Andrzej Ryk

W poszukiwaniu podstaw pedagogiki humanistycznej Od fenomenologii

Edmunda Husserla do pedagogiki fenomenologicznej

Andrzej Ryk

W POSZUKIWANIU PODSTAW PEDAGOGIKI HUMANISTYCZNEJ Od fenomenologii Edmunda Husserla do pedagogiki fenomenologicznej

Kraków 2011

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011

Recenzenci: prof. zw. dr hab. Bogusław Milerski prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

ISBN 978-83-7587-334-4

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2011

Spis treści Wstęp .............................................................................................................................

7

IiI. Fenomenologia transcendentalna Edmunda Husserla jako nauka pewna i ścisła .....

15

1. Fenomenologia jako odpowiedź na zbłąkany racjonalizm pozytywizmu .............. 2. Fenomenologiczny genesis .................................................................................... 3. Husserlowski kartezjanizm .................................................................................... 4. Fenomenologia transcendentalna Edmunda Husserla .......................................... 5. Próba rekapitulacji – wydobycia najważniejszych wyznaczników fenomenologii transcendentalnej Edmunda Husserla .......................................................................... 6. Wybrane oceny transcendentalnej fenomenologii Edmunda Husserla ................

15 22 28 32

III. Wokół myśli Edmunda Husserla – wybrane egzemplikacje .....................................

93

1. Diltheyowski świat życia ........................................................................................ 2. Istota aktów wczucia Edyty Stein .......................................................................... 3. Hermeneutyka jestestwa Martina Heideggera ..................................................... 4. Hermeneuta myśli Edmunda Husserla – Roman Ingarden .................................... 5. Fenomenologia Edmunda Husserla według Józefa Tischnera ............................... 6. Maurice’a Merleau-Ponty’ego fenomenologia percepcji ...................................... 7. Hans-Georg Gadamer a Edmund Husserl ..............................................................

93 101 110 113 118 124 128

86 88

III. Fenomenologiczne inspiracje w naukach społecznych .............................................. 131 1. Fenomenologiczne inspiracje w socjologii ............................................................ 135 2. Fenomenologiczne inspiracje w psychologii według Amadeo Giorgiego i Clarka E. Moustakasa .......................................................................................... 154 3. Fenomenologiczne inspiracje w pedagogice – wybrane ujęcia ................................ 163 IV. Własne poszukiwania możliwości aplikacji fenomenologii transcendentalnej do teorii i praktyki badawczej w pedagogice ............................................................ 193 1. Podstawowe założenie teoretyczne ....................................................................... 2. Założenia metodologii badawczej w pedagogice fenomenologicznej .................................................................................................. 3. Etapy badania przeprowadzonego w perspektywie fenomenologicznej .............. 4. Kierunki badań w perspektywie fenomenologii Edmunda Husserla .....................

193 209 211 216



Spis treści

Wnioski i zakończenie ..................................................................................................... 229 Bibliograa ..................................................................................................................... 233 Spis tabel ........................................................................................................................ 255 Spis schematów ............................................................................................................. 257

A ja też do siebie samego wróciłem…1

Wstęp Dlaczego pragnę się zająć fenomenologią? Czym jest sama fenomenologia? Dlaczego uważam, że temat jest ważny?2 Czy fenomenologia jest „martwym” kierunkiem filozoficznym, który już został zastąpiony nowymi?3 Czy może stale inspiruje nowe pokolenia badaczy w  ich próbach rozumienia rzeczywistości? Czy i w jakim stopniu można wykorzystać fenomenologię jako „szkołę myślenia” w  teorii pedagogicznej? Czy można fenomenologię odnieść do pedagogicznej praktyki, tzn. „zaprosić” ją do procesu wychowania jako jego styl i formę? Czy jeśli założymy „fenomenologiczne okulary” patrzenia na rzeczywistość, to ów kierunek myślowy powie nam coś więcej o świecie, człowieku i  nas samych? Czy fenomenologia jako metoda posiada jakiś szczególny sposób patrzenia na ten świat? Czy wyniki badań są takie same jak te uzyskiwane przez warsztat myślenia pozytywistycznego? Czy fenomenologia kreuje jakiś specyficzny świat wartości? Czy stawia jakieś nowe cele, ku którym człowiek będzie się wznosić i poprzez ich osiąganie będzie zdolny afirmować sam siebie? 1 2

3

Św. Augustyn, Wyznania, Z. Kubiak (tłum.), Znak, Kraków 2007, s. 228. Pytanie to zaczerpnąłem z niewielkiej książki Leszka Kołakowskiego pt.: Husserl i poszukiwanie pewności, Aletheia, Warszawa 1990, w której autor ukazuje swój osobisty stosunek do myśli Husserla. Pisze tam słowa, pod którymi w pełni się podpisuję: „Nie pretenduję do miana znawcy Husserla, jak wielu innych, którzy analizują każdy krok jego intelektualnego rozwoju, wyławiają nawet najdrobniejsze zmiany w jego formułach oraz próbują ze sobą pogodzić wszystko to, co powiedział. Nie wierzę również, jak niektórzy, że jeśli się wniknie w jego dzieło dość głęboko, można posiąść niejako wtajemniczenie w metodę myślenia absolutnie niezawodną. […]. Muszę przyznać, że Husserl był w istocie wielkim filozofem dzięki niezwykłej wytrwałości w swoim niekończącym się dążeniu: odbudować nadzieję na powrót do absolutnie pierwotnej intuicji w  poznaniu oraz przezwyciężyć relatywizm i sceptycyzm”. Na temat współczesnej recepcji samej fenomenologii Husserla polecam interesujący artykuł Andrzeja Lisaka pt.: Czy możemy mówić o nieaktualności Husserla?, „Fenomenologia” 2005, r. III, nr 3, A. Przyłębski (red.), Wyd. PTF, Warszawa, s. 47–58, w którym pisze m.in.: „To Husserl nauczył nas fenomenologii. Husserl otworzył nam oczy na doświadczenie »rzeczy samych«, chociaż stwierdzenie to, bez przypomnienia kontekstu historycznego, już niewiele mówi o trudnej sytuacji ówczesnej filozofii. […] Filozofia przestała pełnić wiodącą rolę, stając się tylko jedną z dyscyplin w obrębie uniwersytetu, a impulsy płynące od niej nie odgrywały już większego znaczenia. Powszechne stało się odczucie, że filozofia stała się zbyteczna”.



Wstęp

W końcu, czy fenomenologia potrafi pomóc pełniej żyć? Pytań jest wiele i stale pojawiają się nowe. Antropomorfizując, powiemy, że fenomenologia „cieszy się”, gdy pojawiają się nowe „pojawy” rzeczywistości. Póki będą się one pojawiać, fenomenologia nie straci prawa do istnienia. Postawione powyżej pytania wypłynęły z  przeczucia oczekiwania nowego wydarzenia, przed którym staje badacz. Ów podróżnik ma świadomość, iż czeka go trudna droga, ale wie również, że na tej drodze nie jest i  nie będzie sam. Nie jest sam, gdyż towarzyszą mu wszyscy ci, którzy fenomenologię tworzyli. Towarzyszą przez myśl zawartą w pojęciach, które jawią się piszącemu te słowa. I nie będzie sam, gdyż zamykając własne myśli w pojęcia, frazy, zdania, otwiera się na spotkanie z drugim w nieskończonym horyzoncie znaczeń. Dlaczego więc fenomenologia? Po pierwsze dlatego, że choć sam kierunek jest na scenie filozofii już ponad sto lat, to ciągle jest mało znany i rozumiany – szczególnie w środowisku pedagogów, zarówno teoretyków, jak i praktyków4. Po drugie wydaje się, że wciąż istnieje w polskiej pedagogice niedosyt opracowań czy monografii czerpiących z dorobku filozofii jako takiej. Ta swoista „czarna dziura” – jak wiemy – jest wynikiem okresu ideologicznego „zamrożenia” pedagogicznego pluralizmu, z drugiej zaś strony wyraża chyba wciąż zbyt niski stan kultury filozoficznej wśród pedagogów. Po trzecie fenomenologia jest jednym z  kierunków reprezentujących tzw. przełom antypozytywistyczny w nauce i kulturze. Jej znaczenie jest dla współczesnego rozwoju rozumienia tożsamości wiedzy fundamentalne. Próba uchwycenia najważniejszych „przyczółków” myślenia fenomenologicznego wydaje się więc istotna z perspektywy podnoszenia ogólnohumanistycznej kultury pedagogicznej. Po czwarte fenomenologia jest nie tylko kierunkiem samym w  sobie, tzn. posiada własną tożsamość, historię i znaczenie w kulturze naukowej5, lecz sta4

