe w przypadku uprowadzenia samolotu pasaĔerowie oraz czäonkowie zaäogi przestajñ w sposób swobodny wpäywaè na 26 27

108

Orzeczenie FTK z dnia 15 lutego 2006 r. sygn. 1 BvR 375/05. M. Sáupska, Zwalczanie terroryzmu powietrznego w Ğwietle prawa niemieckiego, Wojskowy Przegląd Prawniczy 2007, nr 1, s. 21.

Zestrzelenie uprowadzonego samolotu cywilnego w Ğwietle wyroku trybunaáu...

swojñ sytuacjö Ĕyciowñ niezaleĔnie od innych osób. To sprawia, Ĕe traktowani sñ w sposób przedmiotowy, a nie podmiotowy. Paþstwo, odwoäujñc siö w takiej sytuacji do Ĉrodków przewidzianych przez przepis § 14 ust. 3 ustawy, traktuje ich jako przedmioty operacji, którñ przeprowadza w celu ochrony Ĕycia innych obywateli, ignorujñc status pasaĔerów jako osób wyposaĔonych w godnoĈè i niezbywalne prawa czäowieka. Co wiöcej, dysponujñc ich Ĕyciem w sposób swobodny, naleĔy pamiötaè, Ĕe pasaĔerowie sñ ofiarami, a nie agresorami. Odmienne stanowisko äamaäoby podstawowy obowiñzek paþstwa – ochrony Ĕycia czäowieka. NaleĔy poprzeè argumentacjö FTK, który podkreĈliä, Ĕe zasada nienaruszalnej godnoĈci ludzkiej jest wyraĒnie sprzeczna z sytuacjñ, w której celowo zostaje podjöta decyzja o zabiciu bezbronnych osób. Trybunaä wyraĒnie odrzuciä poglñd, Ĕe osoba wchodzñca na pokäad samolotu przypuszczalnie wyraĔa zgodö na bycie zestrzelonym w sytuacji, w której statek powietrzny stanie siö przedmiotem ataku terrorystycznego. Trybunaä odrzuciä równieĔ pojawiajñce siö argumenty, Ĕe osoby znajdujñce siö w samolocie w obliczu ataku terrorystycznego i tak sñ z góry skazane na Ĉmierè, wobec czego paþstwo moĔe odmówiè im ochrony prawnej, nazywajñc je „nierealistycznñ fikcjñ”. Wedäug FTK, ludzkie Ĕycie i godnoĈè cieszñ siö takñ samñ ochronñ konstytucyjnñ, niezaleĔnie od däugoĈci Ĕycia danej jednostki, negujñc twierdzenie, Ĕe czäowiek zobowiñzany jest do poĈwiöcenia swojego Ĕycia w interesie paþstwa czy innych jednostek. W moim przekonaniu Södziowie Trybunaäu säusznie podnieĈli, Ĕe przepis § 14 ust. 3 ustawy nie moĔe byè stosowany w usprawiedliwieniu, jakoby powoäanie siö na ciñĔñcy na paþstwie obowiñzek ochrony Ĕycia osób znajdujñcych siö na ziemi, w stosunku do których samolot ma zostaè uĔyty jako narzödzie zbrodni, jest hierarchicznie wyĔszy niĔ Ĕycie pasaĔerów i czäonków zaäogi bödñcych na pokäadzie uprowadzonego samolotu. Interesujñcym jest jednak fakt uznania za konstytucyjny zapis § 14 ust. 3 ustawy w stosunku do § 1 ust. 1 i § 2 ust. 2 Konstytucji, w takim zakresie, w jakim zezwala on na uĔycie siäy wobec samolotu bezzaäogowego lub wyäñcznie wobec zamachowców (bödñcych jedynymi osobami na pokäadzie). Zdaniem Trybunaäu, dziaäanie takie moĔe mieè miejsce w sytuacji, gdy moĔna bezsprzecznie przypisaè terrorystom odpowiedzialnoĈè za ich dziaäanie. Oni sami bowiem spowodowali takñ sytuacjö, decydujñc siö z wäasnej woli na Ĉmierè, naraĔajñc przy tym Ĕycie niewinnych ludzi. Nie moĔna wiöc o nich powiedzieè, Ĕe zostali potraktowani w sposób przedmiotowy.28

28

M. IwaĔski, Uprawnienie do zestrzelenia cywilnego statku powietrznego (kilka uwag w kwestii zgodnoĞci art. 122a Prawa lotniczego z Konstytucją RP, Wojskowy Przegląd Prawniczy 2008, nr 1, s. 81–82.

109

Michaá àuksza

Korzystajñc z treĈci orzeczenia FTK, moĔna stwierdziè, Ĕe skutkiem zastosowania analizowanego przepisu jest „depersonifikacja” oraz „reifikacja” znajdujñcych siö na pokäadzie cywilnego statku powietrznego, niebödñcych agresorami czäonków zaäogi i pasaĔerów. Wymienione osoby stajñ siö jedynie obiektem akcji ratowniczej, majñcej na celu zapobiegniöcie „prawdopodobnym” stratom, jakie mogäy byè wywoäane atakiem zamachowców. Mylny jest przy tym argument sugerujñcy, Ĕe pasaĔerowie uprowadzonego samolotu wraz z czäonkami zaäogi znaleĒli siö w takiej sytuacji wyäñcznie wskutek dziaäania terrorystów, poĈrednio bowiem, jak to wskazaä Trybunaä Konstytucyjny, „jest to przejaw niepowodzenia paþstwa w realizacji pozytywnych obowiñzków ochronnych”.29 Podsumowujñc, uchylenie przez TK zaskarĔonego przepisu nie oznacza, Ĕe w obowiñzujñcym systemie prawnym nie istniejñ Ĕadne formy prawne pozwalajñce na reagowanie na stany zagroĔenia atakiem terrorystycznym. NaleĔñ do nich miödzy innymi instytucja stanu wyĔszej koniecznoĈci30, przypadki dopuszczalnych dziaäaþ w sytuacji, gdy na pokäadzie samolotu znajdujñ siö wyäñcznie zamachowcy oraz obrony koniecznej.31 Niemniej jednak ich zastosowanie wymaga podjöcia przez wäaĈciwy organ paþstwowy decyzji uwzglödniajñcej wszelkie okolicznoĈci danego przypadku oraz przyjöcia na siebie odpowiedzialnoĈci za jej nastöpstwa. W wyjñtkowych przypadkach prawo moĔe depenalizowaè skutki takiego zachowania, uznajñc brak winy dziaäajñcego, nie legalizujñc jednakĔe czynu polegajñcego na celowym pozbawieniu Ĕycia niewinnych osób, poprzez okreĈlenie formalnoprawnych przesäanek jego prawidäowoĈci.32 NaleĔy równieĔ podkreĈliè, Ĕe decyzja o zniszczeniu samolotu cywilnego, powodujñca Ĉmierè niewinnych pasaĔerów i czäonków zaäogi, nie moĔe stanowiè standardowego instrumentu prawnego, stosowanego przez organy paþstwowe w obronie Ĕycia innych osób, tym bardziej w celu ratowania innych dóbr niĔ Ĕycie czäowieka.

29 30 31 32

110

Wyrok TK z dnia 30 wrzeĞnia 2008 r. OTK–A 2008/7/126, Dz.U. Nr 177, poz. 1095. P. Daniluk, Stan wyĪszej koniecznoĞci jako podstawa legalnoĞci dziaáaĔ funkcjonariuszy organów wáadzy publicznej, Wojskowy Przegląd Prawniczy 2007, nr 1, s. 52. K. Wojtyczek, Granice ingerencji ustawodawczej w sferĊ praw czáowieka w Konstytucji RP, Kraków 1999, s. 265– 270. Wyrok TK z dnia 30 wrzeĞnia 2008 r. OTK–A 2008/7/126, Dz.U. Nr 177, poz. 1095.

Zestrzelenie uprowadzonego samolotu cywilnego w Ğwietle wyroku trybunaáu...

SUMMARY

American Airlines, flight 11, a 767–200ER with 92 people on board, is hijacked after taking off from Boston. It is flown into the north tower of the World Trade Center in New York City. All on board are killed as well as others on the ground and in the building. American Airlines, flight 77, a Boeing 757–200 with 64 people on board, is hijacked after taking off from Dulles International Airport. It is flown into pentagon in Arlington Country, Virginia. All on board are killed as well as 125 people in the building and on the ground. Aircraft hijacking, also known as skyjacking or sky controlling, is the unlawful seizure of an aircraft. Most aircraft hijackings are committed to use the passengers as hostages, but what about those, who are reserved to die and incidentally are become bullets for other innocent lives? The article was written to analyze a soundness of the verdict. After those shocking and base attacks on the World Trade Center and Pentagon, countenance of the anti–terrorist penal laws is changed radically. From the polish legislator’s point of view editorial and origination changes should be put into execution as soon as possible. The author of the article tries to answer to the point of the extremely franchise issue. Should there be obtained a standards enabling to decide which lives are supposed to be rescue? Discussed matter poses crucial problem in the scope of the international law, not only particular states. Countries such as India, Poland and Russia have enacted laws or decrees that allow the shoothing down of hijacked planes. Polish Constitutional Court however, in September 2008, decided that the regulations were unconstitutional and dismissed them.

111

CZõćç II ZAGROēENIA PRZESTõPCZOćCIð ZORGANIZOWANð

Emil W. Päywaczewski

GàÓWNE TENDENCJE ROZWOJOWE PRZESTĉPCZOĝCI ZORGANIZOWANEJ W POLSCE

I. Uwagi ogólne Trzeba pamiötaè o tym, iĔ przestöpczoĈè zorganizowana jest czöĈciñ przestöpczoĈci w ogóle. ãñczy siö z tym trudne zadanie okreĈlenia linii demarkacyjnej pomiödzy przestöpczoĈciñ tradycjonalnñ a przestöpczoĈciñ zorganizowanñ. W naszych warunkach narzödziem rozgraniczajñcym obie te kategorie w praktyce organów Ĉcigania jest robocza definicja przestöpczoĈci zorganizowanej, wypracowana jeszcze w okresie funkcjonowania Wydziaäu ds. Zwalczania PrzestöpczoĈci Zorganizowanej Komendy Gäównej Policji1. Z publikowanych w ostatnich latach statystyk przestöpczoĈci wynika, iĔ utrzymuje siö jej tendencja spadkowa, potwierdzana takĔe wynikami badaþ wiktymizacyjnych, które od lat prowadzone sñ w Instytucie Wymiaru SprawiedliwoĈci w Warszawie2. Czy moĔemy zatem mówiè takĔe o tendencji spadkowej takĔe w odniesieniu do przestöpczoĈci zorganizowanej? Postawienie takiej tezy byäoby wielce ryzykowne i to z kilku wzglödów. Po pierwsze, interesujñca nas kategoria przestöpczoĈci rzñdzi siö wäasnymi prawami, które w konsekwencji utrudniajñ jej rozpoznanie3. SpecjaliĈci wröcz twierdzñ, iĔ dostrzegalna (rozpoznawalna) przestöpczoĈè zorganizowana jest Ēle zorganizowanñ przestöpczoĈciñ. Opinia publiczna na ogóä jest epatowana w tym zakresie róĔnymi mitami, które na ogóä niewiele majñ wspólnego z rzeczywistoĈciñ, umiejötnie pod1

2 3

Zob. E.W. Páywaczewski, Organised Crime, (w:) Institute of Justice, Crime and Law Enforcement in Poland on the threshold of the 21st century (edited by Andrzej Siemaszko), OÞcyna Naukowa, Warszawa 2000, s. 99; E.W. Páywaczewski, M. KĊdzierski, Wybrane aspekty wspóáczesnego terroryzmu i przestĊpczoĞci zorganizowanej, (w:) Jednostka i spoáeczeĔstwo wobec zagroĪeĔ terroryzmem, Biuro Informacji Rady Europy 2002,Biuletyn nr 1, BliĪej. 25–26. BliĪej na ten temat – zob. A. Siemaszko, B. GruszczyĔska, M. Marczewski, Atlas przestĊpczoĞci w Polsce 4 (pod redakcją naukową A. Siemaszko), OÞcyna Naukowa, Warszawa 2009. Zob. B. Hoáyst, „Ciemna liczba” przestĊpczoĞci zorganizowanej, (w:) PrzestĊpczoĞü zorganizowana w Niemczech Niemczech w Polsce i jej implikacje spoáeczno–ekonomiczne (praca zbiorowa pod redakcją Brunona Hoáysta, Erwina Kube i Rainera Schulte), Warszwa–Muenster–àódĨ 1998, s.169 i nast.

115

Emil W. Páywaczewski

sycanym w mass mediach. Tworzy to róĔne stereotypy, a niektóre z nich majñ juĔ za sobñ däugñ historiö4. Niewñtpliwie do gäöbszego rozpoznania samego zjawiska przestöpczoĈci zorganizowanej wiele wniosäa instytucja Ĉwiadka koronnego5. Skruszeni przestöpcy zarówno w USA, Wäoszech, jak równieĔ w Polsce, dostarczyli organom Ĉcigania niedostöpnej dotñd wiedzy, która mogäa w istotnym zakresie posäuĔyè do obnaĔenia mechanizmów funkcjonowania tego procederu, a przede wszystkim do pociñgniöcia do odpowiedzialnoĈci karnej jego uczestników i popleczników6. Majñc na wzglödzie fakt, Ĕe ta kategoria przestöpczoĈci, w postaci juĔ rozpoznanej, to zaledwie okoäo 1% ogóäu przestöpstw, a straty niñ powodowane mogñ siögaè nawet kilkudziesiöciu procent ogóäu strat powodowanych przestöpczoĈciñ, naleĔy uznaè, iĔ warto byäo ponieĈè wszelkie koszty zarówno w wymiarze materialnym, jak i niematerialnym, jakie pociñga za sobñ instytucja Ĉwiadka koronnego. Po drugie, rozpoznanie przestöpczoĈci zorganizowanej i w rezultacie zaprezentowanie jej w formie statystycznej utrudniajñ takĔe maäo czasem precyzyjne definicje robocze tego procederu, pozwalajñce na róĔnego rodzaju manipulacje statystyczne. MoĔna w tym przypadku mówiè o zjawisku tzw. rozwodnienia zakresu pojöciowego przestöpczoĈci zorganizowanej, prowadzñcego rzecz jasna do jej „statystycznego” wzrostu, który niekoniecznie znajdowaè musi swoje odbicie w rzeczywistoĈci. Przykäadowo – prezentowane na 60. Konferencji Amerykaþskiego Stowarzyszenia Kryminologii w St. Louis (Missouri) wyniki miödzynarodowych badaþ kryminologicznych wykazaäy nikäy udziaä przestöpczoĈci zorganizowanej w miödzynarodowym procederze handlu ludĒmi, obalajñc tym samym mit o wszechobecnoĈci tej przestöpczoĈci w tej sferze7. Znane sñ takĔe, nie tylko zresztñ u nas, próby 4

5

6

7

116

Przykáadem jednego z nich moĪe byü historia rzekomego skutecznego skazania Al Capone za przestĊpstwa i wykroczenia skarbowe. Owa „skutecznoĞü” staje siĊ wielce wątpliwa w Ğwietle wyników zorganizowanej w roku 1990 w Stanach Zjednoczonych eksperymentalnej „powtórki” procesu tego gangstera, w którym przywoáano identyczne dowody, dając przy tym swobodĊ dziaáania – w granicach stanu prawnego z lat trzydziestych – obroĔcom oraz áawie oskarĪonych. Okazaáo siĊ, Īe dla sĊdziego zabrakáo w tym procesie pola do popisu, poniewaĪ komplet przysiĊgáych gáosowaá za uniewinnieniem. Skazanie Al Capone na karĊ jedenastu lat pozbawienia wolnoĞci byáo wiĊc efektem nieudolnoĞci najpierw jego doradców podatkowych, póĨniej zaĞ obroĔców, zarówno w pierwszej, jak i w drugiej instancji. Szerzej na ten temat – zob. E. Sawicka, Niezwykáe procesy, Bydgoszcz 1998, s. 193 i nast. Szerzej na ten temat – zob. E.W. Páywaczewski, Das polnische Kronzegegesetz in Theorie und Praxis, (w:) Vergleichende Strafrechtswissenschaft. Frankfurter Festschrift für Andrzej J. Szwarc zum 70. Geburtstag, Herausgegeben von Jan C. Joerden, Uwe Schefßer, Arndt Sinn und Gerhard Wolf, Berlin 2009, s. 685 i nast. Szerzej zob. Z. Rau, Instytucja Ğwiadka koronnego w Ğwietle wyników przeprowadzonych badaĔ, (w:) PrzestĊpczoĞü zorganizowana. ĝwiadek koronny. Terroryzm – w ujĊciu praktycznym, red. E.W. Páywaczewski, Kraków 2005, s. 586 i nast.; L. KardaszyĔski, ĝwiadek koronny – 10 lat tradycji, (w:) Praktyczne elementy zwalczania przestĊpczoĞci zorganizowanej i terroryzmu. Nowoczesne technologie i praca operacyjna, red. Lech Paprzycki, Zbigniew Rau, Warszawa 2009, s. 459 i nast. Zob takĪe relacjĊ na temat ostatnich wyników badaĔ Ğwiadków koronnych w artykuáach GraĪyny Zawadki; ĝwiadkowie koronni: jak kupiü ludzi wáadzy oraz Polskie gangi oczami koronnych, jak równieĪ Jej rozmowĊ ze Zbigniewem Rau, MieszkaĔ czy willi z basenem policja skruszonym przestĊpcom nie kupuje, Rzeczpospolita z 5 sierpnia 2009, nr 182, s. 1 oraz A4 i A5. Wyniki tych badaĔ sygnalizowaá James Finckenauer (Rutgers University) w sesji zatytuáowanej „Human FrafÞcking, Organized Crime and Prostitution” w dniu 12 listopada 2008 r. Por. teĪ United Nations – OfÞce on Drugs and Crime, TrafÞcking in Persons. Global Patterns, Vienna 2006, s. 80–81.

