Badania empiryczne dzieci chorych i zdrowych

Akademia Ignatianum Wydawnictwo WAM Kraków 2012

Wstęp Zmęczenie jako forma uogólnionej reakcji na stres stało się częstsze i bardziej intensywne wraz z rozwojem cywilizacji, urba­ nizacji, postępem techniki i industrializacji, ze wzrastającym tem­ pem współczesnego życia, zmieniającymi się warunkami bytowa­ nia i odpoczynku, ze wzrostem obciążeń wynikających ze zmiany ról społecznych i zadań życiowych oraz płynących z rozwoju sto­ sunków interpersonalnych. Niewątpliwie zmęczenie jest ważnym zagadnieniem prak­ tycznym i teoretycznym ze względu na jego udział w codziennej aktywności człowieka we wszystkich jej wymiarach: biologicz­ nym, psychologicznym, duchowym i społecznym. W Polsce, z powodu uwarunkowań socjologicznych i kulturo­ wych, częstość pojawiania się przewlekłego zmęczenia wydaje się jeszcze niedostrzegana. Tymczasem obserwuje się, że tempo zmian politycznych i  ekonomicznych zachodzących w  naszym kraju w  ostatnich latach oraz europeizacja społeczeństwa mają wpływ na wzrost występowania objawów chronicznego zmęczenia. Zjawisko zmęczenia, dostępne w doświadczeniu każdego czło­ wieka, sprawia pewne trudności naukowcom: jest pojęciem na tyle szerokim i obejmuje tak różnorodne aspekty, że niełatwe staje się jego precyzyjne zdefiniowanie. Brakuje również jednoznacz­ nych kryteriów określających zmęczenie. Trudności w  ścisłym ujęciu zjawiska zmęczenia pociągają za sobą problemy z jego kla­ syfikacją. W literaturze przedmiotu istnieje ich wiele i uwzględ­ niają różne kryteria podziału. Definicje często podkreślają aspek­ ty zarówno fizyczne, jak i psychiczne, ale mają charakter opisowy, a nie wyjaśniający. Objawy zmęczenia mogą być związane z  procesami fizjolo­ gicznymi oraz ze stanem umysłowym i  emocjonalnym. Objawy

12

Wstęp

somatyczne to: osłabienie fizyczne, ospałość, pocenie się, bezsen­ ność, bóle i zawroty głowy. Ze stanem umysłowym wiążą się zabu­ rzenia percepcji, rozproszenie uwagi, trudności w  kojarzeniu, zapamiętywaniu i  odtwarzaniu informacji, nietrwałość pamięci oraz obniżenie zdolności uczenia się nowych treści. Zmiany w sta­ nie emocjonalnym to: odczuwany niepokój, nadmierna pobudli­ wość, drażliwość, niepewność, apatia i  zniechęcenie oraz utrata samokontroli. Zmęczenie, które zależy od możliwości psycho­ fizjologicznych i  indywidualnych reakcji człowieka, nie jest jed­ nakowo odczuwane przez wszystkich. Uznając wielowymiarową naturę zmęczenia, Trojan i współautorzy (2007) ocenili jego różne korelaty i odnieśli je do bio-psycho-społecznego modelu w celu identyfikacji jego ogólnego, psychicznego i somatycznego aspek­ tu. Badania ujawniły, że zmęczenie ogólne i fizyczne jest wywo­ łane czynnikami behawioralnymi i  psychologicznymi, podczas gdy zmęczenie psychiczne związane było wyłącznie z czynnikami psychologicznymi. Zmęczenie nieeliminowane przez wypoczynek, trwające dłużej niż miesiąc, przechodzi w stan przewlekły, naruszający codzienne funkcjonowanie jednostki. Powstaje ono przede wszystkim jako wynik nieunormowanego trybu życia, po dużych i długotrwałych obciążeniach psychicznych, na skutek zakłócenia rytmu dobowe­ go i  cyklu praca – odpoczynek, braku osiągnięć, niewłaściwych stosunków interpersonalnych, braku koncepcji życia, obciążenia organizmu chorobą, przekraczającego jego możliwości adaptacyj­ ne i  uniemożliwiającego szybką regenerację. Może być efektem długotrwałych frustracji, stresu, konfliktów i stanów lękowych. Przewlekłe zmęczenie może mieć wiele przyczyn i  mechani­ zmów patogennych. Prawdopodobnie nie jest ono dolegliwością spowodowaną przez konkretny pojedynczy czynnik, ale wyni­ kiem interakcji różnych procesów na płaszczyźnie biologicznej i psychologicznej. Pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku wyodrębniono oddzielną jednostkę chorobową o  nazwie zespół przewlekłego zmęczenia (Chronic Fatigue Syndrome – CFS), który stał się przedmiotem intensywnych badań i  kontrowersji. Chronic