5

Por. w tej kwestii komentarz Jarosława Gary (Od filozoficznych podstaw wychowania do ejdetycznej filozofii wychowania, Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2009, s. 28–29): „W polskiej literaturze przedmiotu pedagogiczne recepcje fenomenologii, nie mówiąc o źródłowo rozpoznanych nastawieniach badawczych samej fenomenologii »rdzennej«, należą do rzadkości”. Do prac o znaczącej wartości poznawczej Gara zalicza poszukiwania takich autorów, jak: W. Cichoń, J. Filek i K. Ablewicz. Przy analizie pojęć oraz historii samej fenomenologii szczególnie pomocne mogą okazać się dwa słowniki dotyczące tej problematyki. Pierwszy z  nich ukazał się w  1997 roku w  USA z  inicjatywy Lestera Embre’a [por. L. Embree, E.A. Behnke, D. Carr, J.C. Evans, J. Huertas-Jourda, J.J. Kockelmans, W.R. McKenna, A. Mickunas, J.N. Mohanty, Th.M. Seebohm, R.M. Zaner (red.), Encyclopedia of phenomenology, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 1997, ss. 746; por. także krytyczną recenzję tego słownika: J. Woleński, Summa Phenomenologiae, „Kwartalnik Filozoficzny” 1999, W. Stróżewski (red.), PAU UJ, Kraków]. Drugi, bardziej współczesny słownik, ukazał się w Niemczech: Wörterbuch der phänomenologischen Begriffe, H. Vetter (Hg.), Unter Mitarbeit von K. Ebner und U. Kadi, Felix Meiner Verlag, Hamburg 2004. Informację tę podaję za: A. Przyłębski, Słownik pojęć fenomenologicznych, recenzja, „Fenomenologia” 2006, r. IV, nr 4, A. Przyłębski (red.), Wyd. Naukowe UAM, Poznań, s. 153.

Wstęp

ła się również inspiracją dla praktycznie wszystkich współczesnych kierunków filozoficznych, począwszy od ujęć neomarksistowskich aż do koncepcji wypływających z realizmu klasycznego. Fenomenologia odnajduje się niemal w każdej sytuacji ideowej, zarówno w wymiarze teoretycznym, jak i praktycznym6. Można w tym miejscu postawić zarzut, iż w związku z tym jest koncepcją relatywną, bez własnej klarownej tożsamości. Nie wydaje się to jednak prawdą. Postaram się to potwierdzić w dalszych rozważaniach. Po piąte – inspiracja, aby bliżej przyjrzeć się fenomenologii w  kontekście pedagogiki przyszła niejako z zewnątrz. Dokładniej „z ziemi włoskiej”, na której autor zetknął się z dorobkiem naukowym środowiska skupionego wokół profesora Uniwersytetu Bolońskiego Piero Bertoliniego – twórcy włoskiej pedagogiki fenomenologicznej. Liczne, zarówno teoretyczne, jak i praktyczne, opracowania tej grupy badaczy stały się jednym z żywych impulsów do podjęcia tego tematu badań. Po ukazaniu wybranych motywów podjętych badań chciałbym w  tym miejscu zaproponować podstawowe zadania badawcze, które zostaną zrealizowane w ramach niniejszej monografii. Pierwszym zadaniem jest próba rekonstrukcji kluczowych wątków fenomenologii Husserla na podstawie przede wszystkim Medytacji kartezjańskich i Idei I7, które pierwotnie, według zamiarów ich autora, miały być czymś w rodzaju Summa fenomenologica. Jednak, jak wiemy, Husserl przez całe życie poszukiwał pełnej formy i pełnego wyrazu swych fenomenologicznych przekonań. Równocześnie pragnę zaznaczyć, iż owa próba rekonstrukcji będzie miała charakter nieco utylitarny8, to znaczy będzie dokonywana w perspektywie jej zna6

7

8

Por. także liczne periodyki dotyczące problematyki fenomenologicznej, m.in.: anglojęzyczny „Phenomenological Inquiry. A  Review of Philosophical Ideas and Trends”, Published by The World Institute for Advanced Phenomenological Research and Learning, Hanover, New Hampshire, USA, niemieckojęzyczny „Phänomenologische Forschungen”, Verlag Karl Alber Fraiburg – München, czy polskojęzyczne: „Fenomenologia. Pismo Polskiego Towarzystwa Fenomenologicznego”, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań oraz „Horyzonty Fenomenologii I”, Wyd. Adam Marszałek, Toruń. Por. także konferencje organizowane na całym świecie, poświęcone tematyce fenomenologicznej oraz liczne publikacje. Przykładowe elenco zarówno publikacji, jak i konferencji można odnaleźć m.in. w „Phenomenological Inquiry. A Review of Philosophical Ideas and Trends”, W. XXVI, October 2002, s. 170 nn. E. Husserl, Medytacje kartezjańskie z  dodaniem uwag krytycznych Romana Ingardena, A. Półtawski (tłum.), PWN, Warszawa 1982; E. Husserl, Idee czystej fenomenologii i  fenomenologicznej filozofii. Księga Pierwsza, R. Ingarden (tłum.), PWN, Warszawa 1975. Por. także uwagi poczynione przez Z. Krasnodębskiego na wstępie rozdziału poświęconego fenomenologii Husserla w pracy: Rozumienie ludzkiego zachowania: rozważania o filozoficznych podstawach nauk humanistycznych i społecznych (PIW, Warszawa 1986), gdzie czytamy m.in. o recepcyjnych trudnościach myśli Husserla: „Co w tej sytuacji może zrobić ktoś, kto jak ja chce zastanowić się nad wkładem fenomenologii Husserla do pewnej szczegółowej problematyki, wyrosłej na zupełnie innym niż ona gruncie? Którą z faz rozwoju fenomenologii wziąć pod uwagę? Czy można którąkolwiek z jej postaci uznać za coś więcej niż prowizoryczny projekt, oparty na chwiejnym fundamencie? Czy można pominąć kwestie zasadnicze – wątpliwości dotyczące samej fenomenologii? W zasadzie każde rozwiązanie przynieść





Wstęp

czenia i możliwości wykorzystania w budowaniu teorii i praktyki pedagogicznej. W związku z tym nieco bardziej zaawansowany w dziedzinie filozofii Czytelnik będzie mógł odnieść nieraz wrażenie jakiegoś ograniczenia bądź wybiórczości podejmowanych wątków. Takie podejście jest jednak zamierzeniem celowym, przedkładającym zrozumiałość i jasność proponowanych objaśnień nad ujęciem całościowym i wyczerpującym. Drugi etap pracy badawczej – wokół myśli Husserla – skupi się na wyeksponowaniu tych wątków tradycji fenomenologicznej, które w  szczególny sposób bądź są już zakorzenione w tradycji pedagogicznej, bądź zawierają w sobie takie elementy, które pozwolą odsłonić nowe ujęcia i stać się ważne dla rozwoju kultury pedagogicznej, a zarazem pełniejszego zrozumienia samej fenomenologii. Celem trzeciego rozdziału będzie próba wyeksponowania podstawowych aplikacji myśli fenomenologicznej w  ramach nauk społecznych. Czwarty rozdział przedstawia własne poszukiwania badawcze autora niniejszej monografii, zarówno w warstwie teoriopoznawczej, jak i empirycznej. Całość będą zamykać przykładowe próby realizacji projektów badawczych opartych na założeniach myślenia fenomenologicznego formułowanych przez samego autora. Kolejny ważny wątek, o  którym należy wspomnieć, to fakt, iż niniejsza rozprawa ma być kontynuacją poprzednich własnych poszukiwań badawczych zawartych w  dwóch monografiach: (Po)nowoczesny podmiot w  doświadczeniu spotkania. Antropologiczne aspekty pedagogiki spotkania oraz Pedagogika dramatu. Poszukiwania antropologiczno-metodologiczne9. Wątkiem, który łączy obie wymienione prace, jest próba poszukiwania nowych modeli teoretycznych dla teorii i  praktyki badawczej w  pedagogice. Oba przywołane w  tych książkach modele – spotkania i dramatu – łączy ostatecznie fenomenologiczno-hermeneutyczna perspektywa, w której owe poszukiwania przebiegały. Perspektywa ta, zdaniem autora, odsłania nowe horyzonty i możliwości rozumienia tradycyjnie dotąd interpretowanych zagadnień pedagogicznych. Przełamuje dotychczasowe poglądy i schematy. Staje się żywym źródłem intelektualnej, ale i  duchowej eksploracji rzeczywistości. Ukazuje potrzebę bliższego poznania zagadnień, których autor doświadczał niejako parcjalnie, analizując wybrane modele teoretyczne rozumienia człowieka i jego kontekstualności. Owa wspólna per-

9

może tylko połowiczny sukces. Nie można uciec od rozważań ogólnych, ale samoograniczenie jest konieczne”. W kwestii trudności recepcyjnych i częstych niejasności w myśli samego Husserla por. także artykuł: K. Okopień, Czytanie Husserla czyli fenomenlogia do kwadratu, „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria” 1996, r. V, nr 2 (18), PAN KNF, Warszawa, s. 25–46. Por. A. Ryk, (Po)nowoczesny podmiot w  doświadczeniu spotkania. Antropologiczne aspekty pedagogiki spotkania, Impuls, Kraków 2006; A. Ryk, Pedagogika dramatu. Poszukiwania antropologiczno-metodologiczne, Wyd. Naukowe AP Kraków 2008.