Gáówne tendencje rozwojowe przestĊpczoĞci zorganizowanej w Polsce

nacisku róĔnej maĈci polityków, aby sprawami z zakresu tradycjonalnej przestöpczoĈci, dotyczñcymi krögu ich bliskich bñdĒ znajomych, zajöäy siö struktury zwalczajñce przestöpczoĈè zorganizowanñ, co – w ich mniemaniu – miaäoby stanowiè wiökszñ gwarancjö wykrycia i zatrzymania sprawców.

II. PrzestĊpczoĞü zorganizowana w ujĊciu statystycznym 1. Dane ogólne Od kwietnia 2000 r. w ramach struktur Komendy Gäównej Policji funkcjonuje Centralne Biuro ćledcze (CBć), kontynuujñc tradycje i dziaäania powoäanego juĔ w 1994 r. Biura do Walki z PrzestöpczoĈciñ Zorganizowanñ oraz powstaäego w 1997 r. Biura do Walki z PrzestöpczoĈciñ Narkotykowñ. CBć jest scentralizowanñ säuĔbñ policyjnñ specjalizujñcñ siö w zwalczaniu zorganizowanej przestöpczoĈci, dziaäajñcñ na terenie caäego kraju w Ĉcisäym wspóädziaäaniu z innymi säuĔbami Policji. Zgromadzone w poprzednich latach doĈwiadczenia w zakresie walki z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ wskazywaäy bowiem jednoznacznie na potrzebö reorganizacji wyspecjalizowanego pionu zwalczajñcego ten rodzaj przestöpczoĈci8. W grupie podmiotów tworzñcych szeroko rozumiany aparat Ĉcigania CBć jest säuĔbñ szczególnie predestynowanñ do zwalczania przestöpczoĈci zorganizowanej. W roku 2001 wzmocniono dotychczasowe struktury CBć odpowiedzialne za prowadzenie operacji pod przykryciem oraz realizacjö zadaþ wynikajñcych z wdroĔenia programów ochrony Ĉwiadków koronnych i czäonków ich rodzin. Ponadto w poszczególnych latach CBć koordynowaäo przedsiöwziöcia zwiñzane z rozpoznaniem i zwalczaniem w skali kraju zagroĔeþ zwiñzanych z przestöpczoĈciñ korupcyjnñ. W zwiñzku z wydarzeniami z dnia 11 wrzeĈnia 2001 roku koordynowaäo teĔ rozpoznanie wszelkich zagroĔeþ o charakterze terrorystycznym. W CBć usytuowano równieĔ ogólnokrajowy zespóä do walki z faäszerstwami pieniödzy, którego zadaniem jest koordynowanie caäoĈci zagadnieþ zwiñzanych z zapobieganiem, rozpoznaniem oraz ujawnianiem i likwidacjñ nielegalnej produkcji i dystrybucji faäszywych pieniödzy, w tym waluty euro9. W ramach dziaäalnoĈci Biura realizowane sñ takĔe zadania zwiñzane z rozpoznaniem zagroĔeþ generowanych przez mniejszoĈci etniczne, w tym pochodzñce z krajów „wysokiego ryzyka”. Ponadto Centralne Biuro ćledcze systematycznie realizuje zadania wynikajñce z ogólnokrajowych strategii zawartych w takich dokumentach, jak Rzñdowy pro8 9

Zob. K. Laskowska, DziaáalnoĞü sáuĪby Policji do walki z przestĊpczoĞcią zorganizowaną. Detereminanty poprawy skutecznoĞci, Przegląd Policyjny 1999, nr 4, s. 34 i nast. Zob w tej kwestii J. Walaszczyk, MiĊdzynarodowa konferencja poĞwiĊcona ochronie euro przed faászowaniem, Czáowiek i Dokumenty 2007, nr 7, s. 29 i nast.; P. Kuzior, Faászowanie euro jako przejaw dziaáalnoĞci zorganizowanych grup przestĊpczych, Prokurator 2006, nr 4, s. 60 i nast.

117

Emil W. Páywaczewski

gram poprawy bezpieczeþstwa obywateli „Bezpieczna Polska”, Rzñdowy program przeciwdziaäania przestöpczoĈci „Razem Bezpieczniej”, „Strategia Antykorupcyjna”, Krajowy Program Zwalczania i Zapobiegania Handlu LudĒmi oraz Narodowy Program Przeciwdziaäania Narkomanii. CBć rokrocznie publikuje sprawozdania ze swojej dziaäalnoĈci, zawierajñce m.in. dane statystyczne, a wybrane fragmenty tych sprawozdaþ od kilku juĔ lat sñ publikowane na witrynie internetowej tego Biura10. PrzybliĔmy zatem ogólne dane obrazujñce efekty dziaäalnoĈci tej säuĔby w roku 2008. Od l stycznia do 31 grudnia 2008 roku Zarzñdy i Wydziaäy CBć w ramach prowadzonych spraw operacyjnych objöäy zainteresowaniem 4 858 osoby dziaäajñce w 425 grupach przestöpczych, w tym: w 385 grupach polskich, w 32 miödzynarodowych, 5 grupach rosyjskojözycznych oraz w 3 grupach cudzoziemców. Polskie grupy przestöpcze kierowane byäy przez 342 zidentyfikowanych liderów, grupy miödzynarodowe przez 33, rosyjskojözyczne – 5, cudzoziemców – 2. ãñczna liczba liderów pozostajñcych w zainteresowaniu CBć – wedäug stanu na 31 grudnia 2008 roku – wynosiäa 382 osoby. W omawianym okresie sprawozdawczym w zainteresowaniu CBć pozostawaäo 131 grup przestöpczych dziaäajñcych w obszarze przestöpstw ekonomicznych oraz 147 grup zajmujñcych siö przestöpczoĈciñ narkotykowñ. AktywnoĈè stricte kryminalnñ prowadziäy 103 zorganizowane grupy, a dziaäalnoĈè multiprzestöpczñ wykazywaäy 44 takie grupy. W wyniku krajowych i miödzynarodowych dziaäaþ w zakresie zwalczania zorganizowanej przestöpczoĈci CBć rozbiäo i zdestabilizowaäo dziaäania äñcznie 159 grup przestöpczych, w tym 150 polskich i 9 miödzynarodowych. Centralne Biuro ćledcze w istotny sposób ograniczyäo teĔ aktywnoĈè 152 liderów, w tym: 145 liderów grup polskich, 7 liderów grup miödzynarodowych oraz l 575 czäonków grup, z czego l 487 czäonków grup polskich oraz 88 czäonków grup miödzynarodowych. NaleĔy podkreĈliè, iĔ w 2008 roku CBć poäoĔyäo duĔy nacisk na rozpoznanie liderów i czäonków zorganizowanych grup przestöpczych oraz ustalanie i zabezpieczanie ich majñtku pochodzñcego z przestöpstwa. Analiza tego zjawiska spowodowaäa wzrost liczby rozpoznanych grup przestöpczych oraz ich liderów i czäonków. ćwiadczy to o tym, Ĕe wczeĈniej skazani szefowie grup przestöpczych po odbyciu kar wracajñ na wolnoĈè i odbudowujñ swoje grupy przestöpcze. W okresie sprawozdawczym funkcjonariusze CBć przedstawili zarzuty 78 cudzoziemcom. Dominujñcñ grupö stanowili obywatele: Ukrainy, Wietnamu, Holandii, Buägarii i Litwy11. 10 11

118

W niniejszym artykule wykorzystano wybrane fragmenty „Sprawozdania z dziaáalnoĞci Centralnego Biura ĝledczego KGP”, Warszawa 2009 (opracowanie niepublikowane). Por. K. Laskowska, DziaáalnoĞü cudzoziemskich zorganizowanych grup przestĊpczych w Polsce w latach 2000– 2006, Biaáostockie Studia Prawnicze 2007, z. 2, s.175 i nast.

Gáówne tendencje rozwojowe przestĊpczoĞci zorganizowanej w Polsce

2. Wyniki postöpowaþ przygotowawczych prowadzonych przez Centralne Biuro ćledcze W 2008 roku Centralne Biuro ćledcze prowadziäo äñcznie 1931 postöpowaþ przygotowawczych w zwiñzku z dziaäalnoĈciñ zorganizowanych grup przestöpczych w róĔnych kategoriach przestöpstw. Statystycznie wszczöto l 064 sprawy, w tym m.in. podjöto z zawieszenia 64 sprawy, 68 zaĈ przejöto z innych jednostek. W 178 wypadkach podstawñ wszczöcia byäy wäasne materiaäy operacyjne. Zakoþczono l 106 spraw, w tym 54 przekazano do innych jednostek, a zawieszono 114. ãñcznie w okresie sprawozdawczym zatrzymano 3 198 osób, 4 817 zaĈ podejrzanym przedstawiono äñcznie 15 862 zarzutów. Wspomniane wyĔej postöpowania dotyczyäy trzech nastöpujñcych kategorii spraw: – o charakterze kryminalnym – 539 spraw (w tym 40 o zabójstwa, 24 o zorganizowanñ kradzieĔ pojazdów, 18 o faäszerstwa Ĉrodków päatniczych, 90 o rozboje lub wymuszenia rozbójnicze, 9 o handel ludĒmi, 35 o handel broniñ, amunicjñ i materiaäami wybuchowymi oraz 322 sprawy o inne przestöpstwa kryminalne); – o charakterze ekonomicznym – 700 spraw (w tym 40 prowadzonych byäo o przestöpstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu, 90 z kodeksu karnego skarbowego, 123 o pranie pieniödzy, 93 o korupcjö oraz 354 sprawy o inne przestöpstwa ekonomiczne); – o charakterze narkotykowym – 547 spraw, m.in. o przemyt, dystrybucjö, produkcjö narkotyków oraz 145 spraw o inne przestöpstwa narkotykowe W odniesieniu do pierwszej z wymienionych kategorii spraw naleĔy podkreĈliè, iĔ gäówne zdarzenia stwarzajñce zagroĔenie dla Ĕycia ludzkiego dotyczyäy przede wszystkim planowanych zamachów na Ĕycie tzw. skruszonych gangsterów, czäonków ich rodzin oraz funkcjonariuszy odpowiedzialnych za Ĉciganie i zwalczanie przestöpczoĈci zorganizowanej. Nowñ formñ tego zjawiska jest pojawienie siö tzw. list osób, które majñ zostaè pozbawione Ĕycia w nastöpstwie wydania zlecenia zabójstwa. Istotñ tego mechanizmu jest fakt, Ĕe informacja ta ma dotrzeè do potencjalnych ofiar. Aby te groĒby byäy realne, sprawcy rzeczywiĈcie posuwajñ siö do zabójstw na zlecenie, o czym z reguäy jest gäoĈno w Ĉrodowiskach przestöpczych. Ten schemat postöpowania dodatkowo wpäywa na obciñĔenie Policji koniecznoĈciñ ochrony osób zagroĔonych, gdyĔ groĒby te sñ z reguäy realne i uzasadnione. W dalszym ciñgu funkcjonuje taktyka skrytego pozbywania siö wrogów i potencjalnej konkurencji. W tzw. sferze ekonomicznej w toku prowadzonych czynnoĈci analitycznych wyodröbniono obszary prowadzonej dziaäalnoĈci gospodarczej szczególnie nara-

119

Emil W. Páywaczewski

Ĕone na wystöpowanie zjawiska prania pieniödzy, których specyfika procedur czy pragmatyka dziaäania sprzyja tym patologiom: – wykorzystywanie instytucji finansowych (banków, domów maklerskich, towarzystw funduszy inwestycyjnych) do legalizowania Ĉrodków finansowych pochodzñcych z przestöpstw, mieszania Ĉrodków pieniöĔnych pochodzñcych z legalnej dziaäalnoĈci ze Ĉrodkami finansowymi pochodzñcymi z dziaäalnoĈci przestöpczej, – wykorzystywanie pozafinansowych instytucji do gromadzenia i przechowywania Ĉrodków finansowych pochodzñcych z przestöpstw w znacznych kwotach, – wykorzystywanie struktur zorganizowanej przestöpczoĈci zwiñzanej z przemytem wyrobów tytoniowych i spirytusowych bez polskich znaków skarbowych akcyzy, która generuje znaczne dochody dla czäonków tych grup, – wykorzystywanie rynku paliw päynnych, gazowych, obrotu zäomem i metalami kolorowymi. Patologiczne zjawiska w obrocie podatkowym na szkodö Skarbu Paþstwa generujñ znaczne dochody dla grup przestöpczych, jednoczeĈnie powodujñc znaczne straty dla budĔetu Skarbu Paþstwa. Przestöpcza dziaäalnoĈè koncentruje siö przede wszystkim na uchylaniu siö od obowiñzków podatkowych, wyäudzaniu nienaleĔnego zwrotu podatku VAT, – wykorzystywanie rynku kapitaäowego, ubezpieczeþ i funduszy inwestycyjnych. Legalizowanie Ĉrodków finansowych z wykorzystaniem mechanizmów inwestycyjnych w 2008 roku ze wzglödu na kryzys na rynkach finansowych nie byäo atrakcyjne w kategoriach lokaty kapitaäu. JednoczeĈnie mechanizmy te byäy wykorzystywane przez grupy przestöpcze przede wszystkim na GPW SA oraz w zakresie nabywania jednostek uczestnictwa funduszy inwestycyjnych, – wykorzystywanie rynku nieruchomoĈci. W zwiñzku z kryzysem na rynku nieruchomoĈci nastñpiäa stagnacja na rynku obrotu nieruchomoĈciami. JednoczeĈnie obserwuje siö staäy trend zwiñzany z inwestowaniem w nieruchomoĈci Ĉrodków finansowych pochodzñcych z przestöpstw przez zorganizowane grupy przestöpcze. Rynek ten jest szczególnie atrakcyjny z uwagi na maäe ryzyko inwestycyjne oraz duĔñ päynnoĈè i äatwoĈè dalszego obrotu tymi wartoĈciami, ćrodki finansowe pochodzñce z przestöpstw dokonywanych przez zorganizowane grupy przestöpcze sñ wykorzystywane m.in. do bieĔñcego finansowania dziaäalnoĈci grupy przestöpczej, mieszania Ĉrodków finansowych pochodzñcych z przestöpstw karnoskarbowych z legalnñ dziaäalnoĈciñ biznesowñ, prowadzenia dziaäalnoĈci inwestycyjnej w instrumenty finansowe, w zäoto, dzieäa sztuki, nieruchomoĈci, korumpowanie funkcjonariuszy publicznych, przedstawicieli biznesu i finansów w celu skuteczniejszego negocjowania warunków kontraktów i umów,

120

Gáówne tendencje rozwojowe przestĊpczoĞci zorganizowanej w Polsce

nabywanie dóbr konsumpcyjnych (nieruchomoĈci, pojazdy). Przykäadem w tym zakresie moĔe byè Ĉledztwo dotyczñce niegospodarnych transakcji w obrocie instrumentami finansowymi polegajñce na podpisywaniu niekorzystnych finansowo umów nabycia akcji w znacznych kwotach. Realizujñc powyĔsze transakcje, grupa osób naraziäa na straty podmioty gospodarcze w kwocie ponad 20.000.000 zä. Uzyskane w ten sposób Ĉrodki finansowe transferowano z uĔyciem rachunków bankowych, przy czym istnieje przypuszczenie przeprowadzenia transakcji majñcych utrudniè lub znacznie uniemoĔliwiè przestöpcze pochodzenie tych Ĉrodków finansowych. W powyĔszej sprawie w 2008 roku zatrzymano äñcznie 7 osób, przedstawiono ogóäem 14 zarzutów, w tym 5 z art. 299 kk. dotyczñcego prania pieniödzy oraz 9 z art. 296 kk. dotyczñcego stypizowanych tam przestöpstw naduĔycia zaufania i niegospodarnoĈci. Zastosowano Ĉrodki zapobiegawcze, 7 poröczeþ majñtkowych na ogólnñ kwotö – 8,6 mln zä. ãñcznie zabezpieczono mienie wartoĈci 3 mln zä. Niektóre postöpowania przygotowawcze dotyczñ dziaäalnoĈci tego rodzaju zorganizowanych grup przestöpczych, które nie ograniczajñ sfery swych dziaäaþ do jednej tylko z wymienionych wyĔej kategorii, co ilustrowaè moĔe poniĔszy przykäad: W dniach 27–29.04.2008 r. na terenie Warszawy, ãomianek i Puätuska przeprowadzono realizacjö, która dotyczyäa funkcjonowania zorganizowanej grupy przestöpczej zwanej „ mokotowskñ”. W wyniku dziaäaþ CBć zatrzymano 20 czäonków grupy zajmujñcych wysokñ pozycjö w jej hierarchii, co byäo bardzo waĔne z uwagi na fakt, Ĕe zapobiegäo dokonaniu planowanych przez przestöpców zamachów na Ĕycie innych osób, w tym funkcjonariuszy organów Ĉcigania i wymiaru sprawiedliwoĈci. Udziaä w zorganizowanej grupie przestöpczej, rozboje, wymuszenia rozbójnicze, posiadanie broni palnej, a takĔe obrót znacznymi iloĈciami Ĉrodków odurzajñcych i czerpanie korzyĈci z cudzego nierzñdu to zarzuty, które usäyszeli czäonkowie grupy „mokotowskiej”. W pierwszej fazie postöpowania w sprawie wystöpowaäo 30 podejrzanych, którym przedstawiono 93 zarzuty, w tym 19 z art. 258 kk. Zastosowano äñcznie 28 aresztów, l dozór policyjny, zabezpieczenia majñtkowe na kwotö 94 461 zäotych. Sprawa posiada charakter rozwojowy i przewidywane sñ dalsze zatrzymania czäonków grupy. Warto teĔ dodaè, Ĕe w efekcie innych czynnoĈci zwiñzanych ze sprawñ zatrzymano liderów grupy „mokotowskiej”, w tym poszukiwanych z tzw. „top listy” Wojciecha S. ps. „Wojtas”, Artura N. ps. „NaleĔyty” oraz jednego z najbardziej niebezpiecznych przestöpców – Marka Cz. ps. „Rympaäek”. NaleĔy podkreĈliè, Ĕe w 2008 roku funkcjonariusze CBć wspóäpracowali z policjantami z innych jednostek Policji (KWP, KSP, KMP, KPP) w ramach 72 grup operacyjno–Ĉledczych, które zostaäy powoäane decyzjñ Komendanta Gäównego Policji.