Wstęp

13

Fatigue Syndrome cechuje przede wszystkim występowanie chronicznego lub powracającego, wyniszczającego zmęczenia połączonego z różnego rodzaju niespecyficznymi symptomami (Krawczyk, Szewczyk, 2003). Międzynarodowa definicja z 1994 roku (Natelson, 1998) przyjmuje, że zespół przewlekłego zmę­ czenia charakteryzuje uczucie uporczywie utrzymującego się lub nawracającego niewyjaśnionego zmęczenia trwającego ponad 6 miesięcy, o  określonym początku w  czasie, niezwiązanego z  długotrwałym wysiłkiem, nieustępującego po wypoczynku oraz ograniczającego aktywność na płaszczyźnie zawodowej, szkolnej, towarzyskiej i osobistej (Moss-Morris, 1997; McKenzie i  O’Fallon, 1999). W  celu standaryzacji postępowania diagno­ stycznego CFS został włączony do Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i  Problemów Zdrowotnych (International Classification of Disease-10 Clinical Modification  – ICD-10CM) oraz klasyfikacji DSM-IV, która traktuje chroniczne zmę­ czenie jako niesprecyzowane zaburzenie somatoformiczne. Uwzględniając zmiany cywilizacyjno-kulturowe, przewlekłe zmęczenie jest również rozumiane jako rodzaj psychosoma­ tycznego dystresu. Niektórzy wyjaśniają przewlekłe zmęczenie, odwołując się do modelu bio-psycho-społecznego, który dzię­ ki swej wielopłaszczyznowej strukturze uwzględnia interakcje czynników somatycznych i  psychospołecznych oraz pozwala lepiej zrozumieć psychopatologiczne mechanizmy w celu zasto­ sowania adekwatnej terapii. Okresem sprzyjającym pojawieniu się przewlekłego zmę­ czenia jest wiek dorastania. Występujące w tym czasie konflikty wewnętrzne, frustracje, trudności w realizowaniu potrzeb i dążeń, niski poziom dojrzałości emocjonalnej, zmniejszona odporność na sytuacje stresowe, duża pobudliwość nerwowa, silne napięcie psychiczne, niepowodzenia w kontaktach z ludźmi przyczyniają się do wystąpienia zmęczenia. Często problemy te związane są ze specyfiką wieku rozwojowego: z dojrzewaniem seksualnym, zmia­ ną ról społecznych, trudnościami w odnalezieniu własnej tożsa­ mości. Obiektywnie uwarunkowana jest chwiejność psychiczna, spowodowana pewnymi dysfunkcjami hormonów.