Wstęp

spektywa widzenia i rozumienia świata prezentowanego z ludzkiej perspektywy zainspirowała więc do kontynuowania poszukiwań badawczych. Pierwsza z przywołanych przeze mnie monografii10 dotyczyła problematyki spotkania. Próbowała dokonać oglądu rzeczywistości spotkania z  różnych perspektyw: filozoficznej, teologicznej, socjologicznej, psychologicznej, i wreszcie odwołać się do osobistych doświadczeń badanych respondentów i wydobyć wewnętrzną, subiektywną sferę ich doznań i przeżyć. Efektem pracy był nie tylko fenomenologiczny opis doświadczenia spotkań, ale również próba odsłonięcia jego warstwy ejdetycznej, esencjalnej. Cel ten osiągnięto, używając fenomenologicznej metody analizy danych. Ostatecznie więc odkryto sens spotkania, odwołując się nie do teoretycznych analiz, ale wychodząc od żywych, osobistych opisów spotkań w doświadczeniach respondentów. Można więc skonstatować, iż w wyniku przeprowadzonego badania uzyskano istotnościowy opis fenomenu spotkania. Odkryciem zatem – chyba najważniejszym, choć wówczas przez samego autora nie do końca uświadomionym – była istotnościowa eksploracja rzeczywistości. To nasunęło myśl o potrzebie pogłębionego opracowania dotyczącego metodologii istotnościowej w badaniach pedagogicznych. Metodologia ilościowa oparta na materialistyczno-empirycznej wizji rzeczywistości ma już swe uznane miejsce, a  metodologia jakościowa czy istotnościowa (K. Ablewicz, J. Gnitecki, J. Gara11) znajduje swe odzwierciedlenie w nowszych publikacjach dotyczących metodologii pedagogicznej. Problem ów pojawił się ponownie w  drugiej przywoływanej przeze mnie monografii12, dotyczącej filozoficznej koncepcji dramatu i jej możliwości wykorzystania dla teorii i praktyki pedagogicznej. Odwołując się zarówno do samej idei dramatu, jak i filozofii klasycznej, okazuje się, iż wyłączenie istotnościowej wizji rozumienia rzeczywistości prowadzi do redukcji rozumienia świata i  człowieka, zamykając obie te sfery w relacji podmiot – przedmiot. Podmiot i przedmiot, pozbawione swej esencjonalności, zostały silnie zrelatywizowane i często stały na wrogich sobie pozycjach. Owa aporia stała się podłożem dla opisywanej dziś tak często sytuacji kryzysu, w jakiej znaleźli się współczesny człowiek i świat. Człowiek nie miał już czego poszukiwać, bo to, co poszukiwane, każdorazowo mogło być czymś innym. Brak stałości przedmiotu zachwiał stałością podmiotu poznającego. Tak między innymi rodził się tytułowy dramat i pedagogika dramatu. 10 11

12

Por. A. Ryk, (Po)nowoczesny podmiot…, dz. cyt. Por. K. Ablewicz, Teoretyczne i metodologiczne podstawy pedagogiki antropologicznej. Studium sytuacji wychowawczej, Wyd. UJ, Kraków 2003; J. Gnitecki, Elementy metodologii badań w pedagogice hermeneutycznej, Wyd. WSP, Zielona Góra 1996; J. Gara, Od filozoficznych podstaw wychowania do ejdetycznej filozofii wychowania, Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2009. Por. A. Ryk, Pedagogika dramatu…, dz. cyt.





Wstęp

Przywołana w tym miejscu sytuacja kryzysu stała się również inspiracją dla tzw. przełomu antypozytywistycznego, dla którego przywrócenie człowieka samemu sobie stało się centralnym zadaniem13. Znamienne są tutaj takie kierunki, jak: egzystencjalizm z różnymi odłamami, fenomenologia, hermeneutyka oraz częściowo pragmatyzm amerykański. Wspólną cechą dla wszystkich wyżej wymienionych kierunków była postawa niezgody na pozytywistyczną propozycję rozumienia człowieka i jego miejsca w świecie. Przyjrzyjmy się bliżej podstawowym założeniom pozytywizmu. Odnajdujemy je przede wszystkim w dziełach Augusta Comte’a. Wzmianki o  fenomenologicznej perspektywie badawczej pojawiły się w pracach M. Nowak-Dziemianowicz, A. Męczkowskiej, T. Borowskiej, J. Łyska, B. Żechowskiej, S. Palki, B. Sosnowskiej, M. Nowaka i B. Milerskiego14. Znakomite próby całościowego bądź parcjalnego ujęcia problemu pedagogiki fenomenologicznej zostały podjęte na polu nauki polskiej przez takich badaczy, jak: J. Gnitecki, J. Filek, K. Ablewicz i J. Gara15. W tym miejscu chciałbym odnieść się do dwóch ostatnich autorów, dla których fenomenologia stała się zasadniczym punktem odniesienia dla uprawianej przez nich pedagogiki, aby wskazać na

13

14

15

O  źródłach pojawienia się usystematyzowanej myśli fenomenologicznej pisze S. Judycki [Głębia i kontyngencja fenomenu. Fenomenologia i filozofia XX wieku, w: D. Bęben, A. Leder, C.J. Olbromski (red.), Horyzonty fenomenologii I, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008, s. 28–29], wyróżniając cztery jej zasadnicze powody: po pierwsze reakcja na zbyt gwałtowny przyrost nauk szczegółowych z ich rosnącym relatywizmem, po drugie narastające tendencje scjentystyczne i redukcjonistyczne w samej nauce, po trzecie narastające poczucie rozczarowania dotychczasową filozofią i w końcu czwarty powód Judycki upatruje w ogólnym wzroście wrażliwości na to, co ludzkie, na to, co humanistyczne, na potrzebę wyrażenia tego, co zakryte, niewidoczne, esencjalne. Por. M. Nowak-Dziemianowicz, Doświadczenie rodzinne w  narracjach. Interpretacje sensów i  znaczeń, Wyd. UWr, Wrocław 2002; A. Męczkowska, Fenomenografia jako podejście badawcze w obszarze studiów edukacyjnych, „Kwartalnik Pedagogiczny” 2003, 3 (189), r. XLVIII, Wyd. UW, Warszawa, s. 71–90; T. Borowska, Zastosowanie fenomenologicznych koncepcji emocji i uczuć na gruncie współczesnej pedagogiki, M. Dudzikowa (red.), „Colloquia Communia” 2003, 2 (75), Wyd. A. Marszałek, Toruń; J. Łysek, O podstawach kreowania racjonalności hermeneutycznej w pedagogice, Śląsk, Katowice 1998; B. Żechowska, O poznawaniu nauczyciela, Wyd. UŚ, Katowice 1995; S. Palka (red.), Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, Wyd. UJ. Kraków 1998; S. Palka (red.), Pogranicza pedagogiki i nauk pomocniczych, Wyd. UJ, Kraków 2004; S. Palka, Metodologia. Badania. Praktyka pedagogiczna, GWP, Gdańsk 2006; P. Sosnowska, Filozofia wychowania w perspektywie Heideggerowskiej różnicy ontologicznej, Wyd. UW, Warszawa 2009; M. Nowak-Dziemianowicz, Podstawy pedagogiki otwartej. Ujęcie dynamiczne w inspiracji chrześcijańskiej, RW KUL, Lublin 2000; B. Milerski, Hermeneutyka pedagogiczna. Perspektywy pedagogiki religii, Wyd. Naukowe ChAT, Warszawa 2011. Por. J. Filek, Filozofia jako etyka, Znak, Kraków 2001; K. Ablewicz, Hermeneutyczno-fenomenologiczna perspektywa badań w pedagogice, Wyd. UJ, Kraków 1994; K. Ablewicz, Teoretyczne i metodologiczne podstawy pedagogiki…, dz. cyt.; J. Gara, Od filozoficznych podstaw wychowania…, dz. cyt.; J. Gnitecki, Elementy metodologii badań…, dz. cyt.