121

Emil W. Páywaczewski

W zakresie Ĉrodków zapobiegawczych wobec 1824 osób podejrzanych zastosowane zostaäy areszty tymczasowe: dozory policyjne objöäy 1517 osób, w stosunku zaĈ do 1330 sprawców zastosowano poröczenia majñtkowe. Za 148 podejrzanymi rozesäane zostaäy listy goþcze. Mimo Ĕe w 2008 roku odnotowano nieznaczny spadek efektów pracy dochodzeniowej w postaci zmniejszenia liczy podejrzanych, jak i zatrzymanych oraz stosowanych Ĉrodków zapobiegawczych, nadal zauwaĔalna jest tendencja wzrostowa osiñganych wyników procesowych w porównaniu do lat poprzednich. Odnotowano równieĔ wzrost liczby prowadzonych rozpoznaþ i rozpracowaþ operacyjnych. MoĔna prognozowaè, Ĕe utrzymanie dalszego trendu wzrostowego pracy operacyjnej i procesowej moĔe skutkowaè utrzymaniem wyników na poziomie podobnym do lat poprzednich, a nawet ich wzrostem. W okresie sprawozdawczym l 575 osobom przedstawiono l 614 zarzuty o czyn z art. 258 § l i 2 kk. (tj. udziaä w zorganizowanej grupie przestöpczej). Przepisy tego artykuäu zastosowano w stosunku do l 484 czäonków grup polskich oraz 91 czäonków grup miödzynarodowych. Z art. 258 § 3 kk. (kierowanie grupñ lub zwiñzkiem majñcym na celu popeänianie przestöpstw) przedstawiono natomiast 154 zarzuty 152 osobom. Przepis art. 258 § 3 kk. zastosowano w stosunku do 145 liderów grup polskich oraz 7 liderów miödzynarodowych grup przestöpczych. Kierownictwo CBć käadzie nacisk zarówno na zabezpieczenie mienia, jak równieĔ na odzyskiwanie mienia pochodzñcego z przestöpstw. W prowadzonych sprawach w 2008 roku zabezpieczono mienie w wysokoĈci 169 883 753 zä. We wszczötych i prowadzonych postöpowaniach przygotowawczych odzyskano mienie w wysokoĈci 26 055 211 zä. Warto w tym miejscu podkreĈliè, iĔ w Polsce funkcjö krajowego biura ds. odzyskiwania mienia (BOM) peäni 10-osobowy wydziaä w Biurze Kryminalnym Komendy Gäównej Policji12. Centralne Biuro ćledcze zlikwidowaäo w 2008 roku 15 laboratoriów narkotyków syntetycznych, co Ĉwiadczy o dobrym rozpoznaniu i przygotowaniu funkcjonariuszy do walki z przestöpczoĈciñ narkotykowñ, którzy zabezpieczajñ coraz wiökszñ iloĈè narkotyków pochodzñcych bezpoĈrednio z nielegalnych laboratoriów13. W sumie w okresie sprawozdawczym CBć zabezpieczyäo ponad 730 kg narkotyków14. Warto w tym miejscu podkreĈliè, iĔ narkotyki syntetyczne zdobywajñ w Polsce coraz wiökszñ popularnoĈè. Dostrzegajñ to zorganizowane grupy przestöpcze, które 12

13 14

122

Zob. I. Fedorowicz, Policja tworzy biuro, Policja 997 2009, nr 1, s. 42. Polska juĪ wczeĞniej dysponowaáa programem komputerowym, który umoĪliwi dokáadne i wszechstronne poszukiwanie zasobów przestĊpców. Elektroniczny System Odzyskiwania Mienia bĊdzie programem miĊdzyresortowym, na bieĪąco aktualizowanym przez fachowców z WyĪszej Szkoáy Policji w Szczytnie. Centralne Biuro ĝledcze Ğrednio likwiduje ok. 10–15 takich laboratoriów rocznie. Na uwagĊ zasáuguje równieĪ wspólna realizacja prowadzona z Policją niemiecką, w trakcie której na podstawie informacji przekazanej przez funkcjonariuszy CBĝ udaremniono przemyt do Polski 4 ton haszyszu.

Gáówne tendencje rozwojowe przestĊpczoĞci zorganizowanej w Polsce

próbujñ sprostaè rosnñcemu na nie zapotrzebowaniu. Stñd wzrost przemytu narkotyków i prekursorów do ich produkcji oraz zwiökszanie nielegalnej produkcji poprzez organizacjö coraz wiökszej liczby nielegalnych laboratoriów. Zjawisko to moĔna zauwaĔyè na terenie naszego kraju, który jest jednym z bardziej zagroĔonych nielegalnñ produkcjñ amfetaminy. W ostatnich latach zlikwidowano znacznñ iloĈè nielegalnych laboratoriów produkujñcych ten narkotyk. Sñ one najczöĈciej usytuowane w trudno dostöpnych i zakamuflowanych miejscach, czösto wykorzystujñc sprzöt domowej produkcji (tzw. „kitchen labs”). Najpopularniejszñ metodñ produkcji jest metoda Leuckarfa. Przykäadem skutecznych dziaäaþ wykrywczych CBć moĔe byè nastöpujñca sprawa: CBć, prowadzñc dziaäania wobec zorganizowanej grupy przestöpczej dziaäajñcej na terenie województwa mazowieckiego, zajmujñcej siö produkcjñ i handlem narkotykami na duĔñ skalö, w maju 2008 roku w okolicach Grodziska Mazowieckiego ujawniäo duĔy magazyn narkotykowy, w którym zabezpieczono 62 kg amfetaminy. Narkotyki zapakowane byty w specjalne torby i przygotowane do odbioru. W zaadaptowanym na magazyn pomieszczeniu gospodarczym zabezpieczono ponadto wagi, stoäy oraz pojemniki do porcjowania narkotyku. Gromadzona tu amfetamina trafiaäa na nielegalny rynek narkotykowy w kraju. W skäad grupy wchodziäo czterech mieszkaþców Grodziska Mazowieckiego. W wyniku przeszukaþ miejsc zamieszkania zatrzymanych osób zabezpieczono równieĔ kanistry z róĔnego rodzaju odczynnikami säuĔñcymi do produkcji amfetaminy. Wobec zatrzymanych zastosowano Ĉrodki zapobiegawcze w postaci tymczasowego aresztowania. W ramach zwalczania zorganizowanej przestöpczoĈci ekonomicznej funkcjonariusze CBć zlikwidowali w okresie sprawozdawczym 2 nielegalne fabryki papierosów. Realizacja zagadnieþ z tego zakresu wynika z wäaĈciwego monitorowania tego zjawiska, jak równieĔ utrzymujñcych siö trendów i opäacalnoĈci tego procederu. Oto jeden z przykäadów obrazujñcych skalö tego procederu: W listopadzie 2008 roku w miejscowoĈci Linin ujawniono nielegalnñ fabrykö papierosów umiejscowionñ w duĔej przemysäowej hali. Ujawniono kompletnñ liniö technologicznñ mogñcñ produkowaè okoäo 20–25 mln sztuk papierosów miesiöcznie, co przynosiäo straty dla Skarbu Paþstwa z tytuäu niezapäaconych podatków akcyzowego i VAT okoäo 5–6 mln zäotych miesiöcznie. Papierosy (podróbki znanych marek Marlboro i L&M) produkowane byäy przez 6 dni w tygodniu po kilkanaĈcie godzin z przeznaczeniem na rynek brytyjski. Natomiast w grudniu 2008 roku w Bödzinie poprzez zabezpieczenie kilku maszyn oraz komponentów uniemoĔliwiono produkcjö papierosów. W dalszym ciñgu Polska jest krajem tranzytowym w przemycie papierosów do krajów Europy Zachodniej, w szczególnoĈci do Wielkiej Brytanii, Francji, Wäoch i Niemiec. W 2008 roku papierosy najczöĈciej byäy przemycane z Polski drogñ lñ-

123

Emil W. Páywaczewski

dowñ, ukrywane w naczepach pojazdów ciöĔarowych (w przewoĔonym towarze i w elementach konstrukcyjnych naczep). Natomiast do Polski papierosy przemycano drogñ morskñ w kontenerach z Chin oraz drogñ lñdowñ z krajów byäego Zwiñzku Radzieckiego, ukrywane w naczepach pojazdów ciöĔarowych. W miödzynarodowy przemyt papierosów byäy zaangaĔowane legalnie dziaäajñce polskie przedsiöbiorstwa transportowe i spedycyjne, kierowcy oraz nadawcy towarów. Coraz czöĈciej jednak grupy przestöpcze zakäadajñ fikcyjne firmy, które w dokumentacji przewozowej sñ nadawcami äadunku. W wymiarze statystycznym w 2008 roku CBć zabezpieczyäo 76 938 007 sztuk papierosów, 10 950 kg krajanki tytoniowej pochodzñcych z przemytu i zlikwidowanych nielegalnie dziaäajñcych fabryk oraz 164 612 litrów spirytusu. 3. Wyniki dziaäaþ w zakresie rozpoznania i zwalczania terroru kryminalnego oraz terroryzmu Na podstawie analizy sprawozdaþ z jednostek terenowych CBć oraz w wyniku monitorowania bazy KSIP od 1.01.2008 r. do 31.12.2008 r. odnotowano 39 przypadków eksplozji spowodowanych uĔyciem materiaäów i urzñdzeþ wybuchowych, w tym 20 przypadków noszñcych cechy aktów terroru kryminalnego. PowyĔsze eksplozje nastñpiäy w zwiñzku z uĔyciem: urzñdzeþ wybuchowych – 16 przypadków, granatów (4), rozbrajania niewybuchów i niewypaäów (w celu odzyskania materiaäu wybuchowego) – 10, detonacji substancji chemicznej podczas produkcji materiaäu wybuchowego (9). W 2008 roku ujawniono i rozbrojono podäoĔone pod róĔnymi obiektami 24 urzñdzenia wybuchowe, w tym 5 granatów oraz 19 urzñdzeþ zawierajñcych substancje wybuchowe. Ponadto ujawniono 16 atrap urzñdzeþ wybuchowych. W omawianym okresie 2008 roku odnotowano 579 faäszywych powiadomieþ o podäoĔeniu urzñdzeþ wybuchowych w stosunku do 814 obiektów, zatrzymano 191 sprawców. WykrywalnoĈè tej kategorii przestöpstw ksztaätuje siö na poziomie 32,99%. Ponadto od 2008 roku odnotowano 50 powiadomieþ o odstñpieniu od zdetonowania äadunku wybuchowego w zamian za osiñgniöcie korzyĈci majñtkowej, zatrzymano 20 sprawców, wykrywalnoĈè zaĈ tych przestöpstw osiñgnöäa poziom 40%. W 2008 roku w wyniku eksplozji materiaäów wybuchowych Ĉmierè poniosäy 4 osoby (wybuchy spowodowane byäy w 3 przypadkach zamachami bombowymi, a w l przypadku manipulowaniem przy niewybuchach i niewypaäach). Rannych zostaäo zaĈ 27 osób, w tym w wyniku: zamachów bombowych – 6 osób, próby detonacji niewypaäów (5), wytwarzania i odzyskiwania materiaäu wybuchowego (6), konstruowania urzñdzeþ wybuchowych (5) oraz nieszczöĈliwego zbiegu okolicznoĈci (5 osób, w tym jedno dziaäanie samobójcze).

124

Gáówne tendencje rozwojowe przestĊpczoĞci zorganizowanej w Polsce

JeĈli chodzi o efekty wykrywcze, to w wyniku przedsiöwziöè policyjnych w 2008 roku zatrzymano 334 podejrzanych o dziaäania przestöpcze majñce zwiñzek z materiaäami i urzñdzeniami wybuchowymi15. Wobec 68 podejrzanych zastosowane zostaäo tymczasowe aresztowanie, wobec 22 podejrzanych – dozór policyjny lub poröczenie majñtkowe. W odniesieniu do pozostaäych 237 podejrzanych skierowano 123 wnioski do sñdu grodzkiego, 114 wniosków do sñdu rodzinnego i ds. nieletnich, zaĈ w 7 przypadkach odstñpiono od zastosowania Ĉrodka zapobiegawczego i po przedstawieniu zarzutów zwolniono. W wyniku dokonanych przeszukaþ odnaleziono i zabezpieczono 26 samodziaäowych urzñdzeþ wybuchowych oraz 2 893,9 kg róĔnego rodzaju materiaäów wybuchowych16. Najwiöcej materiaäów wybuchowych zabezpieczono na terenie województw podkarpackiego (l 548,5 kg), kujawsko–pomorskiego (499,1 kg), mazowieckiego (Warszawa – 274,7 kg) oraz lubelskiego (237,7 kg). NaleĔy podkreĈliè, Ĕe CBć w 2008 roku zabezpieczyäo 401 sztuk broni palnej. Najwiöksze zabezpieczenia miaäy miejsce na terenie województwa Ĉlñskiego i podkarpackiego. Ponadto zabezpieczono l 035 sztuk róĔnego rodzaju niewybuchów, niewypaäów i 47 774 sztuki innej amunicji. Sñ to wyäñcznie niewybuchy i amunicja zabezpieczone przez Policjö, z których odzyskiwano lub planowano odzyskaè materiaä wybuchowy majñcy säuĔyè do dziaäaþ przestöpczych. Najwiöcej odzyskano w województwach: kujawsko–pomorskim – 481 sztuk oraz w lubelskim (335).

III. Przewidywane kierunki rozwoju przestĊpczoĞci zorganizowanej 1. Zorganizowana przestöpczoĈè kryminalna W tej kategorii przestöpstw przewiduje siö wystöpowanie zdarzeþ z uĔyciem broni palnej na tle porachunkowym o podziaä wpäywów w grupach przestöpczych, zwiökszenie liczby kradzieĔy i handlu maszynami budowlanymi oraz rolniczymi znacznej wartoĈci pochodzñcymi z krajów Europy Zachodniej oraz ich redystrybucjö i legalizacjö na podstawie faäszywych dokumentów w Polsce i w krajach Europy Wschodniej. Wiñzaè siö z tym moĔe poszerzenie wpäywów polskich grup przestöpczych na terenie Europy Zachodniej. Oznaczaè to moĔe czöĈciowñ integracjö z istniejñcymi grupami zagranicznymi i zwiökszenie udziaäu polskich organizacji przestöpczych w takich krajach jak Wielka Brytania, Wäochy, Hiszpania, Francja i Niemcy. 15 16

Ponadto ustalono i zatrzymano 191 sprawców faászywych powiadomieĔ o podáoĪeniu áadunków wybuchowych. W tym 1,4 kg plastycznego materiaáu wybuchowego, 2667, 6 kg trotylu, 88,4 kg heksogenu, 58,4 kg górniczego materiaáu wybuchowego,53,8 kg prochu czarnego, 16, 1 kg mieszanin pirotechnicznych oraz 8,3 kg innych substancji niebezpiecznych, 147 sztuk róĪnego rodzaju granatów, 20 sztuk petard wojskowych i innych Ğrodków pirotechnicznych oraz 8 934 sztuki zapalników, detonatorów i spáonek.

125

Emil W. Páywaczewski

W konsekwencji moĔe nastñpiè zwiökszenie rekrutacji czäonków polskich zorganizowanych grup przestöpczych przez zagraniczne grupy celem uzyskania i umocowania przedstawicieli w krajach Europy ćrodkowej oraz poszerzenia wpäywów. W ostatnim czasie zauwaĔono zjawisko zwiñzane z rozszerzeniem katalogu podmiotów zagroĔonych ze strony czäonków zorganizowanych grup przestöpczych. Przemoc, wraz z jej najostrzejszñ formñ, tj. zabójstwem na zlecenie, kierowana byäa dotychczas wobec niepokornych lub nieuczciwych czäonków wäasnej organizacji. Obecnie obserwuje siö wzrost zagroĔenia tego typu dziaäalnoĈciñ przestöpczñ, która wymierzona jest takĔe w najbliĔszñ rodzinö czäonków grup przestöpczych oraz osoby zajmujñce siö Ĉciganiem i zwalczaniem przestöpczoĈci zorganizowanej, w szczególnoĈci zaĈ policjantów i prokuratorów. W dalszym ciñgu utrzymywaè siö bödzie wzrost zorganizowanego przemytu nielegalnych emigrantów pochodzñcych gäównie z krajów azjatyckich, handlu ludĒmi i czerpania korzyĈci z cudzego nierzñdu. Z podobnñ tendencjñ moĔemy mieè do czynienia w odniesieniu do liczby falsyfikatów waluty euro, GPB i USD w obrocie krajowym, czemu towarzyszyè bödzie rozszerzone dziaäanie polskich i zagranicznych grup przestöpczych zajmujñcych siö przemytem falsyfikatów do krajów strefy euro oraz Wielkiej Brytanii. 2. Zorganizowana przestöpczoĈè narkotykowa W tym zakresie naleĔy przede wszystkim oczekiwaè pojawienia siö perturbacji w monitorowaniu substancji i prekursorów. Pojawiñ siö w zwiñzku z dynamicznie zmieniajñcymi siö sposobami produkcji narkotyków, pojawianiem siö nowych narkotyków syntetycznych, zastöpowaniem prekursorów znajdujñcych siö pod Ĉcisäñ kontrolñ innymi nowymi substancjami niepodlegajñcymi kontroli oraz utrudnieniami w monitorowaniu prekursorów i substancji chemicznych ze wzglödu na dynamicznie zmieniajñce siö sposoby produkcji. Istnieje realne zagroĔenie powstania nowych kanaäów przemytu prekursora do produkcji amfetaminy (BMK) pochodzñcego z terenu Rosji przez wschodniñ granicö Polski (z terenu Litwy, Biaäorusi, Ukrainy)17. Prekursor ten bowiem jest produkowany legalnie w tamtejszych zakäadach chemicznych. MoĔe tez nastñpiè wzrost nielegalnej produkcji prekursorów i narkotyków syntetycznych z niekontrolowanych substancji, przy wykorzystaniu nowych metod produkcji oraz sprzötu. Nadal utrzymywaè siö bödzie zagroĔenie ze strony substancji powodujñcych utratö ĈwiadomoĈci, tzw. narkotyków gwaätu (m. in. GHB, ketamina, rohypnol). 17

126

Wedáug raportu Biura ONZ ds. Narkotyków i PrzestĊpczoĞci za 2008 rok, nielegalna produkcja amfetaminy w Polsce stanowi 17% Ğwiatowej produkcji amfetaminy.