14

Wstęp

Niepokojące jest zjawisko wzrostu liczby dzieci i  adolescen­ tów skarżących się na przewlekłe zmęczenie, w tym także zespół przewlekłego zmęczenia. Mimo że jego obecność wśród młodzie­ ży jest niższa niż u dorosłych, to skutki są bardziej destrukcyjne, ponieważ istotnie wpływają na edukację, rozwój psychospołeczny i aktywność fizyczną. Ocena zmęczenia u  adolescentów napotyka na trudności ze względu na specyfikę i  dynamikę tego okresu związaną z  czyn­ nikami fizycznymi (np. zmiany hormonalne okresu dorasta­ nia), emocjonalnymi (np. potrzeba niezależności) i społecznymi (np. kontakty interpersonalne). Wiek adolescencji jest czasem rosnących możliwości, ale także nowych zagrożeń. Kształtowanie się tożsamości, rozwój aspiracji i  dążeń pokrywa się ze zwięk­ szającym się zakresem doświadczeń i  wyzwań. Coraz bardziej świadoma perspektywa przyszłości, osiąganie autonomii oraz nowe potrzeby emocjonalne i społeczne mogą napotkać na wiele trudności w ich realizacji. Diagnoza przewlekłego zmęczenia na tym etapie życia zaburza funkcjonowanie emocjonalne i poznaw­ cze (Krawczyk, 2009). Według Eddy i  Cruz (2007), zmęczenie doświadczane przez adolescentów należy do czynników najsilniej wpływających na ogólną jakość ich życia. Praktyka kliniczna wskazuje na to, że zmęczenie jest często spotykanym, chociaż niespecyficznym symptomem towarzy­ szącym różnorodnym przewlekłym chorobom somatycznym występującym w wieku dorastania, między innymi zaburzeniom endokrynologicznym. Choroba dodatkowo ogranicza możliwość zaspokojenia wielu potrzeb nastolatków. Deprywacji i  frustracji ulega potrzeba kontaktu i uczestniczenia w życiu rodziny, przy­ jaźni z rówieśnikami, kontynuowania nauki w szkole, akceptacji, kontaktu ze światem zewnętrznym, a  w perspektywie przyszło­ ściowej – potrzeba usamodzielnienia się, przystosowania oraz realizowania planów życiowych. Uwzględniając zasięg występowania przewlekłego zmęczenia wśród nastolatków chorych i zdrowych, wskazana jest dokładniej­ sza analiza pogłębiająca zrozumienie tego zjawiska i znalezienie skutecznych sposobów terapii. Wielu badaczy wyraźnie wskazuje

Wstęp

15

na to, że psychologiczne aspekty zmęczenia muszą być koniecz­ nie wzięte pod uwagę przy próbach wyczerpującego wyjaśnienia patomechanizmu przewlekłego zmęczenia (Moss-Morris, 1997; Natelson, 1998). Wydaje się, że zbyt mało uwagi poświęcono predyspozycjom osobowościowym jako zmiennym modyfikującym doświadczenie zmęczenia. Przydatne może okazać się przeprowadzenie obser­ wacji dotyczących związku zachodzącego między cechami osobo­ wości pacjenta a powstaniem tego rodzaju zaburzeń. Celem pracy jest psychologiczna analiza i wieloaspektowa oce­ na przewlekłego zmęczenia u nastolatków z zaburzeniami endo­ krynnymi w porównaniu ze zdrowymi rówieśnikami. U podstaw badań własnych leży założenie o wzajemnych zależnościach mię­ dzy nasileniem i  rodzajem zmęczenia a  strukturą osobowości u dzieci chorych na cukrzycę, nadczynność tarczycy i otyłość pro­ stą oraz zdrowych. Poszukując psychologicznych uwarunkowań przewlekłego zmęczenia u adolescentów w zdrowiu i chorobie, przeprowadzo­ no badania, przyjmując następujące hipotezy: 1. Dzieci z  przewlekłymi zaburzeniami endokrynnymi róż­ nią się pod względem niektórych cech osobowości od zdrowych rówieśników. 2. Dzieci przewlekle chore odczuwają większe zmęczenie. 3. Niektóre cechy osobowości dzieci zdrowych i chorych mają związek z rodzajem i natężeniem odczuwanego zmęczenia. 4. Istnieje związek między poczuciem zmęczenia a  wiekiem badanych osób, formą odpoczynku i czasem snu. Dla zweryfikowania hipotez badaniami psychologicznymi objęto 185 dzieci przewlekle chorych i ich zdrowych rówieśników w wieku od 12 do 17 lat. W skład 105-osobowej grupy klinicznej wchodzą dzieci z trzema rodzajami zaburzeń endokrynnych: 1. Dzieci chore na cukrzycę insulinozależną – 34 osoby. 2. Dzieci z otyłością prostą – 34 osoby. 3. Dzieci z nadczynnością tarczycy – 37 osób. Badania przeprowadzono indywidualnie u  dzieci w  okresie wyrównania metabolicznego, podczas hospitalizacji w  Klinice