Wstęp

komplementarność, a nie jedynie kompilacyjność poszukiwań własnych z pracami wyżej wymienionych autorów. Otóż dla J. Gary16 jednym z podstawowych zadań było studium „nad fenomenologią »rdzenną«” i jej głównymi impulsami wywiedzionymi z Badań logicznych Husserla17. Tymczasem własne poszukiwania oparłem przede wszystkim na kolejnym ważnym dziele Husserla, Medytacjach kartezjańskich i Ideach I18. W Medytacjach kartezjańskich pojawia się bądź wiele nowych merytorycznie kwestii nieujętych w samych Badaniach logicznych, bądź też są obecne kwestie rozumiane i przedstawiane przez samego Husserla nieco inaczej lub z innej perspektywy niż w Badaniach logicznych, które są dziełem wcześniejszym niż Medytacje kartezjańskie. Wyniki analiz przeprowadzonych przez J. Garę, dotyczące przede wszystkim próby eksplikacji ejdetycznych aktów wychowania, przedstawiam w rozdziale eksponującym wybrane ujęcia aplikacji fenomenologii w pedagogice polskiej, a niektóre wyniki jego badań wykorzystuję do pełniejszego naświetlenia poszukiwań badawczych w rozdziale poświęconym próbie wyeksponowania własnej koncepcji aplikacji fenomenologii do teorii i  praktyki pedagogicznej. Elementami różnicującymi nasze poszukiwania są więc zarówno źródła analizy „rdzennej” fenomenologii Husserla, jak i  wyprowadzne z  niej podstawowe i  szczegółowe implikacje. Są to zatem poszukiwania niewykluczające się wzajemnie, stanowią też niezwykle interesującą – z mojego punktu widzenia – próbę ukazania przez dwóch niezależnych badaczy tej samej, a jednak nieco odmiennie uchwyconej fenomenologii. Z  kolei praca K. Ablewicz19 dotyczy przede wszystkim próby wyznaczenia teoretyczno-metodologicznych podstaw pedagogiki antropologicznej i  wykorzystania jej do analizy sytuacji wychowawczej. Nie jest więc analizą dzieł samego Husserla ani też jego „filozoficznych” uczniów, ale odwołuje się przede wszystkim do bogatej i  chronologicznie pierwszej – niemieckiej i  niemieckojęzycznej – pedagogiki fenomenologicznej reprezentowanej między innymi przez: O.F. Bollnowa, A. Fischera, H. Nohla, M. Lagenvelda i innych. Krystyna Ablewicz, podążając za wymienionymi autorami, buduje własną samodzielną koncepcję rozumienia sytuacji wychowawczej w perspektywie pedagogiki antropologicznej. Autorka następująco charakteryzuje wyniki swych poszukiwań:

16 17 18 19

Por. J. Gara, Od filozoficznych podstaw wychowania…, dz. cyt., s. 41. Por. E. Husserl, Badania logiczne. Badania dotyczące fenomenologii i teorii poznania, t. II, cz. I, cz. II, A. Półtawski (tłum.), PWN, Warszawa 2000. Por. E. Husserl, Medytacje kartezjańskie…, dz. cyt.; E. Husserl, Idee czystej fenomenologii…., dz. cyt. Por. K. Ablewicz, Teoretyczne i metodologiczne podstawy pedagogiki…, dz. cyt.





Wstęp

Badania te, prowadzone w ramach szeroko pojętych nauk o wychowaniu, powinny być scalane w ramach właśnie antropologii pedagogicznej, jako centralnego ośrodka interpretacyjnego, należącego do pola badań pedagogiki ogólnej20.

Podobnie więc jak w  przypadku badań prowadzonych przez J. Garę, poszukiwania badawcze K. Ablewicz są kolejną ważną częścią pedagogiki zorientowanej humanistycznie, a  uściślając, pedagogiki odnajdującej swą tożsamość w badaniach fenomenologicznych zapoczątkowanych przez Husserla. Wybrane elementy dorobku K. Ablewicz zostaną przedstawione w dalszej części książki, a niektóre z wyników jej badań odniesione do rezultatów własnych poszukiwań. W związku z tym, tam gdzie było to możliwe, aby uniknąć niepotrzebnych powtórzeń – szczególnie przy omawianiu dorobku pedagogiki fenomenologicznej na świecie, np. niemieckojęzycznej – odsyłam do prac powyższych autorów (szczególnie K. Ablewicz). Sam zaś starałem się wyeksponować te wątki, które dotychczas były nieobecne bądź zbyt mało obecne w rodzimej literaturze, np. recepcja fenomenologii w pedagogice włoskiej czy kanadyjskiej, dostrzegając pod tym względem analizy J. Gary21 dotyczące między innymi działalności holenderskiego pedagoga pracującego w Kanadzie – Maxa van Manena.

20 21

Por. K. Ablewicz, Teoretyczne i metodologiczne podstawy pedagogiki…, dz. cyt., s. 265. Por. J. Gara, Od filozoficznych podstaw wychowania…, dz. cyt., s. 26–28.

Zwróciłem się następnie do samego siebie i zapytałem: Kim jesteś? 545

Wnioski i zakończenie Spróbujmy w  tym miejscu podsumować przeprowadzone analizy i wydobyć momenty arché formułowanej przez nas pedagogiki fenomenologicznej. Oto te, które wydają się najistotniejsze: 1. Pedagogika fenomenologiczna jest ufundowana na nowym typie racjonalności wyrosłej ze sprzeciwu wobec racjonalności pozytywistycznej, logiki przyczynowo-skutkowej i  specyficznego rozumienia doświadczenia jako podstawowego sposobu opisywania i badania rzeczywistości człowieka. 2. Ów sprzeciw swą tożsamość odnajduje w  przekonaniu, iż rzeczywistością fundamentalną dla człowieka i całego procesu wychowania jest rzeczywistość duchowa, a nie materialna. Ta duchowość – w sensie ontologicznym – jest zarazem rozumiana jako wyraz wewnętrznego życia podmiotu ujmowanego w postaci świata przeżywanego. 3. Tak jak świat przeżywany staje się dla Husserla nowym rodzajem bytu, tak w  pedagogice fenomenologicznej świat przeżywany staje się rodzajem nowego pedagogicznego arché, które jest źródłem konstytuowania się całego procesu pedagogicznego. 4. Pierwszym zadaniem pedagogiki jest zatem odsłonięcie tożsamości świata przeżywanego podmiotu rozumianego zawsze jako zarazem wychowawca i wychowanek. 5. Dokonuje się to w postaci aktu poznania immanentnego i transcendentalnego oraz przy współudziale aktów wczucia skierowanych w stronę „cudzych podmiotów”, wzajemnie skierowanych na siebie podmiotów wychowania. 6. Wychowanie ostatecznie więc zmierza do (samo)wychowania rozumianego jako odsłonięcie tożsamości własnego świata przeżywanego, wydobywanie z siebie tego, co do tej pory było zakryte, niewidoczne, niezrozumiałe, jako warunku niezbędnego do współprzeżywania/współdoświadczania świata przeżywanego cudzych podmiotów. 7. Należy jednocześnie pamiętać, że owo wydobywanie/odsłanianie tożsamości odbywa się zawsze z  jednej strony w  jakimś naturalnym nastawieniu tego, 545

Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt., s. 283.