Gáówne tendencje rozwojowe przestĊpczoĞci zorganizowanej w Polsce

Elementem towarzyszñcym emigracji zawodowej Polaków bödzie produkcja i przemyt amfetaminy do krajów Europy Zachodniej. Drugim kierunkiem przemytu tego narkotyku bödzie najprawdopodobniej Wschód, wykazujñcy rosnñce zapotrzebowanie na narkotyki syntetyczne. Nastñpi tez zmiana produktu finalnego z proszku na tabletki. Kolejnym rosnñcym zagroĔeniem w wymiarze miödzynarodowym bödzie przemyt kokainy z Ameryki Poäudniowej w tzw. transportach äamanych przez kraje Unii Europejskiej na rynek krajowy, jak i w tranzycie do innych krajów Europy. Z innych prognozowanych zagroĔeþ w omawianym przedmiocie wskazaè naleĔaäoby wskazaè wzrost produkcji marihuany, w szczególnoĈci w wyniku organizowanych profesjonalnych plantacji konopi indyjskich, rosnñce zagroĔenie przemytem i handlem haszyszem, wzrost przemytu heroiny póänocnñ odnogñ szlaku baäkaþskiego i szlakiem jedwabnym zarówno na rynek krajowy, jak i w tranzycie do Europy oraz wzrost zagroĔenia przemytem prekursorów oraz narkotyków w formie nowych niekontrolowanych substancji. Pojawiajñ siö tu takĔe zagroĔenia zwiñzane z powstawaniem nielegalnych laboratoriów do odzyskiwania prekursorów oraz narkotyków. 3. Zorganizowana przestöpczoĈè ekonomiczna JuĔ wczeĈniejsza analiza prowadzonych przez CBć spraw pozwalaäa zaobserwowaè stale zwiökszajñce siö zagroĔenie przestöpstwami ekonomicznymi zarówno w sektorze finansowym, jak i gospodarczym. Zorganizowane grupy przestöpcze w coraz wiökszej mierze wykorzystujñ bowiem krajowy i miödzynarodowy obrót handlowy do dokonywania przestöpstw wyäudzeþ podatku VAT oraz innych uszczupleþ celno–podatkowych na szkodö Skarbu Paþstwa. JednoczeĈnie dziaäalnoĈè taka säuĔy do inwestowania i legalizacji zysków przestöpczych oraz pomnaĔania dochodów säuĔñcych popeänianiu dalszych przestöpstw. Sprawcy przestöpstw korzystajñ z coraz to nowych narzödzi, jakie oferuje rynek finansowy: factoring, akredytywa, kredyty rewolwingowe. Grupy przestöpcze korzystajñ z ekspertów w zakresie rachunkowoĈci, prawa podatkowego i finansowego celem jak najlepszego zakamuflowania przestöpczej dziaäalnoĈci oraz opracowywania i wdraĔania nowych mechanizmów przestöpczych18. W najbliĔszej perspektywie spodziewaè siö moĔna zintensyfikowania takich dziaäaþ zorganizowanego Ĉwiata przestöpczego, jak: – legalizowanie korzyĈci z dziaäalnoĈci przestöpczej poprzez inwestycje na rynku nieruchomoĈci (równieĔ poza granicami kraju) oraz na rynku kapitaäowym; 18

Zob. E. Páywaczewski, Kierunki zagroĪeĔ przestĊpczoĞcią zorganizowaną w nowych krajach czáonkowskich na przykáadzie Polski, (w:) Bezpieczni w Europie. Materiaáy konferencyjne pod redakcją Mieczysáawy Zdanowicz, Warszawa 2007, s. 9 i nast.

127

Emil W. Páywaczewski

– nielegalna produkcja papierosów oraz nasilenie nielegalnego tranzytu papierosów przez Polskö do krajów Unii Europejskiej (pomimo wzrostu stawki akcyzy w Polsce), w których obciñĔenia akcyzowe sñ znaczñco wyĔsze; – wyäudzenia podatku VAT w miödzynarodowym i krajowym obrocie towarami poprzez zastosowanie mechanizmu przestöpczej karuzeli podatkowej; – nielegalny obrót paliwem oraz jego komponentami przy wykorzystaniu róĔnic w opodatkowaniu produktów petrochemicznych czy zawieszonego poboru stawki akcyzy; – wykorzystanie Ĉwiatowego kryzysu gospodarczego do manipulacji wartoĈciami instrumentów finansowych (akcje, kontrakty terminowe, opcje walutowe); – nielegalna dziaäalnoĈè parabankowa oraz przestöpczoĈè na rynkach ubezpieczeniowych i funduszy inwestycyjnych; – przetwarzanie i wprowadzenie do obrotu wyrobów spirytusowych; – fikcyjne upadäoĈci spóäek; – wyäudzenia na rynku nieruchomoĈci, ze szczególnym uwzglödnieniem nieruchomoĈci naleĔñcych do Skarbu Paþstwa, jak równieĔ wyäudzenia i nieprawidäowoĈci w wykorzystywaniu funduszy unijnych; – przestöpczoĈè na rynku budowlanym zwiñzanym z wysoko budĔetowymi projektami inwestycyjnymi – EURO 2012 (wyäudzenia funduszy unijnych, nieprawidäowoĈci w zamówieniach publicznych) oraz – korupcja funkcjonariuszy publicznych. 4. Terror kryminalny i terroryzm polityczny Przede wszystkim zwraca uwagö fakt, iĔ przestöpcze wykorzystanie Intenetu bödzie säuĔyè grupom terrorystycznym i ekstremistycznym do propagowania swoich idei, werbowania czäonków i sympatyków oraz zwalczania przeciwników, anonimowego nakäaniania do popeäniania przestöpstwa, np. poprzez instruowanie, jak wytworzyè materiaä wybuchowy lub urzñdzenie wybuchowe. Zwiökszy siö teĔ zagroĔenie terrorystyczne zwiñzane ze wzrostem aktywnoĈci radykalnych ugrupowaþ religijnych na terenie RP, wzrostem liczby cudzoziemców pochodzñcych z krajów tzw. „wysokiego ryzyka” przyjeĔdĔajñcych do Polski w celach turystycznych, handlowych, starajñcych siö o polskñ wizö w celu podjöcia nauki na naszych uczelniach (gäównie prywatnych) czy zawierajñcych fikcyjne maäĔeþstwa z Polkami. Staäe rozpoznanie zagroĔenia zwiñzanego z potencjalnym zamachami terrorystycznymi nie jest w Polsce niczym nowym. Podejmowane w tym zakresie czynnoĈci kierowane byäy gäównie na rozpoznanie Ĉrodowisk cudzoziemców z krajów tzw. „wysokiego ryzyka” oraz grup etnicznych i ekstremistycznych przebywajñcych na terenie Polski. Zwalczanie terroryzmu nadal wymaga bezpiecznej sieci informacyjnej i finansowej, äñcznie z Internetem, wykrywania i Ĉledzenia dziaäalnoĈci terrory-

128

Gáówne tendencje rozwojowe przestĊpczoĞci zorganizowanej w Polsce

stycznej. W obecnej, cyfrowej erze niezwykle waĔnym jest zwiökszenie funkcji wywiadu oraz moĔliwoĈci analizy (iloĈciowej i jakoĈciowej) w róĔnych dziedzinach, wspólnie z cyfrowymi technologiami w celu Ĉledzenia i ujmowania terrorystów. Specjalnñ uwagö naleĔy przywiñzaè do broni chemicznej, biologicznej, nuklearnej, zarówno tradycyjnej, jak „domowej roboty” wykorzystywanej przez terrorystów, którñ naleĔy Ĉledziè, wykrywaè, identyfikowaè i neutralizowaè19. Nowe zagroĔenia zwiñzane mogñ byè z Mistrzostwami Europy w Piäce NoĔnej „Euro 2012”20. MoĔe teĔ wzrosnñè aktywnoĈè organizacji neofaszystowskich oraz skrajnie lewicowych. Podobna tendencja dotyczy przestöpczoĈci z uĔyciem materiaäów wybuchowych, uaktywnienia siö konstruktorów urzñdzeþ wybuchowych czy pozyskiwania materiaäów wybuchowych na zamówienie osób trzecich. MoĔna teĔ oczekiwaè wzrostu – umiarkowanej jak dotñd – przestöpczoĈci cudzoziemców w Polsce poprzez uczestnictwo w grupach przestöpczych i realizowanie zadaþ zwiñzanych z zastraszaniem, pobiciami, uprowadzeniami czy zabójstwami. NiezaleĔnie od tego stwierdza siö wzrost zainteresowania obszarem Polski ze strony zagranicznych grup przestöpczych, w zakresie organizowania szlaków przemytniczych dotyczñcych broni, amunicji, materiaäów wybuchowych i ludzi.

IV. Kierunki dziaáaĔ zmierzających do poprawy skutecznoĞci zwalczania przestĊpczoĞci zorganizowanej Analiza dotychczasowych dziaäaþ CBć oraz ich efektów doprowadziäa do wyeksponowania pewnych kierunków, których realizacja dawaäaby gwarancje poprawy efektywnoĈci tej säuĔby. Przede wszystkim gäównym kierunkiem dziaäaþ bödzie monitorowanie liderów i czäonków zorganizowanych grup przestöpczych pod kñtem ich kondycji finansowej, w kontekĈcie moĔliwoĈci tworzenia nowych struktur przestöpczych i poszerzania strefy wpäywów. Równolegle przewiduje siö tez monitorowanie liderów zorganizowanych grup przestöpczych przebywajñcych w zakäadach karnych pod kñtem odbudowywania przez nich starych lub tworzenia nowych struktur przestöpczych po wyjĈciu na wolnoĈè, przy Ĉcisäej wspóäpracy z Centralnym Zarzñdem SäuĔby Wiöziennej. Bödñ teĔ prowadzone i koordynowane rozpoznania zagroĔeþ zwiñzanych z przygotowywaniem do Euro 2012 oraz przejöcia Prezydencji w Unii Europejskiej w 2011 roku. 19 20

TamĪe, s. 15. Problemy te byáy szeroko dyskutowane na „Europoltech 2009” – IV. MiĊdzynarodowej Konferencji Policyjnej, zorganizowanej pod hasáem „Systemy bezpieczeĔstwa publicznego imprez masowych” (Warszawa, 22–24 kwietnia 2009 r.), w ramach II. Sesji plenarnej, zatytuáowanej „Organizacja i zabezpieczenie wielkich imprez masowych – prezentacja doĞwiadczeĔ wybranych krajów europejskich”. Swoje doĞwiadczenia w tym zakresie prezentowali przedstawiciele Niemiec, Holandii, Belgii, Austrii, Szwajcarii i Portugalii.

129

Emil W. Páywaczewski

Wypracowano tez i udoskonalono szereg przedsiöwziöè majñcych na celu zwalczanie przestöpczoĈci narkotykowej, äñcznie z dziaäaniami na tzw. przedpolu. NaleĔy tu w szczególnoĈci wyeksponowaè takie kierunki dziaäaþ, jak: – intensyfikacja wspóäpracy w ramach powstaäego zespoäu roboczego Rady do Spraw Przeciwdziaäania Narkomanii do spraw prekursorów narkotykowych oraz programu wczesnego ostrzegania o nowych narkotykach w zakresie monitorowania obrotu prekursorów oraz substancji chemicznych wykorzystywanych do nielegalnej produkcji narkotyków, jak równieĔ identyfikacji pojawiajñcych siö nowych narkotyków oraz metod ich produkcji i przemytu, kontynuowanie dziaäaþ w ramach realizowanych projektów miödzynarodowych dotyczñcych tego zagadnienia; – wspóäpraca w ramach realizowanych przez stronö polskñ miödzynarodowych projektów angaĔujñcych paþstwa zagroĔone przemytem prekursorów (Litwa, Ukraina, BiaäoruĈ, Rosja) lub rozwaĔenie powoäania nowych bilateralnych projektów, jak równieĔ wspóäpraca w ramach projektów realizowanych przez Europol; – intensyfikacja dziaäaþ policyjnych w celu zwalczania nielegalnych laboratoriów produkujñcych narkotyki, ĈciĈlejsza wspóäpraca w ramach realizowanych przez stronö polskñ miödzynarodowych projektów angaĔujñcych paþstwa zagroĔone produkcjñ narkotyków, wykorzystywanie baz analitycznych Eurpolu, organizowanie krajowych i zagranicznych szkoleþ dla funkcjonariuszy säuĔb publicznych zwalczajñcych nielegalnñ produkcjö narkotyków syntetycznych; – wäñczenie siö w realizowane przez instytucje rzñdowe i organizacje pozarzñdowe programy edukacyjno–profilaktyczne dotyczñce substancji powodujñcych utratö ĈwiadomoĈci, tzw. narkotyków gwaätu (m.in. GHB, ketamina, rohypnol) oraz nawiñzanie ĈciĈlejszej wspóäpracy z paþstwami producentami komponentów wymienionych substancji oraz ich pochodnych; – zintensyfikowanie dziaäaþ policyjnych w celu rozpoznania grup zajmujñcych siö nielegalnymi uprawami konopi, wspóäpraca miödzynarodowa z policjami paþstw UE w celu okreĈlenia wzajemnych powiñzaþ grup przestöpczych, skali, sposobu i organizacji prowadzenia nielegalnych upraw; – zintensyfikowanie miödzynarodowej wspóäpracy z policjami paþstw UE oraz krajami trzecimi w celu okreĈlenia wzajemnych powiñzaþ grup przestöpczych, sposobu organizacji przemytu haszyszu szczególnie z terenu Azji i Afryki do Europy; wspóäpraca w ramach powstaäych inicjatyw miödzynarodowych dotyczñcych tego zjawiska; – zintensyfikowanie dziaäaþ policyjnych w celu rozpoznania grup zajmujñcych siö uzyskiwaniem niekontrolowanych substancji i ich pochodnych, identyfikacji tych substancji, sposobów oraz Ĉrodków do odzyskiwania prekursorów i narkotyków z niekontrolowanych substancji;

130

Gáówne tendencje rozwojowe przestĊpczoĞci zorganizowanej w Polsce

– zintensyfikowanie miödzynarodowej wspóäpracy z policjami paþstw Europy Wschodniej w celu okreĈlenia wzajemnych powiñzaþ grup przestöpczych, sposobu i organizacji przemytu heroiny z paþstw Azji przez wschodniñ granicö Polski (gäównie z Ukrainñ); wspóäpraca w ramach inicjatyw miödzynarodowych dotyczñcych regionu Azji Centralnej oraz szlaków przemytu heroiny; – Ĉcisäa wspóäpraca ze SäuĔbñ Celnñ i StraĔñ Granicznñ w celu ograniczenia przemytu narkotyków, wyrobów tytoniowych i nielegalnej produkcji papierosów; – wspóäpraca w ramach realizowanych przez stronö polskñ miödzynarodowych projektów angaĔujñcych paþstwa zagroĔone przemytem produktów tytoniowych (Litwa, Ukraina, BiaäoruĈ, Rosja, Niemcy, Belgia, Holandia, Wielka Brytania) oraz realizowanie nowych, bilateralnych projektów; – zintensyfikowanie miödzynarodowej wspóäpracy z policjami paþstw UE oraz Ameryki Poäudniowej w celu okreĈlenia wzajemnych powiñzaþ grup przestöpczych, sposobu organizacji przemytu kokainy z Ameryki Poäudniowej do Europy; – kontynuowanie rozpoznania operacyjnego wybranych Ĉrodowisk cudzoziemców pod kñtem zagroĔenia terrorystycznego i ekstremistycznego oraz konstruktorów urzñdzeþ wybuchowych; – monitorowanie Intenetu pod kñtem muzuämaþskich treĈci radykalnych mogñcych mieè potencjalny wpäyw na zagroĔenia o charakterze terrorystycznym w RP; – prowadzenie rozpoznania zagroĔeþ zwiñzanych z uĔyciem materiaäów wybuchowych, a szczególnie konstruktorów urzñdzeþ wybuchowych oraz tzw. pozyskiwaczy materiaäów wybuchowych, którzy na zamówienie osób trzecich nielegalnie odzyskujñ materiaäy wybuchowe z wojskowych lub górniczych urzñdzeþ wybuchowych, w tym z niewybuchów; – kontynuacja udziaäu w pracach zespoäu przy MSWiA, którego zadaniem bödzie wypracowanie projektu Ustawy Antyterrorystycznej, wspóäpraca z Centrum Antyterrorystycznym ABW w zakresie wymiany informacji o zagroĔeniach terrorystycznych w Polsce; – udziaä w pracach Staäego Komitetu Ekspertów przy Komisji Europejskiej ds. prekursorów materiaäów wybuchowych; – udziaä w pracach nad wdraĔaniem na terenie Polski elektronicznego systemu Ĉledzenia materiaäów wybuchowych – program „SCEPYLT”; – koordynacja zagadnieþ dotyczñcych nieproliferacji broni masowego raĔenia – koordynacja przedsiöwziöè Policji (CBRN); – wypracowanie formalnoprawnych unormowaþ uäatwiajñcych Policji dostöp do informacji bankowej i ubezpieczeniowej oraz dostöp Policji do tajemnicy skarbowej i wypracowanie odpowiednich procedur w tym zakresie;