16

Wstęp

Pediatrii, Endokrynologii i  Chorób Młodzieży Dziecięcego Szpitala Klinicznego w Lublinie. W grupie porównawczej przebadano 80 osób zdrowych, któ­ re pod względem wieku i  płci odpowiadają dzieciom z  grupy klinicznej. Głównym założeniem podejmowanej tematyki i  prowadzo­ nych badań jest poznanie uwarunkowań przewlekłego zmęczenia, szczególnie w populacji dzieci przewlekle chorych w porównaniu do zdrowych. Książka składa się z dwóch części. Pierwszą, teoretyczną, two­ rzą trzy rozdziały. W rozdziale I przedstawiono wielowymiarową naturę zmęcze­ nia – jego genezę i typowe przejawy, zarówno w aspekcie psycho­ logicznym, jak i fizycznym. Omówiono również uwarunkowania przewlekłego zmęczenia w odniesieniu do specyfiki wieku dora­ stania i osobowościowych korelatów zmęczenia. Rozdział II dotyczy kontrowersji wokół zespołu przewlekłego zmęczenia – CFS, jego etiologii, fenomenologii i  kryteriów dia­ gnostycznych. Prezentuje modele psychopatologiczne wyjaśnia­ jące mechanizm CFS. Koncentrując się na psychospołecznych i  psychofizjologicznych aspektach CFS, podkreślono deficyty towarzyszące diagnozie zespołu przewlekłego zmęczenia w okre­ sie adolescencji. Na końcu rozdziału przedstawiono możliwości leczenia farmakologicznego i  różnorakie techniki oddziaływań psychoterapeutycznych. Rozdział III ukazuje psychologiczną specyfikę przewlekłych chorób w  okresie rozwojowym, ze szczególnym uwzględnie­ niem wpływu chronicznych schorzeń na strukturę osobowości i  funkcjonowanie psychiczne dzieci z  wybranymi zaburzeniami endokrynnymi. Warto zaznaczyć, że nawet nieznaczne, lecz stałe zmęczenie stanowi poważne niebezpieczeństwo dla prawidłowe­ go rozwoju dzieci przewlekle chorych, u  których obserwuje się problemy w zakresie przystosowania. Część druga publikacji to raport z  badań nad przewlekłym zmęczeniem u  nastolatków chorych i  zdrowych. Składa się z trzech rozdziałów.

Wstęp

17

Rozdział IV zawiera podstawy metodologiczne badań wła­ snych, prezentację grup klinicznych i  kontrolnej oraz charak­ terystykę metod. W  badaniach zastosowano Kwestionariusz Osobowości R.B. Cattella – HSPQ oraz dwa narzędzia do oszacowa­ nia natężenia i rodzaju doświadczanego zmęczenia: Kwestionariusz Skumulowanego Zmęczenia R.  Kosugo – CFI i  Skalę Oceny Zmęczenia J. Schwartza, L. Jandorfa i B. Krupp – FAI. W rozdziale V przedstawiono wyniki badań własnych oraz ich analizę na podstawie obliczeń statystycznych i graficznej ilustracji otrzymanych danych. Psychologiczną interpretację, dyskusję, a także odniesienie do koncepcji teoretycznych i  badań innych autorów umieszczono w rozdziale VI. Na zakończenie podano wnioski, które są próbą podsumo­ wania omawianych zagadnień i  wyznaczają kierunek dalszych poszukiwań. Biorąc pod uwagę zasięg występowania przewlekłego zmęcze­ nia wśród nastolatków, wskazane byłoby podjęcie dalszych badań. Konieczna jest profilaktyka we wcześniejszych okresach życia, ponieważ pojawiające się u dorosłych przewlekłe zmęczenie może mieć źródła już w okresie adolescencji.