Wnioski i zakończenie

który wydobywa, oraz w jakimś horyzoncie tego, który wydobywa (świat życia codziennego). Owo uchwycenie tożsamości własnego Ja – rozumianego jako najgłębszy sens aktu wychowania w  pedagogice fenomenologicznej zawsze ma zatem charakter kontekstualny. 8. Trzeba jednocześnie pamiętać, iż kontekstualność jest warunkiem sine qua non samego poznania, nie zaś signum necessarium tożsamości. 9. W związku z tym – jak to już wielokrotnie podkreślano – w pedagogice fenomenologicznej rozszerza się dotychczasowy przedmiot badań, który obejmuje cały płynący strumień fenomenów stanowiących tożsamość świata przeżywanego podmiotu oraz podmiotów cudzych, a także nieskończoną wręcz ilość fenomenów oraz ich kontekstów/horyzontów, jakie ów podmiot napotyka na swojej drodze w wymiarze zarówno przestrzennym, jak i czasowym. 10. Wobec tego – w wyniku przeprowadzonych analiz – odsłonięto następujące rodzaje badań fenomenologicznych: o  charakterze jakościowym empirycznym, o  charakterze jakościowym transcendentalnym oraz o  charakterze ejdetycznym. 11. Pedagogika fenomenologiczna, choć posiada własną i specyficzną terminologię, poprzez którą ukazuje swą tożsamość, to jednak prowadząc własne badania, zachowuje język opisu zgodny ze źródłem ekspresji i nim się posługuje. 12. Należy stwierdzić, iż pedagogika fenomenologiczna, cechując się własnym specyficznym polem penetracji badawczej, oryginalną metodą oraz własną terminologią logicznie wynikającą z przyjętych założeń filozoficznych, ma pełne prawo być rozumiana jako samodzielny konstrukt o charakterze idealnym, będący instrumentem do analizy tego wycinka rzeczywistości, który nazywamy wychowaniem. 13. W wyniku wykonanych analiz narzuca się potrzeba prowadzenia do tej pory często „nieobecnych” badań w praktyce badawczej. Chodzi tu przede wszystkim o fenomenologiczną penetrację takich przestrzeni, jak: życie codzienne, świat przeżywany, naturalne nastawienie, społeczno-kulturowy i indywidualny horyzont życia wychowawcy/nauczyciela i wychowanka/ucznia. 14. W związku z tym – badając tego typu obszary ludzkich doświadczeń – należy również konsekwentnie oprzeć procedurę badawczą na podstawowych założeniach fenomenologii transcendentalnej, do której z pewnością należą: epoché – czyli przyjęcie postawy badawczej, aby analizować rzeczywistość tak i dokładnie tak, jak jest ona dana badającemu. Należy uznać fenomeny dane badaczowi za swoisty i  właściwy dla tego typu badań materiał badawczy służący do budowania zdań sensownych, te zaś potraktować jako prawomocne do konstruowania twierdzeń i teorii rozumianych jednak nie w duchu nauk pozytywistycznych, ale w duchu fenomenologii – posiadających odrębną tożsamość.

Wnioski i zakończenie

15. W  pisemnym opracowaniu uzyskanego materiału badawczego należy wychodzić od opisów tego, co bezpośrednio dane, zachowując w jak największym stopniu oryginalność i autentyczność źródłowych doświadczeń. Otrzymane w ten sposób zróżnicowane oglądy, najpierw w postaci pojedynczych typów/perspektyw, potem zaś w  postaci uogólnień należy konfrontować z  innymi opisami i  doświadczeniami mającymi ten sam przedmiot badań, aby uzyskiwana perspektywa stawała się jak najszersza, a  przez to pełniejsza (świadomie nie używam w  tym miejscu pojęcia „obiektywna”, gdyż jest ono charakterystyczne dla paradygmatu ilościowego; w paradygmacie fenomenologicznym bowiem chodzi przede wszystkim o  pełniejsze naświetlenie, odsłonięcie prawdy jawiącej się w  ludzkim świecie przeżyć, a nie zewnętrznych – często statystycznych – kryteriach oceny). Schemat 33. Pedagogika w perspektywie fenomenologicznej – próba uchwycenia kluczowych punktów

używa języka metaforycznego i potocznego do opisu badanego przedmiotu

bada wszelkiego rodzaju formy i przejawy ekspresji samego podmiotu, jak również świata kultury w ogóle

uwzględnia horyzont rozumiany jako zespół aktualnych bądź potencjalnych warunków wychowania

staje się rodzajem hermeneutyki – dąży do rozumienia tego, co jest rzeczywistym przedmiotem wychowania

pedagogika fenomenologiczna

dowartościowuje świat życia codziennego wychowawcy/ wychowanka

bada świat przeżywany podmiotu – odsłania jego Ja transcendentalne

przeformułowuje koncepcję i rolę badacza

poszukuje istoty doświadczeń i przeżyć wychowawcy/ wychowanka





Wnioski i zakończenie

Przeprowadzone analizy, głównie na podstawie Medytacji kartezjańskich oraz  Idei I Edmunda Husserla wyznaczyły główne kierunki i  cele dalszych badań. Owe studia są z jednej strony kontynuowane w pedagogice światowej (por. między innymi badania niemieckie, włoskie, amerykańskie czy kanadyjskie), z drugiej zaś wydaje się, że w pedagogice polskiej istnieje ciągły niedosyt w sferze realizacji badań fenomenologicznych czerpiących z  „rdzennej” myśli Husserla.

*** Delfickie słowa gnothi seauton uzyskały nowe znaczenie. Nauka pozytywna jest nauką zatracającą się w świecie […]. Trzeba najpierw stracić […] świat poprzez dokonanie epoche, by go potem na drodze uniwersalnej autorefleksji na powrót odzyskać. Noli foras ire, mówi Augustyn, in te redi, in interiore homine habitat veritas546.

Celem pracy była próba ukazania możliwości zastosowania fenomenologii Edmunda Husserla do teorii i praktyki badawczej w pedagogice. Aby to uczynić, najpierw przedstawiono próbę rekonstrukcji najważniejszych wątków myślowych fenomenologii Husserla. Okazało się, iż myśl twórcy fenomenologii jest niezwykle płodna i inspirująca zarówno w oryginalnej, choć ciągle nie w pełni odczytanej jeszcze formie, jak i  w  jej różnorodnych kontynuacjach i  interpretacjach (Heidegger, Ingarden, Stein, Tischner, Lévinas, Schütz i wielu innych). Analiza wydatnie ukazała, iż myśl fenomenologiczna znalazła swój „oddźwięk” niemal we wszystkich współczesnych prądach i kierunkach filozoficznych. Nie mniejszą rolę fenomenologia Husserla odegrała w rozwijających się bardzo dynamicznie naukach społecznych: socjologii, psychologii czy pedagogice. Niniejsza monografia to próba zasygnalizowania najważniejszych, jak się wydawało, dróg i  ścieżek wykorzystania fenomenologii w nowych obszarach i polach znaczeń. Jednocześnie autor ma świadomość, że dokonany wybór ma charakter selektywny i nie w pełni reprezentatywny. W związku z tym pojawia się potrzeba prowadzenia dalszych poszukiwań i  badań analitycznych, aby w pełni i wielostronnie ukazać różnorodne wątki i ścieżki aplikacji myśli fenomenologicznej we współczesnych teoriach i praktykach badawczych realizowanych w naukach szczegółowych.

546

E. Husserl, Medytacje kartezjańskie…dz. cyt., s. 236. Por. Św. Augustyn, Wyznania, dz. cyt. s. 297.

BIBLIOGRAFIA Ablewicz K., Codzienność i fenomenologia – metodologiczne uwagi pedagoga, w: S. Palka (red.), Pogranicza pedagogiki i nauk pomocniczych, Wyd. UJ, Kraków 2004. Ablewicz K., Człowiek jako metodologiczny problem pedagogiki, „Horyzonty Wychowania” 2002, nr 1 (1), WAM, Kraków. Ablewicz K., Doświadczenie naturalne podstawa pedagogiki per se, w: F. Adamski (red.), Poza kryzysem tożsamości, Wyd. Nauk. PAT, Kraków 1993. Ablewicz K., Hermeneutyczno-fenomenologiczna perspektywa badań w  pedagogice, Wyd. UJ, Kraków 1994. Ablewicz K., Język potoczny jako warunek dialogu edukacyjnego – w poszukiwaniu języka pedagogiki, „Edukacja. Studia, Badania, Innowacje” 1996, nr 3 (55), WSiP, Warszawa. Ablewicz K., Kilka metodologicznych problemów tworzenia i przekazu fenomenologicznej wiedzy o wychowaniu, w: J. Piekarski, D. Urbaniak-Zając, K.J. Szmidt (red.), Metodologiczne problemy tworzenia wiedzy w  pedagogice. Oblicza akademickiej praktyki, Impuls, Kraków 2010. Ablewicz K., (Nie)obecność ducha w wychowaniu człowieka. Z filozofii kultury Bogdana Nawroczyńskiego, „Horyzonty Wychowania” 2007, nr 6(11), WAM, Kraków. Ablewicz K., Pedagog kultury jako badacz i uczestnik rzeczywistości kulturowej (aspekt metodologiczny), „Edukacja. Studia, Badania, Innowacje” 1999, nr 3 (67), WSiP, Warszawa. Ablewicz K., Teoretyczne i metodologiczne podstawy pedagogiki antropologicznej. Studium sytuacji wychowawczej, Wyd. UJ, Kraków 2003. Adamiak M., Foucault i  perypetie podmiotu, „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria” 2002, r. 11, nr 2 (42), PAU KNF, Warszawa. Adamska J.I., W poszukiwaniu prawdy. Edith Stein – s. Benedykta, „Znak” 1968, 20, nr 5. Alijevova D., Sociological implications of phenomenology, „Phenomenological Inquiry. A Review of Philosophical Ideas and Trends” 2001, v. XXV, A.T. Tymieniecka (red.).