131

Emil W. Páywaczewski

– udoskonalanie wspólnie z krajowym biurem ds. odzyskiwania mienia systemu odzyskiwania mienia, wdroĔenie systemu ESOM umoĔliwiajñcego skuteczniejsze ujawnianie skäadników majñtkowych, sprawniejsza wspóäpraca ze säuĔbami skarbowymi w zakresie pozbawiania sprawców majñtku, szczególnie w ramach wspóäpracy miödzynarodowej, postöpowania podatkowego oraz egzekucji zabezpieczonego mienia. Wspomnieè teĔ trzeba o nowych rozwiñzania majñcych na celu usprawnienie tak waĔnej dla funkcjonowania CBć wspóäpracy miödzynarodowej21. Przede wszystkim w Wydziale Wywiadu Kryminalnego CBć zostaäa powoäana Sekcja Wspóäpracy Miödzynarodowej22, która kontynuuje realizacjö zadaþ dotyczñcych wspóäpracy operacyjnej i pozaoperacyjnej CBć z partnerami zagranicznymi. Uprzednio zadania te byäy wykonywane przez Zespóä ds. Wspóäpracy Miödzynarodowej (powoäany 26 wrzeĈnia 2007 roku). Utworzenie Sekcji wiñĔe siö ĈciĈle z rozbudowñ pionu wspóäpracy miödzynarodowej w CBć, wynikajñcñ z odnotowanej wzrastajñcej liczby zleceþ dotyczñcych problematyki pozaoperacyjnej kierowanych do Biura, np. w sprawach wypracowania stanowisk m. in. na temat koncepcji organizacji wspóäpracy, ocen dotyczñcych raportów i dokumentów unijnych, opinii aktów prawnych (gäównie miödzynarodowych umów miödzyrzñdowych w sprawach wspóäpracy w zwalczaniu przestöpczoĈci). Wpäyw na powoäanie Sekcji Wspóäpracy Miödzynarodowej w CBć miaäa takĔe potrzeba zabezpieczenia zdolnoĈci Biura do adekwatnego reagowania na zadania wynikajñce ze zbliĔajñcego siö objöcia w roku 2011 Prezydencji w Unii Europejskiej przez Rzeczpospolitñ Polskñ, w szczególnoĈci w fazie przygotowaþ. Na podstawie analiz napäywajñcych danych Sekcja opracowuje m. in. informacje dotyczñce sytuacji w takich obszarach tematycznych, jak: miödzynarodowa wymiana informacji z uwzglödnieniem rodzaju przestöpstw i regionu Ĉwiata; inicjatywy miödzynarodowe z udziaäem pracowników i funkcjonariuszy Biura; spotkania miödzynarodowe; sprawy, operacje miödzynarodowe; szkolenia miödzynarodowe. Odstñpiono teĔ od scentralizowanego modelu miödzynarodowej wymiany informacji kryminalnych, zakäadajñcego przesyäanie zapytaþ przez Wydziaä Wywiadu Kryminalnego CBć od/do partnerów zagranicznych, umoĔliwiajñc prowadzenie bezpoĈredniej wymiany komórkom terenowym Biura. Rozwiñzanie to ma charakter praktyczny i pozwala zdynamizowaè przepäyw zleceþ. JednoczeĈnie poleceniem Dyrektora CBć zobligowano komórki Biura do wprowadzania informacji uzyskanych w obrocie miödzynarodowym do systemów informacyjnych Policji. 21

22

132

Zob. takĪe E.W. Páywaczewski, Aktualne kierunki wspóápracy miĊdzynarodowej Centralnego Biura ĝledczego, (w:) W krĊgu teorii i praktyki prawa karnego. KsiĊga poĞwiĊcona pamiĊci Andrzeja Wąska, Lublin 2005, s. 671 i nast. Na podstawie zarządzenia nr 372/2008 w sprawie regulaminu Komendy Gáównej Policji.

Gáówne tendencje rozwojowe przestĊpczoĞci zorganizowanej w Polsce

V. Podsumowanie Centralne Biuro ćledcze dziaäa juĔ ponad 8 lat jako wyspecjalizowana komórka organizacyjna Komendy Gäównej Policji. O skutecznoĈci dziaäaþ tej formacji Ĉwiadczyè mogñ dane statystyczne zgromadzone za lata 2000–2008. W okresie tym przeszäo 34.000 podejrzanym przedstawiono ok. 99 tys. zarzutów. Okoäo 11 tys. osób otrzymaäo zarzuty z art. 258 par l i 2 kk. o uczestnictwo i popeänianie przestöpstw w ramach zorganizowanej grupy przestöpczej, w tym ok. 930 osobom przedstawiono zarzuty przewodzenia grupie przestöpczej. W prowadzonych sprawach zabezpieczono mienie na kwotö przeszäo 1,7 mld zäotych, odzyskano mienie na kwotö ponad 292 mln zäotych. W ramach zwalczania przestöpczoĈci narkotykowej zlikwidowano 129 laboratoriów narkotyków syntetycznych, zabezpieczono ponad 1,5 tony amfetaminy, przeszäo 676 kg heroiny, ponad tonö marihuany oraz kokainy. Likwidacji ulegäy „grupa pruszkowska”, „woäomiþska”, których zasiög obejmowaä nie tylko terytorium kraju, ale równieĔ powiñzania miödzynarodowe, grupy lokalne, jak „wyszkowska”, „nowodworska”, grupy charakteryzujñce siö duĔñ bezwzglödnoĈciñ dziaäaþ kierowane przez „Oczkö”, „Krakowiaka” czy „Caringtona”. Zlikwidowano dziesiñtki laboratoriów narkotykowych, miejsc nielegalnej produkcji wyrobów tytoniowych czy alkoholowych. Skutecznie rozpoznawano szlaki przemytu ludzi, wyrobów akcyzowych, komponentów do produkcji narkotyków syntetycznych, paliw. Istotnym elementem realizowanych przedsiöwziöè pozostawaäo rozpoznanie zaplecza finansowego grup zorganizowanych. Systematycznie podejmowano dziaäania w stosunku do zorganizowanych grup specjalizujñcych siö w popeänianiu przestöpstw gospodarczych. Niejednokrotnie w pracy säuĔby zwalczajñcej zorganizowanñ przestöpczoĈè ujawniano nowe rodzaje przestöpstw godzñcych bezpoĈrednio w obrót gospodarczy i stabilnoĈè finansowñ. Wydaje siö, iĔ moĔliwoĈci i ogromny potencjaä Centralnego Biura ćledczego nie sñ do koþca efektywnie wykorzystywane. Na pewno nie wystarczy, Ĕe funkcjonariusze CBć podnoszñ swoje kwalifikacje zawodowe, aby móc sprostaè stawianym przed nimi zadaniom. W moim przekonaniu naleĔaäoby pilnie zastanowiè siö na strukturalnym usytuowaniem tej formacji, która tkwiñc w sztywnych ramach Komendy Gäównej Policji, podlega takim samym rygorom i ograniczeniom jak inne Biura, nawet z kilkudziesiöciokrotnie mniejszym stanem osobowym. Na pewno nie wpäywa to na szybkoĈè i efektywnoĈè dziaäaþ. Naprzeciw tego rodzaju oczekiwaniom wychodzñ zainicjowane w lutym 2008 r. przez kierownictwo Ministerstwa Spraw Wewnötrznych i Administracji prace nad zmianñ przepisów kilku ustaw regulujñcych funkcjonowanie säuĔb nadzorowanych przez ministra wäaĈciwego do spraw wewnötrznych. Efektem tych prac jest projekt ustawy o zmianie ustawy o Policji i niektórych innych ustaw w wersji z 26 sierpnia 2009 r., który zostaä skierowany do uzgodnieþ miödzyresortowych.

133

Emil W. Páywaczewski

W interesujñcym nas zakresie projekt ten przewiduje wprowadzenie do struktur Policji nowego rodzaju jednostek – centralnych jednostek organizacyjnych Policji, które w zaäoĔeniu majñ realizowaè niektóre zadania na poziomie ogólnokrajowym na okreĈlonych polach aktywnoĈci Policji, zwäaszcza w sferze wykonawczej. Zadania te obecnie sñ realizowane przez niektóre komórki organizacyjne Komendy Gäównej Policji, jednakĔe dotychczasowe ich usytuowanie z punktu widzenia sprawnoĈci kierowania oraz zarzñdzania nimi rodzi wiele problemów i niepotrzebnie angaĔuje bezpoĈrednio komendanta gäównego Policji. Charakterystycznym tego przykäadem moĔe byè wäaĈnie Centralne Biuro ćledcze, które wedäug proponowanej formuäy nowelizacyjnej miaäoby zapewnione otwarte pole do zwiökszenia efektywnoĈci swoich dziaäaþ23.

23

134

Zob. K. ChoiĔski, Co i dlaczego siĊ zmienia, Policja 997 2009, nr 10, s. 34 i nast.

Gáówne tendencje rozwojowe przestĊpczoĞci zorganizowanej w Polsce

SUMMARY

The article starts with general remarks in which the author focuses on the difficulties in drawing a dividing line between traditional crime and organized crime. He highlights the fact that some tendencies, which are typical of traditional crime, generally are not present in organized crime, contrary to numerous stereotypical beliefs regarding the latter. Next, the author discussed the dynamics and the structure of organized crime, on the basis of reports and analyses of the Central Bureau of Investigation (CBć) and the results of preparatory proceedings and criminal reconnaissance aimed at combating criminal terror and terrorism. In the following part of the article, the author presents possible future developments in organized crime in such areas as criminal offences, drug offences, economical offences, as well as criminal and political terror. In the fourth part of the article, based on an analysis of the activities of the CBć and their outcomes, the author proposes certain measures that should be implemented to improve the effectiveness and efficiency of the Bureau in fighting organized crime. Also, the author presents new solutions aimed at improving international cooperation, which is a very important element of the Bureau’s operations. In the conclusions, the author states, among others, that the great potential and capacities of the Central Bureau of Investigations are not used the most effectively and that a new position of the Bureau in the law–enforcement structures is required. This is because the Bureau is a part of the rigid structure of the Chief Police Headquarters, which often imposes unnecessary restrictions and limitations on the speed and efficiency of the Bureau’s operations.

135

Wojciech Filipkowski

PRAWNE I ORGANIZACYJNE INSTRUMENTYZWALCZANIA PRZESTĉPCZOĝCI ZORGANIZOWANEJ W OPINII FUNKCJONARIUSZY CENTRALNEGO BIURA ĝLEDCZEGO

Wprowadzenie Od poczñtków budowania nowego systemu spoäeczno–ekonomicznego w Polsce kolejne rzñdy zmagajñ siö ze zjawiskiem przestöpczoĈci zorganizowanej1. Stanowiäo i stanowi ono o wiele powaĔniejsze i realne zagroĔenie dla funkcjonowania spoäeczeþstwa i paþstwa w naszym kraju niĔ np. terroryzm. Towarzyszy nam stale i mimo podejmowanych wysiäków2 nie moĔna stwierdziè, iĔ jesteĈmy w stanie je kontrolowaè czy ograniczyè. PowyĔsza konstatacja jednoznacznie uzasadnia potrzebö staäych badaþ z zakresu prawa i kryminologii nad tym zjawiskiem. Powinny one obejmowaè trzy klasyczne obszary: jego etiologiö, fenomenologiö oraz profilaktykö3. Dotychczas prowadzone badania moĔna podzieliè na dwie zasadnicze grupy: dogmatyczne4 oraz empiryczne5. Niestety, przewaĔajñ pierwsze z nich. Analiza regulacji prawnych oczywiĈcie jest waĔna, ale powinna byè poparta co najmniej ocenñ efektywnoĈci stosowanych przepisów. Po drugie, nie powinno opracowywaè siö regulacji prawnych bez dokäadnego rozpoznania problemu, zjawiska spoäecznego, patologii, któ1

2

3 4

5

136

Zob. E.W. Páywaczewski, Organised Crime In Poland: Its Development from ‘Real Socialism’ to Present Times, (w:) Organised Crime in Europe, Concepts, Patterns and Control Policies in the European Union and Beyond, red. nauk. C. Fijnaut, L. Paoli, Dordrecht 2004, s. 467 i nast. Zob. chociaĪby Program „Bezpieczna Polska. Poprawa bezpieczeĔstwa obywateli” z dnia 28 sierpnia 2002 r. oraz sprawozdanie z jego realizacji: Informacja nt. Realizacji Programu Poprawy BezpieczeĔstwa Obywateli „Bezpieczna Polska” za okres lipiec 2004 – czerwiec 2005, Ministerstwo Spraw WewnĊtrznych i Administracji, Warszawa paĨdziernik 2005 r. – dostĊpna na stronie internetowej Ministerstwa Spraw WewnĊtrznych i Administracji: http://www.mswia.gov.pl/download.php?s=1&id=1207. Zob. J. Báachut, A. Gaberle, K. Krajewski, Kryminologia, GdaĔsk 2004, s. 18–20 oraz B. Hoáyst, Kryminologia, Warszawa 2007, s. 446–47. Por. A. Michalska–Warias, PrzestĊpczoĞü zorganizowana i prawnokarne formy jej przeciwdziaáania, Lublin 2006 oraz Z. ûwiąkalski, Wybrane problemy wymiaru kary za przestĊpczoĞü zorganizowaną, „Prokuratura i Prawo” 2001, nr 12, s. 7 i nast. Zob. np. Z. Rau, PrzestĊpczoĞü zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie, Kraków 2002, s. 122 i nast.

Prawne i organizacyjne instrumentyzwalczania przestĊpczoĞci zorganizowanej...

re majñ one zwalczaè. W przeciwnym razie tworzy siö przepisy martwe lub nieefektywne, co jest dziaäaniem nieefektywnym. Samo zjawisko przestöpczoĈci zorganizowanej ciñgle zmienia siö pod wpäywem sytuacji spoäeczno–ekonomicznej, w jakiej przyszäo mu funkcjonowaè. Tym samym zawsze bödzie o przysäowiowy jeden krok przed ustawodawcñ czy naukowcami. Aby za nim nadñĔyè, naleĔy zwróciè siö do osób, które sñ najbliĔej niego lub zmagajñ siö z nim na co dzieþ. Badania tego typu mogñ obejmowaè samych przestöpców (np. Ĉwiadków koronnych6), którzy sñ jego czöĈciñ bñdĒ funkcjonariuszy organów Ĉcigania, wymiaru sprawiedliwoĈci. Ci ostatni dysponujñ takĔe wiedzñ o efektywnoĈci istniejñcego instrumentarium prawnego, gdyĔ stosujñ je w swojej codziennej praktyce i widzñ rezultaty na bieĔñco.

ZaáoĪenia badaĔ ankietowych A. Przedmiot i cel badaþ Przedmiotem badaþ sñ opinie wybranej grupy respondentów o instytucjach oraz przepisach prawa karnego i innych ustaw, które sñ przez nich stosowane w pracy zawodowej7. Celem badaþ jest poznanie ich opinii na temat przydatnoĈci istniejñcych rozwiñzaþ prawnych i instytucjonalnych säuĔñcych walce z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ, jak równieĔ wskazanie tych rozwiñzaþ, których brakuje w Polsce. Efektem koþcowym badaþ jest nie tylko prezentacja wyników, ale takĔe weryfikacja postawionych hipotez badawczych. B. Problem badawczy Ogólnym problemem, jaki postanowiono zbadaè, jest czöstotliwoĈè stosowania oraz przydatnoĈè rozwiñzaþ prawnych i organizacyjnych säuĔñcych walce z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ. Istniejñce instrumentarium prawne zawiera doĈè szeroki katalog instytucji. Sñ teĔ takie rozwiñzania, jak i organy paþstwowe, które sñ wyspecjalizowane w walce z tym zjawiskiem, m.in. instytucja Ĉwiadka koronnego, praca operacyjna czy Centralne Biuro ćledcze Komendy Gäównej Policji, wydziaäy do walki z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ prokuratur apelacyjnych. Jedno ze szczegóäowych pytaþ badawczych brzmi nastöpujñco: czy te wyspecjalizowane instytucje cechujñ siö wyĔszñ czöstotliwoĈciñ wystöpowania w spra6 7

TamĪe, s. 128. Badania zostaáy przeprowadzone w ramach realizacji projektu badawczego zamawianego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyĪszego pt. „Monitoring, identyÞkacja i przeciwdziaáanie zagroĪeniom bezpieczeĔstwa obywateli” (Nr PBZ–MNiSW–DBO–01/I/2007), którego kierownikiem jest prof. zw. dr hab. Emil W. Páywaczewski.

137

Wojciech Filipkowski

wach przeciwko opisywanemu zjawisku i czy ich przydatnoĈè jest wyĔsza w porównaniu z innymi instytucjami. Kolejnym problemem szczegóäowym jest zupeänoĈè i spójnoĈè istniejñcych w Polsce rozwiñzaþ prawnych oraz organizacyjnych, które warunkujñ skutecznoĈè walki z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ. Refleksje poczynione w tej mierze przez respondentów mogñ wynikaè zarówno z doĈwiadczenia zawodowego, wiedzy teoretycznej, jak i znajomoĈci rozwiñzaþ prawnych i organizacyjnych wystöpujñcych w innych krajach. Trzecim problemem badawczym jest strategia walki z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ. Jest to kwestia o tyle waĔna, iĔ pokazuje, jakie dziaäania paþstwa powinny mieè pierwszeþstwo przed innymi, a takĔe w jakim kierunku dokonywaè zmian legislacyjnych lub w praktyce Ĉcigania i wymiaru sprawiedliwoĈci. Uäatwia to takĔe efektywnñ alokacjö zasobów ludzkich i rzeczowych, jakimi dysponuje paþstwo. W oparciu o dostöpnñ literaturö problemu, jak równieĔ o prowadzony w tym zakresie dyskurs publiczny, przedstawione zostaäy nastöpujñce elementy strategii: – – – – –

WzmoĔona praca operacyjna policji. Rozbijanie solidarnoĈci wewnñtrz zorganizowanej grupy przestöpczej. Pozbawianie sprawców owoców przestöpstwa, pozbawianie majñtku. Däugoterminowa izolacja czäonków zorganizowanych grup przestöpczych. Wspóäpraca miödzynarodowa.

C. Hipotezy badawcze Biorñc pod uwagö problemy badawcze, postawiono nastöpujñcñ hipotezy: 1. Instytucje wyspecjalizowane do zwalczania przestöpczoĈci zorganizowanej wystöpujñ czöĈciej w sprawach karnych, w których biorñ udziaä respondenci i sñ one – w ich ocenie – bardziej przydatne niĔ inne instytucje. 2. Istniejñcy system prawa okreĈlajñcy zasady walki z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ nie wymaga zmiany, gdyĔ jest skuteczny. 3. W ocenie respondentów, najbardziej przydatnñ w walce z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ jest prokuratura i sñdy powszechne. 4. Dominujñcym elementem strategii wedäug respondentów jest däugoterminowa izolacja czäonków zorganizowanych grup przestöpczych. D. Metoda i technika badawcza Przyjöto, iĔ dla osiñgniöcia zakäadanego celu najlepsza bödzie metoda sondaĔu diagnostycznego. Pozwala ona na zapoznanie siö z wiedzñ i opiniami duĔej gru-

138

Prawne i organizacyjne instrumentyzwalczania przestĊpczoĞci zorganizowanej...

py respondentów w stosunkowo krótkim przedziale czasu. Ponadto, kwestionariusz daje moĔliwoĈè odpowiedzi na postawione pytania w czasie odpowiednim dla respondenta oraz daje poczucie anonimowoĈci. Aby zminimalizowaè wady tej metody badawczej, zastosowano pytania póäotwarte, aby w ten sposób daè respondentowi szanse na uzupeänienie odpowiedzi swoimi przykäadami, a takĔe zastosowano piöciostopniowñ skalö odpowiedzi, aby respondent mógä dokäadniej wyraziè swoje stanowisko8. Po drugie, na potrzeby badaþ dobrana zostaäa grupa respondentów. Przyjöto, iĔ najwiökszñ wiedzö o stosowaniu i przydatnoĈci przepisów prawnych w walce z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ na róĔnych etapach postöpowania karnego bödñ posiadaäy osoby na co dzieþ walczñce z tym zjawiskiem9. Populacjñ, która miödzy innymi speänia ten warunek, sñ funkcjonariusze policji säuĔñcy w CBć KGP, co wynika z zakresu zadaþ tej instytucji10. JednakĔe, aby wyniki byäy dokäadniejsze, a z drugiej strony by metoda byäa äatwiejsza do zastosowania z punktu widzenia logistycznego, wprowadzono dodatkowñ procedurö wyboru respondentów. Pakiety ankiet po 20 sztuk zostaäy wysäane za poĈrednictwem CBć KGP do kaĔdego z zarzñdów terenowych i jednostek zamiejscowych. KaĔdy z naczelników miaä wskazaè maksymalnie po 20 funkcjonariuszy pracujñcych w jego zarzñdzie i majñcych najwiöksze doĈwiadczenie w walce z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ11. Ponadto respondentami miaäy byè osoby pracujñce w róĔnych wydziaäach tych zarzñdów, ale zajmujñce siö walkñ z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ. Badania ankietowe przeprowadzono drogñ listownñ w okresie od 15 wrzeĈnia do 15 paĒdziernika 2008 r. Zebrane przez CBć KGP ankiety zostaäy wysäane na adres Wydziaäu Prawa Uniwersytetu w Biaäymstoku w dniu 25 listopada 2008 r. W ten sposób pozyskano materiaä badawczy w postaci 245 ankiet. W okresie prowadzenia badaþ caäa populacja funkcjonariuszy CBć liczyäa okoäo 1300 osób. Dla potrzeb analizy czöĈci wyników badaþ przygotowano specjalny sposób ich wizualizacji. W ankiecie zostaäy zawarte pytania, w których respondenci zostali poproszeni, aby – na podstawie posiadanego doĈwiadczenia zawodowego – okreĈlili dwie wartoĈci odnoszñce siö do konkretnych instytucji prawnych, organów paþstwowych lub innych podmiotów: czöstotliwoĈè ich wystöpowania w sprawach zwiñzanych z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ oraz ich przydatnoĈè. Warunkiem jed8 9 10

11

Zob. B. Hoáyst, Kryminologia… op. cit., s. 220. O roli ekspertów w badaniach zob. B. Hoáyst, Kryminologia… op. cit., s. 212. Por. W. Filipkowski, Zwalczanie przestĊpczoĞci zorganizowanej w aspekcie Þnansowym, Kraków 2004, s. 321– 322 oraz J. GoáĊbiowski, PrzestĊpczoĞü zorganizowana w Polsce z perspektywy Centralnego Biura ĝledczego, (w:) PrzestĊpczoĞü zorganizowana, Ğwiadek koronny, terroryzm w ujĊciu praktycznym, red. nauk. E. W. Páywaczewski, Kraków 2005, s. 189 i nast. LiczbĊ tĊ ustalono podczas spotkania z Dyrektorem Centralnego Biura ĝledczego KGP w dniu 31. lipca 2008 r. Przy jej okreĞleniu wziĊto pod uwagĊ: liczebnoĞü formacji, poszczególnych zarządów oraz wydziaáów, ale takĪe kwestie okresowej zmiany liczby funkcjonariuszy policji zaangaĪowanych w wykonywanie czynnoĞci sáuĪbowych poza siedzibą zarządu.

139

Wojciech Filipkowski

nak byäo to, aby w swojej säuĔbie zetknöli siö z danñ instytucjñ, organem lub innym podmiotem. W przeciwnym razie ich odpowiedzi byäyby bezcelowe, gdyĔ opieraäyby siö nie na doĈwiadczeniu zawodowym, ale na bliĔej nieokreĈlonych informacjach zasäyszanych czy uprzedzeniach. Dla oceny czöstotliwoĈci wystöpowania zastosowano piöciostopniowñ skalö oraz umoĔliwiono wybranie odpowiedzi „trudno powiedzieè”12. Nastöpnie poproszono o okreĈlenie, jak oceniajñ przydatnoĈè danej instytucji, organu paþstwowego lub innego podmiotu w zwalczaniu przestöpczoĈci zorganizowanej. W tym przypadku skala równieĔ byäa piöciostopniowa, z dodatkowñ moĔliwoĈciñ wyboru odpowiedzi „trudno powiedzieè”13. Dla dostosowania odpowiedzi do potrzeby parametryzacji uzyskanych odpowiedzi – w czöĈci ankiety – zastosowano pytania zamkniöte. W ankiecie podkreĈlono, iĔ obie oceny mogäyby zostaè podane tylko wtedy, gdy respondent miaä stycznoĈè z danñ instytucjñ. Uzyskane odpowiedzi zostaäy poddane nastöpujñcej procedurze. Oddzielnie potraktowano ocenö czöstotliwoĈci wystöpowania oraz ocenö przydatnoĈci instytucji, organu paþstwowego lub innego podmiotu. Dla kaĔdego z nich obliczono oddzielnie medianö14 oraz Ĉredniñ arytmetycznñ podanych ocen15. Nastöpnie w dwóch etapach uporzñdkowano wyniki w ten sposób, Ĕe najpierw uszeregowano je rosnñco wedäug uzyskanego wyniku mediany. Nastöpnie instytucje, organy paþstwowe lub inne podmioty o takim samym wyniku mediany uszeregowano rosnñco wedäug Ĉredniej arytmetycznej ocen16. Nastöpnie na jednym diagramie poäñczono wyniki uzyskane przez róĔne instytucje, organy paþstwowe lub inne podmioty w ten sposób, Ĕe na osi X umieszczono skalö przydatnoĈci, a na osi Y – skalö czöstotliwoĈci. Nazwa konkretnej instytucji, organu paþstwowego lub innego podmiotu zostaäa umieszczona w bloku na przeciöciu odpowiednich wartoĈci median. JeĔeli instytucje, organy lub inne podmioty zostaäy opisane takñ samñ parñ wartoĈci median, o kolejnoĈci zapisu w danym polu 12 13 14

15

16

140

Skala ocen czĊstotliwoĞci wystĊpowania: 1 – bardzo czĊsto, 2 – czĊsto, 3 – przeciĊtnie, 4 – rzadko, 5 – bardzo rzadko, 6 – trudno powiedzieü. Skala przydatnoĞci: 1 – bardzo przydatna, 2 – przydatna, 3 – przeciĊtna, 4 – nieprzydatna, 5 – caákowicie nieprzydatna, 6 – trudno powiedzieü. Wybór mediany byá podyktowany faktem, iĪ jest to wartoĞü Ğrednia, która w ocenie statystyki jest bardziej odporna na elementy odstające (skrajne oceny) niĪ Ğrednia arytmetyczna. Zob. W. Krysicki, J. Bartos, W. Dyczka, K. Królikowska, M. Wasilewski, Rachunek prawdopodobieĔstwa i statystyka matematyczna w zadaniach, czĊĞü 2. Statystyka matematyczna, Warszawa 2006, s. 48. ĝrednia arytmetyczna zostaáa obliczona w ten sposób, Īe zsumowano jednostkowe oceny danej instytucji, organu paĔstwowego lub innego podmiotu nadane przez poszczególnych respondentów i nastĊpnie podzielono ją przez liczbĊ tych ocen. ĝrednia zostaáa wykorzystana do odpowiedniego uporządkowania wyników w przypadku takich samych wartoĞci median czĊstotliwoĞci i przydatnoĞci. Szczegóáowe dane uzyskane w wyniku przeprowadzonych badaĔ oraz dokonane obliczenia zostaáy zamieszczone na stronie internetowej projektu badawczego zamawianego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyĪszego pt. „Monitoring, identyÞkacja i przeciwdziaáanie zagroĪeniom bezpieczeĔstwa obywateli” (Nr PBZ–MNiSW–DBO– 01/I/2007): http://monitoring.uwb.edu.pl

Prawne i organizacyjne instrumentyzwalczania przestĊpczoĞci zorganizowanej...

decydowaäa Ĉrednia arytmetyczna przydatnoĈci danej instytucji, organu lub innego podmiotu. Diagram nr 1 stanowi wizualizacjö takiej matrycy. CzöstotliwoĈè stosowania danej instytucji lub wystöpowania danego organu paþstwowego lub innego podmiotu jest uzaleĔniona zarówno od regulacji prawnych (np. obligatoryjnoĈè stosowania, zakresu kompetencji i uprawnieþ do prowadzenia okreĈlonych spraw), ale takĔe od wyksztaäconej praktyki postöpowania. Natomiast kwestia przydatnoĈci jest ocenñ subiektywnñ, która wynika z doĈwiadczenia zawodowego. Pozwala ono na obserwacjö, czy stosowanie danej instytucji bñdĒ dziaäania danego organu paþstwowego lub innego podmiotu przynoszñ poĔñdany skutek. W przypadku niniejszych badaþ jest to ograniczanie przestöpczoĈci zorganizowanej lub wywoäywanie innych skutków, które majñ negatywne konsekwencje dla tego zjawiska. Na diagramie moĔna wyróĔniè kilka obszarów: I. Obszar optymalny – obejmuje instytucje i podmioty, które wystöpujñ czösto i jednoczeĈnie ich przydatnoĈè jest oceniana bardzo wysoko, co jest stanem poĔñdanym z punktu widzenia caäoĈciowej strategii zwalczania przestöpczoĈci zorganizowanej. II. Obszar niewykorzystywanego potencjaäu – obejmuje te instytucje i podmioty, które albo nie mogñ byè szeroko stosowane (ze wzglödu ograniczenia prawne), albo nie sñ popularne, chociaĔ wysoko oceniane. Idealnym rozwiñzaniem byäoby czöstsze ich stosowanie – na ile oczywiĈcie pozwala na to prawo. III. Obszar przeciötnoĈci/tranzytowy – obejmuje instytucje i podmioty o Ĉredniej przydatnoĈci lub czöstotliwoĈci wystöpowania. Dopiero czöstsza praktyka respondentów w ich stosowaniu mogäaby przyczyniè siö do ich „migracji” do obszarów od I do IV. IV. Obszar marnotrawstwa – obejmuje instytucje i podmioty, które – z jakich przyczyn (najprawdopodobniej prawnych) – muszñ byè i sñ stosowane obligatoryjne, jednakĔe ich przydatnoĈè jest wñtpliwa. Drugim wytäumaczeniem jest wadliwa praktyka ich stosowania. Tym samym nastöpuje marnotrawienie zasobów ludzkich i rzeczowych, które mogäyby byè efektywniej wykorzystane. V. Obszar martwy – obejmuje instytucje np. (martwe przepisy) i podmioty, które w praktyce sñ rzadko stosowane, co jest wäaĈciwñ reakcjñ na ich nieprzydatnoĈè. Takie elementy strategii powinny byè albo usuwane, albo modernizowane.

141

Wojciech Filipkowski

VI. Obszar niepewnoĈci – obejmuje takie instytucje i podmioty, w przypadku których respondent nie jest pewien czöstotliwoĈci ich wystöpowania. Nie wiadomo jednak z jakich jednoznacznych przyczyn to wynika, np. sñ bardzo rzadko stosowane. VII. Obszar niejednoznacznoĈci – obejmuje takie instytucje i podmioty, w przypadku których respondent nie jest pewien oceny ich przydatnoĈci lub nie jest gotowy do wystawienie oceny. Diagram nr 1. Obszary uzyskane w wyniku zestawienia czõstotliwoćci i przydatnoćci ocenianych instytucji, organów lub podmiotów

đródäo: opracowanie wäasne

E. Narzödzia badawcze Kwestionariusz skierowany do respondentów skäadaä siö z 4 zasadniczych bloków tematycznych: walka z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ, techniczne wsparcie organów Ĉcigania i wymiaru sprawiedliwoĈci, walka z terroryzmem oraz tzw. metryczka17. Pierwszy dziaä skäadaä siö z 4 grup pytaþ: 1. Prawne instrumentarium 2. Postulaty zmian zaproponowane przez respondentów 3. Organy paþstwowe i inne podmioty 17

142

Niniejsze opracowanie zawiera prezentacjĊ i analizĊ jedynie pierwszej czĊĞci tej ankiety oraz metryczki.

Prawne i organizacyjne instrumentyzwalczania przestĊpczoĞci zorganizowanej...

4. Elementy strategii walki z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ Pytania w pierwszej grupie zostaäy pogrupowane wedäug przynaleĔnoĈci do odpowiedniego etapu: przedprocesowego, postöpowania przygotowawczego i sñdowego. W stosunku do kaĔdego rodzaju dowodu lub instytucji prawa respondent miaä odpowiedzieè na 3 pytania: czy miaä z nimi stycznoĈè, jak czösto miaäo to miejsce i jaka jest wedäug niego przydatnoĈè w walce z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ. W ramach poszczególnych etapów zostaäo wymienionych po 9 elementów (dla etapu przedprocesowego i postöpowania przygotowawczego) i 7 elementów (dla postöpowania sñdowego). Na koþcu kaĔdego zestawu elementów znajdowaäo siö pytanie otwarte dajñce respondentowi szanse na wpisanie innego od przedstawionych dowodu lub instytucji. Ponadto na etapie postöpowania przygotowawczego i sñdowego respondent mógä podaè opinie specjalistyczne i ich zakres, jakie wystöpujñ w sprawach karnych zwiñzanych z walkñ z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ. Druga grupa skäadaäa siö tylko z jednego pytania otwartego. Respondent miaä podaè, co naleĔaäoby zmieniè w prawie lub praktyce, aby uczyniè je skuteczniejszymi w walce z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ. Grupa trzecia to pytania o 11 organów paþstwowych i innych podmiotów. W stosunku do kaĔdego organu lub podmiotu respondent miaä odpowiedzieè na 3 pytania: czy miaä z nimi stycznoĈè, jak czösto miaäo to miejsce i jaka jest wedäug niego przydatnoĈè w walce z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ. Respondent mógä teĔ dopisaè inny podmiot lub instytucjö i poddaè jñ ocenie. Czwarta grupa dotyczyäa 5 elementów strategii walki z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ. Zadaniem respondenta byäo uszeregowanie podanych elementów od najwaĔniejszego do najmniej waĔnego. Ponadto, mógä on wskazaè inny element strategii walki z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ. Pytanie to w sposób naturalny podsumowywaäo pytania dotyczñce praktycznych, prawnych i organizacyjnych instrumentów walki z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ18. F. Charakterystyka populacji W badaniach wziöäo udziaä 25 kobiety i 212 möĔczyzn. W 8 przypadkach respondenci nie podali swojej päci. Na 245 respondentów, 28 z nich nie podaäo swojego wieku. Jak wskazuje struktura wiekowa pozostaäych, najwiöksza grupö stanowiñ osoby w wieku odpowiednio 35 i 38 lat. Najmäodsi respondenci mieli 28 lat, a najstarsi 54. ZauwaĔalny jest raptowny spadek wieku respondentów po 48 roku Ĕycia, a osoby starsze wystöpujñ spo18

O znaczeniu ukáadu pytaĔ w kwestionariuszu ankiety zob. B. Hoáyst, Kryminologia…, op. cit., s. 214.