Bibliograa

Antinori F., I mondi vitali della formazione, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 1998, nr 4, CLUEB, Bologna. Applebaum M., Considerazioni critiche sui metodi fenomenologici di Moustakas e di Van Manen, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2007, XI (21). Applebaum M., Ricerca psicologica fenomenologica come scienza, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2010, XIV (27). Artoni M, Tarozzi M., Fenomenologia come metodo e filosofia di ricerca nelle scienze umane, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2010, XIV (27), CLUEB, Bologna. Augelli A., Erranze. Attraversare la preadolescenza, Franco Angeli, Milano 2011. Baker L., The ontological status of persons, „Philopsophy and Phenomenological Research” 2002, 65. Becchi E., I miei incontri con le fenomenologie, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 1997, nr 1, CLUEB, Bologna. Berger P.L., Luckmann T., Społeczne tworzenie rzeczywistości, J. Niżnik (tłum), PIW, Warszawa 1983. Bernet R., Kern I., Marbach E., An introduction to Husserlian phenomenology, w: J. McCumber (red.), Studies in phenomenology and existential philosophy, Northwestern University Press, Evanston 1993. Bertolinii P., Ad armi pari. La pedagogia a confronto con le altre scienze sociali, UTET, Torino 2005. Bertolini P., Dalla crisi dell’etica e dell’educazione, una sfida per la pedagogia, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2004, VIII (15), CLUEB, Bologna. Bertolini P., Dizionario di pedagogia e scienze dell’educazione, Zanichelli, Bologna 1996. Bertolini P., Fenomenologia e pedagogia, Malipiero, Bologna 1958. Bertolini P., La responsabilità educativa, Segnalibro, Torino 1996. Bertolini P., L’esistere pedagogico. Ragioni e limiti di una pedagogia come scienza fenomenologicamente fondata, La Nuova Italia, Firenze 1988. Bertolini P., Pedagogia fenomenologica. Genesi, sviluppo, orizzonti, La Nuova Italia, Firenze 2001. Bertolini P. (red.), Per un lessico di pedagogia fenomenologica, Erikson, Trento 2006. Bertolini P., Caronia L., Ragazzi dificili, Pedagogia interpretativa e line di intervento, La Nuova Italia, Firenze 1993.

Bibliograa

Bęben D., Z dziejów ruchu fenomenologicznego. Fenomenologia monachijska, w: D. Bęben, A. Leder, C.J. Olbromski (red.), Horyzonty fenomenologii I, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008. Biffi E., Fenomenologica-mente fra racconto e testimonza, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2007, XI (22), CLUEB, Bologna. Binswanger L., Essere nel mondo, Astrolabio, Roma 1973. Binswanger L., Per un’antropologia fenomenologia, Feltrinelli, Milano 1970. Blum M.E., Discerning individual style in student wrinting: a phenomenological pedagogy, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2008, XII (24), CLUEB, Bologna 2008. Blum M.E., Phenomenological history and phenomenological historiography, „Analecta Husserliana”, v. LXXXX, Logos of history – logos of life. historicity, time, nature, comunication, consciousness, alterity, culture, A.T. Tymieniecka (red.), Springer Verlag, New York. Błachowski S., Od wyobrażeń ejdetycznych do struktury osobowości, „Chowanna” 1936, r. VII, H. Rowid, M. Ziemnowicz (red.), Wyd. Instytutu Pedagogicznego w Katowicach. Błachowski S., O  wyobrażeniach ejdetycznych, odbitka ze „Szkoły Powszechnej”, 1926; Nauka o wyobrażeniach ejdetycznych a pedagogika, odbitka ze „Szkoły Powszechnej”, 1926; Typologia ejdetyczna i jej znaczenie pedagogiczne, Wydawnictwo Przyjaciela Szkoły, Poznań 1927. Bollnow O.F., Krise und neuer Anfang. Beiträge zur pädagogischen Antropologie, Quelle & Meyer, Heidelberg 1966. Bollnow O.F., Le tonalità emotive, Vita e Pensiero, Milano 2009. Bollnow O.F., Ricerca pedagogica e pensiero filosofico in Germania, w: W. Flitner, J. Derbolav, O.F. Bollnow (red.), Testi di epistemologia pedagogica, Edas, Messina 1983. Bollnow O.F., Vom Geist des Übens. Eine Rückbesinnung auf elementare didaktische Erfahrungen, Verlag Herder Freiburg im Breisgau 1978. Bollnow O.F., Guardini R., Begegnung und Bildung, Werkbund Verlag, Würzburg 1956. Bonifacio F.G., Dalle Città Invisibili ai „Luoghi” dell’imaginario: il gioco, l’arte e la trasfigurazione pedagogica della quotidianità, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2008, XII (24), CLUEB, Bologna. Borowska T., Zastosowanie fenomenologicznych koncepcji emocji i  uczuć na gruncie współczesnej pedagogiki, M. Dudzikowa (red.), „Colloquia Communia” 2003, 2 (75), Wyd. Adam Marszałek, Toruń. Boss M., Psicoanalisi e analitica essistenziale, Astrolabio, Roma 1973.





Bibliograa

Bottero E., Uno sguadro fenomenologio su musica e didacttica, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione”, 1997, nr 2, CLUEB, Bologna. Boumard P., Gli etnografi e la tribu pedagogica, Pensa Multimedia, Lecce 2009. Bozzi P., Fenomenologia sperimentale, Il Mulino, Bologna 1989. Briod M., A phenomenological approach to child development, w: R.S. Valle, S. Halling (red.), Existential-phenomenological perspectives in psychology, Plenum Press, New York 1989. Brudzińska J., Psychologia fenomenologiczna Edyty Stein w świetle nowożytnej myśli psychologicznej, „Studia Philospohiae Christianae” 1998, XXXIV, z. 1. Brudzińska J., Rozumienie i podmiotowość. Przyczynek do „transcendentalnej hermeneutyki” Edmunda Husserla, „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria” 1989, r. VII, nr 3 (27), Wyd. PAN KNF, Warszawa. Bruzzone D., Analisi esistenziale e fenomenologia dell’educazione. L’implicito pedagogico nella logo terapia di Viktor E. Frankl, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2005, nr 17, CLUEB, Bologna. Bruzzone D., Persona ed esistenza. Note sull’epistolario inedito Frankl-Binswanger, „Encyclopeideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2005, nr 18, CLUEB, Bologna. Bruzzone D., Musi E. (red.), Vissuti di cura. Competenze emotive e formazione nelle professioni sanitarie, Guerini, Milano, 2007. Buber M., Il principio dialogico, San Paolo, Milano 1997. Buckley R.P., Husserl, Heidegger and the crisis of philosophical responsibility, Kluwer Academic Press, Dordrecht 1992. Cappuccio M. (red.), Neurofenomenologia: le scienze della mente e la sfida dell’esperienza cosiente, Bruno Mondadori, Milano 2006. Cargnello D., Alterità e alienità, Feltrinelli, Milano 1977. Cauli G., Neurophenomenology and metacognition, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2008, XII (23), CLUEB, Bologna. Cavana L., Affettività e responsabilità educative, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2005, nr 17, CLUEB, Bologna. Cavana L., Ricerca di senso e di autenticità tra Fenomenologia e Buddismo, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 1999, nr 5, CLUEB, Bologna. Chrudzimski A., Teoria intencjonalności Edmunda Husserla, „Kwartalnik Filozoficzny” 1996, t. XXIV, z. 3, Wyd. PAU UJ, Kraków.