143

Wojciech Filipkowski

radycznie. IloĈè respondentów w grupach rocznikowych do 35 roku Ĕycia skokowo narasta, a w przedziale wiekowym 41–46 jest stosunkowo zbliĔona do siebie. Wykres nr 1. Wiek respondentów            28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54

Wi ek

đródäo: opracowanie wäasne na podstawie przeprowadzonych badaþ

Respondenci zostali poproszeni o podanie miejsca swojej pracy, jednakĔe w 42 przypadkach brak jest tych danych. Ze wzglödu na sposób doboru grupy oraz zmiennñ liczebnoĈè poszczególnych zarzñdów terenowych wymienione miasta wystöpujñ z róĔnñ intensywnoĈciñ. JednakĔe populacja obejmuje wszystkie najwiöksze miasta w Polsce. Najmniej reprezentantów majñ miasta: Gliwice, Ruda ćlñska oraz Zielona Góra. Najwiöcej zaĈ pochodzi z Wrocäawia; drugi w kolejnoĈci jest Lublin. Tabela nr 1. Miejsce pracy respondentów

144

Miasto

Iloćç ankiet

Miasto

Iloćç ankiet

Biaãystok

15

Opole

12

Bydgoszcz

13

Poznaý

17

Gdaýsk

15

Przemyćl

2

Gliwice

1

Ruda Ćlðska

1

Gorzów Wielkopolski

12

Rzeszów

3

Katowice

8

Sosnowiec

2

Prawne i organizacyjne instrumentyzwalczania przestĊpczoĞci zorganizowanej... Kielce

9

Szczecin

6

Kraków

5

Warszawa

15

Lublin

19

Wrocãaw

20

âódđ

14

Zielona Góra

1

Olsztyn

13

brak danych

42

đródäo: opracowanie wäasne na podstawie przeprowadzonych badaþ

Natomiast kolejne cechy populacji sñ istotne z punktu widzenia oceny kompetencji respondentów pod kñtem doĈwiadczenia zawodowego i wiedzy merytorycznej zwiñzanej z walkñ z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ. NaleĔñ do nich: okres säuĔby oraz odbyte szkolenia specjalistyczne, udziaä w konferencjach lub studiach podyplomowych. W charakteryzowanej populacji najwiökszñ grupö osób stanowiñ respondenci pracujñcy od 16 do 20 lat w policji. Warto zauwaĔyè, iĔ liczba respondentów we wczeĈniejszych grupach wiekowych systematycznie roĈnie, aby po 20 latach staĔu raptownie obniĔyè siö z 72 do 31 osób. MoĔe to wynikaè z faktu, iĔ osoby odchodzñ ze säuĔby po osiñgniöciu uprawnieþ emerytalnych. Nie stwierdzono staĔu pracy däuĔszego niĔ 30 lat; 46 respondentów nie podaäo swojego staĔu pracy. NaleĔy zwróciè uwagö takĔe na fakt, iĔ wiökszoĈè z respondentów zostaäa przyjöta do säuĔby juĔ po przeäomie roku 1989. Wykres nr 2. Staē pracy w policji 70 60 50 40 30 20 10

brak danych

26 – 30 lat

21 – 25 lat

16 – 20 lat

11 – 15 lat

6 – 10 lat

1 – 5 lat

0

đródäo: opracowanie wäasne na podstawie przeprowadzonych badaþ

145

Wojciech Filipkowski

Wykres nr 3. Staē pracy zwiðzanej ze zwalczaniem przestõpczoćci zorganizowanej 80 70 60 50 40 30 20 10

brak danych

13 – 15 lat

10 – 12 lat

7 – 9 lat

4 – 6 lat

1 – 3 lat

0

đródäo: opracowanie wäasne na podstawie przeprowadzonych badaþ

Zupeänie inaczej jest w przypadku staĔu pracy respondentów, która pozostawaäa w zwiñzku ze zwalczaniem przestöpczoĈci zorganizowanej. MoĔna powiedzieè, Ĕe respondenci sñ osobami, które stosunkowo krótko zajmujñ siö tym zjawiskiem. Najliczniejszñ grupö stanowiñ osoby o staĔu od 1 do 3 lat oraz od 7 do 9 lat. Nie stwierdzono osób o staĔu däuĔszym niĔ 15 lat; 40 osób nie okreĈliäo tej swojej cechy. Uzyskane wyniki mogñ sugerowaè, iĔ zwiökszony nabór do tej säuĔby odbywa siö falowo, co pewien okres czasu. Do säuĔby w CBć KGP mogñ byè przyjöci policjanci na róĔnych etapach swojej kariery zawodowej. Jednak kryteriami branymi pod uwagö przy naborze sñ m.in. bogate doĈwiadczenie zawodowe oraz doĈwiadczenie w prowadzeniu spraw wielowñtkowych o skomplikowanym charakterze19. Jak z tego wynika, doĈwiadczenie nie musi wprost przekäadaè siö na däugoĈè trwania säuĔby. Respondenci zostali poproszeni o podanie daty oraz innych cech ostatniego szkolenia zwiñzanych ze zwalczaniem przestöpczoĈci zorganizowanej. Ponad poäowa respondentów potwierdziäa fakt uczestniczenia w tego typu szkoleniach (145 osób). WiökszoĈè z nich odbyäa takie szkolenie w ostatnich 4 latach (98 osób). W wiökszoĈci przypadków podmiotami organizujñcymi tego typu szkolenia byäy (wg iloĈci odpowiedzi): Centrum Szkolenia Policji w Legionowie, Komenda Gäówna Policji, Centralne Biuro ćledcze lub WyĔsza Szkoäa Policji w Szczytnie. Sporadycznie zostaäy wymienione: Generalny Inspektor Informacji Finansowej, Szkoäa Policji w Pile, La Strada, Ministerstwo Spraw Wewnötrznych i Administracji, Cen19

146

Informacja zawarta na oÞcjalnej stronie internetowej Komendy Gáównej Policji: http://www.policja.pl/portal/ pol/75/9146/Praca_w_CBS.html

Prawne i organizacyjne instrumentyzwalczania przestĊpczoĞci zorganizowanej...

tralne Laboratorium Kryminalistyczne lub podmioty zagraniczne, Unia Europejska, niemiecki Federalny Urzñd Kryminalny, Drug Enforcement Administration. Gorzej przedstawia siö sytuacja z udziaäem w konferencjach zwiñzanych tematycznie ze zwalczaniem przestöpczoĈci zorganizowanej. Tylko 68 respondentów potwierdziäo fakt swojego uczestnictwa. Ostatnie konferencje odbyäy siö w przedziale miödzy 2006 i 2008 rokiem (44 respondentów). Podmiotami – wskazanymi jako organizatorzy – byäy: Komenda Gäówna Policji oraz WyĔsza Szkoäa Policji w Szczytnie (32 respondentów). Rzadziej konferencje organizowaäo Centralne Biuro ćledcze i Centrum Szkolenia Policji w Legionowie. Sporadycznie wystñpiäy Unia Europejska, Europol, OLAF, Interpol, Szkoäa Policji w Pile czy Polska Platforma Bezpieczeþstwa Wewnötrznego. Jedynie 3 z 245 respondentów uczestniczyäo w studiach podyplomowych zwiñzanych ze zwalczaniem przestöpczoĈci zorganizowanej organizowanych przez szkoäö wyĔszñ. Przedstawiona charakterystyka zbadanej populacji wskazuje, iĔ na pytania odpowiadali policjanci CBć KGP posiadajñcy doĈwiadczenie zawodowe, jak równieĔ przygotowanie merytoryczne. Gwarantuje to wysokñ jakoĈè udzielanych odpowiedzi, które po analizie mogñ byè podstawñ do konstruowania wniosków na temat walki z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ z punktu widzenia tej grupy zawodowej.

Prezentacja wyników badaĔ ankietowych A. Ocena wybranych instytucji prawnych Pierwsza czöĈè materiaäu badawczego zostaäa podzielona na trzy grupy tematyczne: dowody przeksztaäcone z informacji uzyskanych w drodze czynnoĈci operacyjnych, instytucje postöpowania przygotowawczego, instytucje postöpowania sñdowego. 1. Dowody uzyskane z czynnoĞci dokonanych przed wszczĊciem postĊpowania karnego

Respondenci zostali poproszeni, aby – na podstawie posiadanego doĈwiadczenia zawodowego – okreĈlili, z którymi ze wskazanych dowodów w ogóle spotkali siö w swojej pracy zawodowej zwiñzanej ze zwalczaniem przestöpczoĈci zorganizowanej.

147

Wojciech Filipkowski

Tabela nr 2. Wyniki analizy odpowiedzi respondentów na pytania dotyczðce materiaãów dowodowych przeksztaãconych z czynnoćci operacyjnych Nazwa

Ilu respondentów miaão stycznoćç z danð instytucjð?

%

podsãuch telefoniczny

199

81,22

osobowe đródãa informacji

178

72,65

niejawne rejestrowanie obrazu

111

45,31

niejawny nadzór nad przemieszczaniem siõ osób

107

42,45

podsãuch pokojowy

72

29,39

kontrola korespondencji elektronicznej

54

22,04

kontrola korespondencji zwykãej

51

20,82

sporzðdzenie analizy kryminalnej

50

20,41

kontrolowane wrõczenie korzyćci majðtkowej

35

14,38

đródäo: opracowanie wäasne na podstawie przeprowadzonych badaþ

Najwiöcej respondentów miaäo stycznoĈè z materiaäem dowodowym przeksztaäconym z informacji pochodzñcych z podsäuchu telefonicznego i osobowych Ēródeä informacji. Drugimi pod wzglödem liczebnoĈci Ēródäami sñ: niejawne rejestrowanie obrazu oraz przemieszczania siö osób. Najrzadziej wymieniane byäo kontrolowane wröczanie korzyĈci majñtkowej20. Nastöpnie zostali poproszeni o okreĈlenie w przybliĔeniu, jak czösto wystöpuje tego rodzaju dowody w sprawach zwiñzanych z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ oraz jak oceniajñ ich przydatnoĈè. Poprzez poäñczenie wyników zgodnie z przedstawionñ wczeĈniej metodologiñ, uzyskano diagram nr 2. NaleĔy podkreĈliè, iĔ to wäaĈnie policja jest jednym z organów paþstwowych uprawnionych do wykonywania czynnoĈci operacyjnych i ich dokumentowania. Dlatego teĔ ocena dokonana przez tö grupö respondentów jest szczególnie waĔna i wiarygodna.

20

148

Oprócz podanej listy respondenci mieli moĪliwoĞü dodania innego Ĩródáa informacji. Udzielono nastĊpujących odpowiedzi uzupeániających: analiza wáasna, kombinacja OP, lokalizacja aparatu telefonicznego „nawigacja”, niejawny nadzór nad przemieszczaniem przedmiotów paĔstwa, obserwacja, obserwacja transgraniczna, przesyáka niejawnie nadzorowana, przesyáka, rozpoznanie terenu, osób, zakup kontrolowany. Ze wzglĊdu na fakt, iĪ respondenci wymieniali jednoczeĞnie po kilka przykáadów, nie moĪna w tym przypadku jednoznacznie wskazaü ani czĊstotliwoĞci, ani przydatnoĞci poszczególnych Ĩródeá informacji. Dlatego teĪ pominiĊto te odpowiedzi w dalszych analizach.

Prawne i organizacyjne instrumentyzwalczania przestĊpczoĞci zorganizowanej...

Diagram nr 2. Ocena czõstotliwoćci wystõpowania oraz przydatnoćci wybranych đródeã dowodowych w opinii respondentów

+ ,- 

./
0

  
 +3   +3    2  /  2 0

%&'()* #




+ 
1  2 .
 + 
1 2 .
 + 0  - + 0  -  / 
  /  -

+ 0   0    




+2   
0

2 
 0

  +2    
0

 0

    

+ 
10 +2  
  4
/ 03 0

         



  

  




 

 #

    

đródäo: opracowanie wäasne na podstawie przeprowadzonych badaþ

Analizujñc powyĔszñ wizualizacjö danych, moĔna stwierdziè, iĔ w tym przypadku respondenci bardzo wysoko oceniajñ materiaä dowodowy uzyskany z przeprowadzonych czynnoĈci operacyjnych. W zasadzie wszystkie zostaäy uznane za przydatne w walce z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ poza dowodami pochodzñcymi z kontroli zwykäej korespondencji, które zostaäy ocenione jako przeciötne. W tym ostatnim przypadku godnym spostrzeĔenia jest fakt wiökszej przydatnoĈci dowodów z kontroli korespondencji elektronicznej niĔ zwykäej. Widoczny jest tutaj znak czasu i wykorzystywanie nowych form komunikacji przez przestöpców. Natomiast dowody z osobowych Ēródeä informacji sñ zarówno najbardziej przydatne, jak i najczöĈciej wystöpujñce. Niewiele pod wzglödem czöstotliwoĈci ustöpujñ im miejsca takie Ēródäa jak podsäuchy telefoniczne czy niejawny nadzór nad przemieszczaniem siö osób. Obrazu dopeäniajñ dowody przetworzone z powyĔszych czynnoĈci operacyjnych w formie analiz kryminalnych. Osobnñ grupö stanowiñ dowody pochodzñce z podsäuchu pokojowego oraz kontrolowanego wröczania korzyĈci majñtkowej oraz wspominanej wczeĈnie kontroli korespondencji elektronicznej. Sñ one wykorzystywane stosunkowo rzadko, co jednak nie zawaĔa na stosunkowo wysokiej ocenie ich przydatnoĈci. MoĔna zastanowiè siö, co jest tego przyczy-

149

Wojciech Filipkowski

nñ. OczywiĈcie nie zawsze ich stosowanie jest wäaĈciwe i zaleĔy to od rodzaju sprawy. Pewnñ barierö mogñ stanowiè ograniczenia techniczne lub prawne czy teĔ brak praktyki w tym zakresie. 2. Etap postĊpowania przygotowawczego

Respondenci zostali poproszeni, aby – na podstawie posiadanego doĈwiadczenia zawodowego – okreĈlili, z którymi ze wskazanych instytucji prawa karnego w ogóle spotkali siö w swojej pracy zawodowej zwiñzanej ze zwalczaniem przestöpczoĈci zorganizowanej na etapie postöpowania przygotowawczego. Tabela nr 3. Wyniki analizy odpowiedzi respondentów na pytania dotyczðce instytucji prawa karnego stosowanych na etapie postõpowania przygotowawczego Nazwa instytucji

Ilu respondentów miaão stycznoćç z danð instytucjð?

%

zeznania ćwiadków

216

88,16

wyjaćnienia podejrzanego

210

85,71

zabezpieczenie majðtkowe

197

80,41

informacja z rejestru skazanych

176

71,84

korzystanie z zagranicznej pomocy prawnej

143

57,37

uzyskanie historii rachunków bankowych

137

55,92

tzw. maãy ćwiadek koronny

93

37,96

warunkowe umorzenie postõpowania karnego

68

27,75

ćwiadek koronny

66

26,94

đródäo: opracowanie wäasne na podstawie przeprowadzonych badaþ

Najwiöksza liczba respondentów styka siö najczöĈciej z zeznaniami Ĉwiadków, wyjaĈnieniami i zabezpieczeniem majñtkowym. Jest to oczywiste, gdyĔ bardzo czösto to wäaĈnie funkcjonariusze policji biorñ udziaä w ich przeprowadzaniu lub wykorzystujñ je w swojej pracy. Natomiast najrzadziej mieli do czynienia z instytucjñ tzw. maäego Ĉwiadka koronnego, warunkowym umorzeniem postöpowania oraz Ĉwiadkiem koronnym. Jest to teĔ wytäumaczalne, biorñc od uwagö rodzaj wykonywanych przez nich obowiñzków. Respondenci mieli teĔ moĔliwoĈè dodania od siebie takich instytucji, które nie zostaäy wymienione w przedstawionym wykazie i poddanie ich ocenie. W odnie-

150

Prawne i organizacyjne instrumentyzwalczania przestĊpczoĞci zorganizowanej...

sieniu do specjalistycznej opinii biegäych, które wystöpujñ w sprawach zwiñzanych z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ respondenci wskazali na nastöpujñce dziedziny wiedzy21. Zwracajñ uwagö przede wszystkim te dziedziny nauki i opinie, których zastosowanie pozwala na identyfikacjö osób (lub narzödzi) po ich cechach biologicznych, fizycznych i genetycznych. Druga pod wzglödem liczebnoĈci jest wiedza informatyczno–techniczna. A trzeciñ stanowiñ opinie dotyczñce róĔnego rodzaju usäug finansowych. Tabel nr 4. Zakres specjalistycznych opinii biegãego wystõpujðcych w sprawach z zakresu zwalczania przestõpczoćci zorganizowanej na etapie postõpowania przygotowawczego wg opinii respondentów Iloćç odpowiedzi

Rodzaj opinii lub zakres wiedzy1

32

daktyloskopia

21

grafologia, informatyka

20

badania fizykochemiczne

15

chemia

11

mechanoskopia

10

broý i amunicja

9

balistyka

8

biologia, osmologia

7

ksiõgowoćç

5

dokumenty

4

badania z zakresu jõzyków obcych, medycyna sðdowa

3

DNA, fonoskopia

2

automatyka, bankowoćç, elektronika, badania lekarskie, ćrodki odurzajðce, rachunkowoćç, systemy komputerowe

1

analiza kryminalna, audiowizualizacja, badania psychofizyczne, budownictwo, CLK, elektrotechnika, finanse, GSR, koncerny tytoniowe, paliwa, badania z zakresu identyfikacji pojazdów, profilowanie, psychiatria, RMS, traseologia, wycena nieruchomoćci

đródäo: opracowanie wäasne na podstawie przeprowadzonych badaþ 21

Respondenci podawali wiĊcej niĪ jedną odpowiedĨ. Z tego powodu nie moĪna dokonaü ani oceny czĊstotliwoĞci wystĊpowania poszczególnych rodzajów opinii, ani oceny ich przydatnoĞci.

151

Wojciech Filipkowski

Ponadto kilkanaĈcie osób dopisaäo inne instytucje prawne wystöpujñce na etapie postöpowania przygotowawczego. NaleĔñ do nich np. eksperyment procesowy, oglödziny miejsca zdarzenia, procesowy podsäuch telefoniczny, tymczasowe aresztowanie. W tym punkcie kilka osób podaäo takĔe nazwy instytucji paþstwowych lub prywatnych, np. urzödy skarbowe, operatorzy sieci komórkowych, wydziaä ksiñg wieczystych. Pomimo widocznych róĔnic w czöstotliwoĈci stosowania, to dowody pochodzñce od osób wystöpujñcych w róĔnych rolach w postöpowaniu karnym sñ uznawane za najbardziej przydatne. Do tej grupy naleĔñ zarówno zeznania Ĉwiadków i wyjaĈnienia podejrzanego, które wystöpujñ powszechnie takĔe w innych typach spraw karnych, ale takĔe instytucje wyspecjalizowane w walce z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ, tzw. maäy Ĉwiadek koronny i „zasadniczy” Ĉwiadek koronny. Ta ostatnia instytucja jest stosowana jednak rzadko, co potwierdza jej wyjñtkowoĈè w systemie procesu karnego. Do czösto stosowanych instytucji naleĔy zasiöganie informacji z rejestru skazanych (wystöpujñce w zasadzie w kaĔdym postöpowaniu karnym). Ponadto za przydatne zostaäy uznane takĔe instytucje zwiñzane z ekonomicznymi aspektami walki z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ: zabezpieczenie majñtkowe oraz – rzadziej od niego wystöpujñce – uzyskanie historii rachunków bankowych. Zagraniczna pomoc prawna oraz instytucja warunkowego umorzenia postöpowania majñ najmniejsze znaczenie praktyczne wg respondentów na tym etapie procesu. Diagram nr 3. Ocena czõstotliwoćci wystõpowania oraz przydatnoćci wybranych instytucji na etapie postõpowania przygotowawczego w opinii respondentów   


%&'()* #




+ 31
.  + 31
.   .   
2

+   , - +   , - +. ,   .  / +. ,   .  /

+ +  
     
   1 .4

+01  +01  , 

+  2 


2- 
2 +    / 
 .1
  .




+  1      /

 

+, 

              



  

  




 

 #

đródäo: opracowanie wäasne na podstawie przeprowadzonych badaþ

152

    

Prawne i organizacyjne instrumentyzwalczania przestĊpczoĞci zorganizowanej...

3. Etap postĊpowania sądowego

Respondenci zostali poproszeni, aby – na podstawie posiadanego doĈwiadczenia zawodowego – okreĈlili, z którymi ze wskazanych instytucji prawa karnego w ogóle spotkali siö w swojej pracy zawodowej zwiñzanej ze zwalczaniem przestöpczoĈci zorganizowanej na etapie postöpowania sñdowego. JednoczeĈnie naleĔy podkreĈliè, iĔ ten etap procesu nie jest domenñ funkcjonariuszy policji, którzy najczöĈciej wystöpujñ w nim w charakterze np. Ĉwiadków. W sposób poĈredni wynika to z tabeli nr 5, gdzie liczba udzielonych odpowiedzi twierdzñcych jest znaczñco niĔsza, niĔ to miaäo miejsce w przypadku poprzednich etapów. JednoczeĈnie naleĔy jednak podkreĈliè, Ĕe interesujñ siö przebiegiem sprawy takĔe na etapie sñdowym, dlatego teĔ sñ uprawnieni do wyraĔania opinii opartych na doĈwiadczeniu zawodowym. NajczöĈciej respondenci spotkali siö z faktem wymierzenia kar Ĉrednio- lub däugoterminowych. Na dalszym miejscu jest instytucja przepadku przedmiotów, która wystñpiäa czöĈciej niĔ przepadek korzyĈci lub krótkoterminowa kara pozbawienia wolnoĈci. Na ostatnich miejscach jest korzystanie z zagranicznej pomocy prawnej oraz instytucja warunkowego zawieszenia wykonania kary. Tabela nr 5. Wyniki analizy odpowiedzi respondentów na pytania dotyczðce instytucji prawa karnego stosowanych na etapie postõpowania sðdowego

Nazwa instytucji

Ilu respondentów miaão stycznoćç z danð instytucjð?

%

ćrednioterminowa kara pozbawienia wolnoćci od 1 roku do 5 lat wãðcznie

132

53,88

dãugoterminowa kara pozbawienia wolnoćci powyēej 5 lat

124

50,61

przepadek przedmiotów

95

38,77

krótkoterminowa kara pozbawienia wolnoćci do 1 roku wãðcznie

89

36,33

przepadek korzyćci

77

31,43

zagraniczna pomoc prawna

67

27,35

warunkowe zawieszenie wykonania kary

56

22,86

đródäo: opracowanie wäasne na podstawie przeprowadzonych badaþ

Respondenci mieli teĔ moĔliwoĈè dodania od siebie takich instytucji, które nie zostaäy wymienione w przedstawionym wykazie i poddanie ich ocenie. W odniesieniu do specjalistycznej opinii biegäych, które wystöpujñ w sprawach zwiñzanych

153

Wojciech Filipkowski

z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ respondenci wskazali na nastöpujñce dziedziny22. Uzyskano podobne do wczeĈniejszych, chociaĔ mniej liczne odpowiedzi. Tabel nr 6. Zakres specjalistycznych opinii biegãego wystõpujðcych w sprawach z zakresu zwalczania przestõpczoćci zorganizowanej na etapie postõpowania sðdowego wg opinii respondentów23 Iloćç odpowiedzi

Zakres specjalistycznej opinii biegãego

9

badania fizykochemiczne

8

daktyloskopia

6

balistyka

5

grafologia

4

informatyka

3

badania chemiczne, badania biologiczne

2

badania dokumentów, mechanoskopia

1

badania biochemiczne, broni, fonoskopia, jõzykowe (terminologia z okrećlonego ćrodowiska), ksiõgowoćç, psychologia, psychiatria

đródäo: opracowanie wäasne na podstawie przeprowadzonych badaþ

W odniesieniu do innych instytucji wystöpujñcych w sprawach zwiñzanych z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ (poza opiniñ biegäego) respondenci nie podali Ĕadnej nowej instytucji. Podobnie jak to miaäo miejsce w przypadku poprzednich etapów, respondenci zostali poproszeni o okreĈlenie czöstotliwoĈci wystöpowania oraz o ocenienie przydatnoĈci wybranych instytucji postöpowania sñdowego, a które wystöpujñ w sprawach zwiñzanych z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ. Wyniki dokonanych analiz zawiera diagram nr 4.

22

23

154

Tak jak we wczeĞniejszym przypadku, respondent mógá podaü wiĊcej niĪ jedną odpowiedĨ. Z tego teĪ powodu nie moĪna dokonaü ani oceny czĊstotliwoĞci wystĊpowania poszczególnych rodzajów opinii, ani oceny ich przydatnoĞci. Pisownia oryginalna.

Prawne i organizacyjne instrumentyzwalczania przestĊpczoĞci zorganizowanej...

Diagram nr 4. Ocena czõstotliwoćci wystõpowania oraz przydatnoćci wybranych instytucji na etapie postõpowania sðdowego w opinii respondentów24

  
 + +0   -  0   -  + , -   + , -   

%&'()* #


 +. -  




+  0


+    - . +   , 
 / -
  /

+         

                



  

  




 

 #

    

đródäo: opracowanie wäasne na podstawie przeprowadzonych badaþ

Zapewne ze wzglödu na ograniczony zakres uczestnictwa przez funkcjonariuszy policji na tym etapie procesu karnego, ich odpowiedzi sñ bardziej ostroĔne co do szacowania czöstotliwoĈci wystöpowania konkretnych instytucji. Natomiast za najbardziej przydatnñ uznajñ oni däugoterminowñ karö pozbawienia wolnoĈci oraz stosowanie instytucji przepadku korzyĈci. Drugoplanowy charakter majñ nastöpujñce instytucje: Ĉrednioterminowa kara pozbawienia wolnoĈci, przepadek przedmiotów oraz korzystanie z zagranicznej pomocy prawnej. Natomiast przeciötne pod wzglödem przydatnoĈci sñ: krótkoterminowa kara pozbawienia wolnoĈci oraz warunkowe zawieszenie wykonania kary.

24

Skrót „kpw” uĪyty w diagramie oznacza karĊ pozbawienia wolnoĞci.

155

Wojciech Filipkowski

B. Postulaty zmian polskiego systemu walki z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ Pomimo iĔ w wiökszoĈci przypadków wymienione w ankiecie instytucje zostaäy uznane przez przydatne lub bardzo przydatne, to respondenci majñ wiele pomysäów, w jaki sposób moĔna zmieniè obowiñzujñce przepisy oraz praktykö postöpowania w przypadku spraw zwiñzanych z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ. Przedstawione postulaty moĔna podzieliè na szeĈè grup, które dotyczñ: 1) pracy operacyjnej, 2) instytucji södziego Ĉledczego, 3) pozbawiania owoców przestöpstwa, 4) procedury karnej, 5) funkcjonowania instytucji paþstwowych, 6) sankcji karnych. Ze wzglödu na ograniczonñ objötoĈè niniejszego opracowania, moĔna wskazaè najczöĈciej powtarzajñce siö lub najciekawsze propozycje. W przypadku pierwszej grupy wiökszoĈè postulatów dotyczy rozszerzenia przesäanek stosowania, uäatwienia i odformalizowania podejmowania czynnoĈci operacyjnych przez funkcjonariuszy policji. Przytaczanymi argumentami jest presja czasu, dynamicznie zmieniajñca siö sytuacja podczas prowadzenia czynnoĈci. Bardziej szczegóäowe postulaty z tej grupy to: – przeniesienie regulacji pracy operacyjnej do kodeksu postöpowania karnego, – zniesienie zakazu udziaäu w popeänianiu przestöpstwa przez informatora – uzasadnienie „osoba, która nie bödzie dziaäaäa w grupie przestöpczej, nie bödzie miaäa cennych informacji”, – stosowanie kontroli operacyjnej nie na osobö, a na konkretny telefon, pokój, – umoĔliwienie dostöpu do baz komputerowych Zakäadu Ubezpieczeþ Spoäecznych, – zwiökszenie ochrony prawnej funkcjonariuszy policji. Zastanawiajñce jest postulowanie przez licznñ grupö respondentów powoäania do Ĕycia w polskim procesie karnym instytucji södziego Ĉledczego. Widzñ w nim organ, który mógäby np. odciñĔyè ich od czynnoĈci dowodowych, uczyniè postöpowanie sprawniejszym, ale takĔe uwiarygodniaäby swoim urzödem materiaä dowodowy zebrany w toku postöpowania przygotowawczego.

156

Prawne i organizacyjne instrumentyzwalczania przestĊpczoĞci zorganizowanej...

W przypadku pozbawiania owoców przestöpstwa niektóre z postulatów sñ przeciwstawne. Z jednej strony respondenci chcñ efektywniejszego pozbawiania sprawców (i ich rodzin, znajomych) przedmiotów i korzyĈci uzyskanych z czynów zabronionych, przywrócenia kary konfiskaty, czy przeniesienia na sprawcö obowiñzków wykazania legalnoĈci zgromadzonych wartoĈci majñtkowych. Z drugiej jednak strony jeden z respondentów postuluje, aby osoby korzystajñce z instytucji tzw. maäego Ĉwiadka koronnego – oprócz nadzwyczajnego zäagodzenia kary – nie byäy obligowane do zwrotu osiñgniötych korzyĈci majñtkowych. Jak dalej argumentuje respondent, taki Ĉrodek karny moĔe doprowadziè do sytuacji, Ĕe sprawca zostanie „zmuszony” do powrotu do dziaäalnoĈci przestöpczej w celu jego speänienia. W opinii wnioskodawcy nie powinno to byè rozpatrywane w kategorii „nagrody”, ale jako rodzaj Ĉrodka prewencyjnego. Ciekawy jest teĔ pomysä, aby rzeczy, które zostaäy odebrane sprawcom, trafiaäy do organów Ĉcigania. Jego autor uzasadnia to faktem, iĔ – po pierwsze – sñ to dobra technologicznie zaawansowane, a po drugie bödzie to dziaäaäo demoralizujñco na przestöpców. Postulaty dotyczñ teĔ szeroko rozumianej procedury karnej. WiökszoĈè z postulatów dotyczy zwiökszenia szybkoĈci procesu, jego odformalizowania. MoĔna to osiñgnñè takĔe poprzez skorzystanie z nowych rozwiñzaþ technologicznych: elektroniczne akta, digitalizowanie materiaäu dowodowego (np. zapisywanie wizji lokalnych, eksperymentów procesowych, przesäuchania), przesyäanie dokumentów drogñ elektronicznñ (np. w ten sposób moĔe z aktami zapoznawaè siö podejrzany, oskarĔony lub odbywaè siö kontrola, nadzór ze strony zwierzchników lub prokuratury). Wraca pomysä umoĔliwienia funkcjonariuszom policji samodzielnego przedstawiania zarzutów i ich uzupeäniania lub zmieniania. Inne kwestie to moĔliwoĈè wykorzystywania poligrafu w postöpowaniu karnym oraz ograniczenie stosowania aresztu tymczasowego na rzecz poröczenie majñtkowego (to ostatnie przyczyni siö do usprawnienia stosowania instytucji przepadku). Piñta grupa postulatów dotyczy szeroko rozumianego usprawnienia wspóäpracy pomiödzy organami paþstwowymi. Instytucjami, które – zdaniem respondentów – powinny podnieĈè swojñ efektywnoĈè, sñ urzödy skarbowe, urzödy kontroli skarbowej, policja skarbowa. Po jednym razie wymieniono takĔe usprawnienie wspóäpracy policji z prokuraturñ oraz Generalnym Inspektorem Informacji Finansowej. Szósta grupa postulatów jest doĈè róĔnorodna. Jedni badani chcñ surowszych kar z karñ Ĉmieci wäñcznie, czy bezwzglödnego wykonywania nawet maäych kar za przestöpstwa pospolite. Inni szukajñ sposobów na racjonalizacjö wymiaru kary, np. – orzekanie kar polegajñcych na przymusowej pracy spoäecznie uĔytecznej zamiast kar krótkoterminowych pozbawienia wolnoĈci,

157

Wojciech Filipkowski

– äagodzenia kar dla osób wspóäpracujñcych z policjñ (ale w sposób nieoficjalny), w tym stosowanie warunkowego zawieszenia postöpowania karnego wzglödem tzw. maäych Ĉwiadków koronnych. Sñ teĔ wyraĔone opinie odmienne. Jeden z respondentów stwierdziä, Ĕe w polskim systemie prawa karnego jest za duĔo róĔnych sankcji karnych i dlatego sñ one nieskuteczne. Z kolei inny stwierdziä, Ĕe mamy w Polsce odpowiednie przepisy, ale problem leĔy w ich niewäaĈciwym lub niejednolitym stosowaniu. C. Wspóäpraca pomiödzy organami paþstwowymi i instytucjami prywatnymi Respondenci zostali poproszeni o wskazanie – na odstawie swojego doĈwiadczenia zawodowego – z którymi z wymienionych instytucji lub organizacji mieli w ogóle stycznoĈè w swojej pracy zawodowej zwiñzanej ze zwalczaniem przestöpczoĈci zorganizowanej25. Respondenci mieli teĔ moĔliwoĈè dodania od siebie innych podmiotów, jednakĔe nikt nie skorzystaä z tej moĔliwoĈci. Tabela 7. Wyniki analizy odpowiedzi respondentów na pytania dotyczðce stycznoćci z instytucjami lub organizacjami w walce z przestõpczoćcið zorganizowanð Nazwa instytucji lub organizacji

Ilu respondentów miaão stycznoćç z danð instytucjð?

%

Prokuratura

216

88,16

Sðdy powszechne

189

77,14

Straē Graniczna

173

70,61

Urzõdy skarbowe, urzõdy kontroli skarbowej

158

64,49

Banki

130

53,06

Agencja Bezpieczeýstwa Wewnõtrznego

123

50,20

Organy samorzðdu terytorialnego

119

48,57

Generalny Inspektor Informacji Finansowej

89

36,33

Najwyēsza Izba Kontroli

46

18,77

EUROJUST

12

4,90

Europejska Sieç Sðdowa

6

2,45

đródäo: opracowanie wäasne na podstawie przeprowadzonych badaþ 25

158

W grupie tych podmiotów nie ma policji ani Centralnego Biura ĝledczego KGP w szczególnoĞci. Byáo to dziaáanie zamierzone. Autor nie chciaá doprowadziü do sytuacji, w której respondenci mieliby oceniaü samych siebie, swojej formacji, co na pewno rodziáoby pytania o wiarygodnoĞü udzielanych odpowiedzi. Aby uniknąü tego typu problemów, zrezygnowano z pytania o przydatnoĞü policji w walce z przestĊpczoĞcią zorganizowaną.

Prawne i organizacyjne instrumentyzwalczania przestĊpczoĞci zorganizowanej...

Wyniki w sposób bezpoĈredni sñ zwiñzane z zakresem obowiñzków funkcjonariuszy policji. Nie moĔe wiöc dziwiè wysokie miejsce podmiotów ĈciĈle zwiñzanych ze Ĉciganiem i karaniem sprawców: prokuratury, sñdów powszechnych, StraĔy Granicznej, Agencji Bezpieczeþstwa Wewnötrznego. Na uwagö zasäuguje takĔe wysoka pozycja urzödów skarbowych i kontroli skarbowej oraz banków. Ponad 50% wszystkich respondentów miaäa z nimi stycznoĈè. Zapewne z tych samych powodów takie instytucje jak EUROJUST czy Europejska Sieè Sñdowa zajmujñ ostatnie miejsca. Podobnie – jak to miaäo miejsce w przypadku poprzednich pytaþ – respondenci zostali poproszeni o okreĈlenie czöstotliwoĈci wystöpowania oraz o ocenienie przydatnoĈci wybranych instytucji i organizacji, które wystöpujñ w sprawach zwiñzanych z przestöpczoĈciñ zorganizowanñ. Wyniki dokonanych analiz zawiera diagram nr 5. Diagram nr 5. Ocena czõstotliwoćci wystõpowania oraz przydatnoćci wybranych instytucji i organizacji w opinii respondentów

+  + 

  


+ +4 
: 4 
: +   ; +   ;  5   7

%&'()* #





 +9*

 

+' /1 
 +2  34    5 2 + 

+1   5)  )63
7 8   7

+)