Bibliograa

Clarkson J.D., Phenomenological foundations for education. Essences of a language for research and practice, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2001, nr 9, CLUEB, Bologna. Cloonan T.F., L’uso del metodo fenomenologico nell’educazione all’arte, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2010, XIV (27). Cloonan T.F., The early history of phenomenological research in America, „Journal of Phenomenological Psychology” 1995, 26 (1). Cloonan T.F., Wczesna historia psychologicznych badań fenomenologicznych, w: A. Giorgi (red.), Fenomenologia i  badania psychologiczne, S. Zabielski (tłum.), Trans Humana, Białystok 2003. Cohen M., Omery A., Schools of phenomenology. Implication for research, w: J. Morse, Critical issues in qualititative methods, Thousand Oaks, CA, Sage 1994. Conte M., Idee per una pedagogia fenomenologica della motivazione, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 1999, nr 6, CLUEB, Bologna. Comte A., Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej. Rozprawa o całokształcie pozytywizmu, B. Skarga, W. Wojciechowska (tłum.), PWN, Warszawa 1973. Costa V., Husserl, Editore Carocci, Roma 2009. Crotty M., Phenomenology and psychological research, Churchill Livingstone, Melbourne 1996. Czerniawska O., Słowo wstępne do wydania polskiego, w: P. Dominice, Uczyć się z życia. Biografia edukacyjna w edukacji dorosłych, M. Kopytowska (tłum.), Wyd. Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej, Łódź 2006. Dalmasso G. (red.), La voce e il fenomeno. Introduzione al problema del segno nella fenomenologia di Husserl, Jaca Book, Milano 1984. Dallari M., A  proposto di Piero Bertolini come maestro, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2007, XI (22), CLUEB, Bologna. Dallari M., La dimensione estetica della peideia. Fenomenologia, arte, narratività, Erickson, Trento 2005. Dallari M., Tarozzi M. (red.), Dialoghi con Piero Bertolini, Editrice Theleme, Torino 2001. Darroch-Lozowski V., Silvers R., Interpretative human studies. An introduction to phenomenological research, University Press of America, Washington 1982. D’Amore B., La crisi di identità e di valori nella essenza e nella fenomenologia della matematica, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 1998, nr 4, CLUEB, Bologna.





Bibliograa

Derrida J., La voix et le phenomena. Introduction au problem du signe dans la phénomélogie de Husserl, P.U.F., Paris 1989. Descartes R., Rozprawa o  metodzie właściwego kierowania rozumem i  poszukiwania prawdy w naukach, T. Boy-Żeleński (tłum.), Zielona Sowa, Kraków 2002. Descartes R., Medytacje o  filozofii pierwszej, J. Hartman (tłum.), Aureus, Kraków 2002. Descartes R., Zasady filozofii, I. Dąmbska (tłum.), Antyk, Kęty 2001. Dębowski J., Główne pojęcia poznania bezpośredniego i drogi ich formowania, „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria” 2002, r. XI, nr 1 (41), PAN KNF, Warszawa. Dilthey W., Budowa świata historycznego w naukach humanistycznych, E. Paczkowska-Łagowska (tłum.), słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2004. Dodd J., Crisis and reflection. An essay on Husserl’s crisis of the European sciences, Springer, New York 2004. Domenicé P., Uczyć się z życia. Biografia edukacyjna w edukacji dorosłych, M. Kopytowska (tłum.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej, Łódź 2006. Dowling M., From Husserl to Van Manen. A review of different phenomenological approaches, „International Journal of Nursing Studies” 2007, 44(1). Drwięga M., Husserl o  cielesności, „Kwartalnik Filozoficzny” 2001, t. XXIX, z. 3, Wyd. PAU UJ, Kraków. Duccio D., Raccontarsi. L’autobiografia come cura di sé, Cortina, Milano, 1996. Duccio D., Ritrovarsi ad Anghiari con Piero Bertolini. Nelle memorie d’infanzia, nelle infanzie della memorie, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2001, nr 10, CLUEB, Bologna. Embree L., Analiza refleksyjna. Wprowadzenie do badań fenomenologicznych, A. Łagodzka (tłum.), Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2006. Embree L., Behnke E.A., Carr D., Evans J.C., Huertas-Jourda J., Kockelmans J.J., McKenna W.R., Mickunas A., Mohanty J.N., Seebohm Th.M., Zaner R.M. (red.), Encyclopedia of phenomenology, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 1997. Englander M., L’uso dell’intervista nella ricerca descrittiva fenomenologia nel campo delle scienze umane, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2010, XIV (27). Englander M., Robinson P., A phenomenological pedagogical method for educating nurses and caregivers how to increase their own sensitivity to their empathic abilities, „Nordic Journal of Nursing Research. Clinical Studies” 2009, 4, nr 94, v. 29.

Bibliograa

Fellmann F., Świat przeżywany i świat duchowy. Fenomenologiczne pojęcie świata a protestancka filozofia kultury, w: Świat przeżywany. Fenomenologia i nauki społeczne, zebrali i wstępem opatrzyli: Z. Krasnodębski, K. Nellen, PIW, Warszawa 1993. Filek J., Filozofia jako etyka, Znak, Kraków 2001. Fink E., Erziehungswissenschaft Und Lebenslehrer, Rombach, Freiburg 1970. Fischer A., Deskriptive Pädagogik, w: S. Oppolzer (red.), Denkformen Und Forschungsmethoden der Erziehungswissenschaft, Nymphenburger Verlagshandlung, München 1966. Fiut I.S., Phenomenology and ecophilosophy, w: A.T. Tymieniecka (red.), „Analecta Husserliana” XCI. Folkierska A., Pytanie o pedagogikę, Wyd. UW, Warszawa 1990. Fuchs T., The challenge of neuroscience. Psychiatry and phenomenology today, „Psychopatology” 2002, 35. Gadamer H.-G., Początek filozofii, J. Gajda-Krynicka (tłum.), Wyd. IFiS PAN, Warszawa 2008. Gadamer H.-G., Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, B. Baran (tłum.), PWN, Warszawa 2004. Gadamer H.-G., Teoria, etyka, edukacja. Eseje wybrane, A. Przyłębski et al. (tłum.), Wyd. UW, Warszawa 2008. Galarowicz J., Edyty Stein doktorat o wczuciu, „Znak” 1990, 42, nr 1. Gallagher S., Zahavi D., The phenomenological mind. An introduction to philosophy of mind and cognitive science, Routledge, New York 2008. Gara J., Od filozoficznych podstaw wychowania do ejdetycznej filozofii wychowania, Wyd. Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2009. Ghirotto L., La ricerca empirica in educazione: problemi epistemologici, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2006, 20, X, CLUEB, Bologna. Ghirotto L., Pedagogia e etica come scienze dell’esperienza, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2007, XI (22), CLUEB, Bologna. Giorgi A. (red.), Fenomenologia i badania psychologiczne, S. Zabielski (tłum.), Trans Humana, Białystok 2003. Giorgi A., Concerning variations in the applications of the phenomenological method, „The Humanistic Psychologist” 2006, 34(4). Giorgi A., Introduzione all’metodo fenomenologico descrittivo: l’uso in campo psicologico, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2010, XIV (27).





Bibliograa

Giorgi A., Psychologia jako nauka empiryczna uprawiana z ludzkiej perspektywy. Podejście fenomenologiczne, S. Zabielski (tłum.), Trans Humana, Białystok 2002. Giorgi A., Szkic psychologicznej metody fenomenologicznej, w: A. Giorgi (red.), Fenomenologia i badania psychologiczne, S. Zabielski (tłum.), Trans Humana, Białystok 2003. Giorgi A., The contrasting approaches of postmodernity and phenomenology to the limits of the empircal paradigm in psychology, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2007, XI (22), , CLUEB, Bologna. Giorgi A., The descriptive phenomenological method in psychology. a modified Husserlian approach, Duquesne University Press, Pittsburg 2009. Giorgi A., The value of phenomenology for psychology, w: P. Ashwort, M. Chung (red.), Phenomenology and psychological science. Historical and philosophical perspectives, Springer, New York 2006. Giorgi A., Giorgi B., The descriptive phenomenological psychological metod, w: P. Camic, J. Rhodes, L. Yardley (red.), Qualititative research in psychology. Expanding perspectives in methodology and design, APA, Washington, 2003. Głombik C., Husserl i Polacy. Pierwsze spotkania, wczesne reakcje, GNOME, Katowice 1999. Gnitecki J., Elementy metodologii badań w pedagogice hermeneutycznej, Wyd. WSP, Zielona Góra 1996. Gnitecki J., Palka S., Perspektywy i kierunki rozwoju pedagogiki, Wyd. Naukowe PTP, Kraków – Poznań 1999. Gnitecki J., Wstęp do ogólnej metodologii badań w naukach pedagogicznych, t. I, Status metodologiczny nauk pedagogicznych, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2006. Goffman E., La vita quotidiana come rappresentazione, Il Mulino, Bologna 1969. Grathoff R., Codzienność i świat przeżywany jako przedmiot fenomenologicznej teorii społecznej, w: Z. Krasnodębski (red.), Fenomenologia i socjologia. Zbiór tekstów, PWN, Warszawa 1989. Grzegorczyk A., Pochwała fenomenologii, „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria” 2003, r. XII, nr 1 (45), Wyd. PAN KNF, Warszawa. Grzegorczyk A., Poznanie metaracjonalne Edyty Stein i Karola Wojtyły, „Kwartalnik Filozoficzny” 2005, t. XXXIII, z. 4, PAU UJ, Kraków. Guardini R., Opere di Guardini, Morcelliana, Brescia 1967. Guardini R., Persona e libertà: saggi di fondazione della teoria pedagogica, La Scuola, Brescia 1987. Guba E., The paradigm dialog, Sage, Newbury Park 1990.

Bibliograa

Gurwitsch A., Phenomenology and the theory of science, North-Western University Press, Evanston 1974. Gurwitsch A., Problemy świata przeżywanego, w: Z. Krasnodębski (red.), Fenomenologia i socjologia. Zbiór tekstów, PWN, Warszawa 1989. Gütler S., Eine Metaphysik der Geschlechterdifferenz bei Emmanuel Lévinas, w: Phänomenologische Forschungen, Verlag Karl Alber Fraiburg/München, Neue Folge 1/1996. Haase U., Fenomenologia i psychoanaliza, „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria” 2000, r. IX, nr 3 (35), Wyd. PAN KNF, Warszawa. Hacker S.L., Burstyn V., Women class, family and the state, Garamond Press, Toronto 1985. Hammond M., Howarth J., Keat R., Understanding phenomenology, Blackwell, Oxford 1991. Harvey C.W., Husserl’s phenomenology and the foundations of natural science, Ohio University Press, Athens 1989. Heidegger M., Bycie i czas, B. Baran (tłum.), PWN, Warszawa 2004. Husserl E., Badania logiczne. Badania dotyczące fenomenologii i teorii poznania, A. Półtawski (tłum.), t. II, cz. I–II, PWN, Warszawa 2000. Husserl E., Idea fenomenologii. Pięć wykładów, A. Półtawski (tłum.), PWN, Warszawa 1990. Husserl E., Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii. Księga Pierwsza, R. Ingarden (tłum.), PWN, Warszawa 1975. Husserl E., I problemi fondamentali della fenomenologia. Lezioni sul concetto naturale di mondo, V. Costa (red.), Quodlibet, Macerata 2008. Husserl E., Kryzys europejskiego człowieczeństwa a filozofia, J. Sidorek (tłum.), Aletheia, Warszawa 1993. Husserl E., Kryzys nauk europejskich i fenomenologia transcendentalna, S. Walczewska (tłum.), Wyd. Rolewski, Toruń 1999. Husserl E., Medytacje kartezjańskie z dodaniem uwag krytycznych Romana Ingardena, A. Półtawski (tłum.), PWN, Warszawa 1982. Husserl E., Samoobecność (Selbstgebung) w spostrzeżeniu, „Kwartalnik Filozoficzny”, 2003, t. XXXI, z. 1, W. Stróżewski (red.), Wyd. PAU UJ, Warszawa. Husserl E., Wykłady z  fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu, A. Półtawski (tłum.), PWN, Warszawa 1989. Ingarden R., Dążenia fenomenologów, w: R. Ingarden, Z badań nad filozofią współczesną, PWN, Warszawa 1963.





Bibliograa

Ingarden R., O studiach filozoficznych Edith Stein, „Znak” 1971, 23, nr 4. Ingarden R., Przedmowa, w: E. Husserl, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii. Księga Pierwsza, R. Ingarden (tłum.), PWN, Warszawa 1975. Ingarden R., Wstęp do fenomenologii Husserla. Wykłady wygłoszone na Uniwersytecie w Oslo, A. Półtawski (tłum.), PWN, Warszawa 1974. Iori V., Essere per l’educazione, La nuova Italia, Firenze 1988. Iori V., La pedagogia fenomenologico-esistenziale, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2007, XI (22), CLUEB, Bologna. Iori V., La prospettiva fenomenologico-esistenziale, w: G. Vico (red.), Pedagogia generale e filosofia dell’educazione, Vita e Pensiero, Milano 2006. Iori V., Nei sentieri dell’esistere. Spazio, tempo, corpo nei processi formative, Erikson, Trento 2006. Iori V., Per una pedagogia fenomenologica della famiglia, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 1999, nr 6, CLUEB, Bologna. Iori V., Soggettività e mondo della vita, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 1997, nr 1, CLUEB, Bologna. Iori V. (red.), Guardiamoci (in) un film, Franco Angeli, Milano 2011. Iori V. (red.), Il sapere dei sentimenti. Fenomenologia e senso dell’esperienza, Angeli, Milano 2009. Iori V. (red.), Quaderno della vita emotiva. Strumenti per la formazione, Angeli, Milano 2009. Iori V. (red.), Quando i sentimenti interrogano l’esistenza. Orientamenti fenomenologici nel lavoro educativo e di cura, Guerini, Milano 2006. Iori V., Augelli A., Bruzzone D., Musi E., Ripartire dall’esperienza. Direzioni di senso nel lavoro sociale, Franco Angeli, Milano 2010. Jagtenberg T., The social construction of science, D. Reidel Publishing Company, Boston 1983. Jasiński B., Dwie fenomenologie: Husserl i Heidegger, Ethos, Warszawa 1997. Jaspers K., Filosofia, v. 2, Orientazione filosofica nel mondo e chiarificazione dell’esistenza, Mursia, Milano 1978. Jedlowsky P., Tra fenomenologia e sociologia, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 1998, nr 3, CLUEB, Bologna. Jordan J., Metody badań nad działaniem, „Ruch Filozoficzny” 1962, t. XXI, nr 1, Toruń.

Bibliograa

Judycki S., Głębia i  kontyngencja fenomenu. Fenomenologia i  filozofia XX wieku, w: D. Bęben, A. Leder, C.J. Olbromski (red.), Horyzonty fenomenologii I, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008. Kamiński S., Filozofia i metoda. Studia z dziejów metod filozofowania, TN KUL, Lublin 1993. Kehily M.J., Zrozumieć dzieciństwo: wprowadzenie w kluczowe tematy i zagadnienia, w: M.J. Kehily (oprac.), Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem, M. Kościelniak (tłum.), WAM, Kraków 2008. Kelly M.R., Le strade maestre del senso: la critica di Husserl alle Neuroscienze, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2008, XII (23), CLUEB, Bologna. Kisiel T.J., Husserl and the history of science, w: J.J. Kockelmans, T.J. Kisiel (red.), Phenomenology and the natural science, Northwestern Universoty Press, Evanston 1970. Kłoczowski J.A., Świętość i  filozofia. Edith Stein – św. Teresa Benedykta od Krzyża, „Tygodnik Powszechny”, 18 X 1998, nr 42. Kołakowski L., Husserl i poszukiwanie pewności, Aletheia, Warszawa 1990. Kornecki M., Husserlowska koncepcja materialnego a priori, „Colloquia Communia” 2003, 1 (74), J. Mizińska, K.A. Król (red.), Dom Wydawniczy Duet, Toruń. Krasnodębski Z., Kryzys nowoczesności a  świat przeżywany, w: Świat przeżywany. Fenomenologia i nauki społeczne, zebrali i wstępem opatrzyli: Z. Krasnodębski, K. Nellen (zebr. i wstęp), PIW, Warszawa 1993. Krasnodębski Z., Rozumienie ludzkiego zachowania, PIW, Warszawa 1986. Krasnodębski Z. (red.), Fenomenologia i socjologia. Zbiór tekstów, PWN, Warszawa 1989. Krasnodębski Z., Nellen K., Wstęp, w: Świat przeżywany. Fenomenologia i nauki społeczne, zebrali i wstępem opatrzyli: Z. Krasnodebski, K. Nellen, PIW, Warszawa 1993. Krüger H.-H., Wprowadzenie w teorie i metody badawcze w naukach o wychowaniu, D. Sztobryn (tłum.), GWP, Gdańsk 2005. Kuderowicz Z., Dilthey, Wiedza Powszechna, Warszawa 1987. Kvale S., InterViews. An introduction to qualititative research interviewing, Sage Publications, Thousand Oaks 1996. Kvale S., Ten standard objections to qualititative research interviews, „Journal of Phenomenological Psychology” 1994, vol. 25, nr 2.





Bibliograa

Kvale S., The qualititative research interview. A phenomenological and a hermeneutical mode of understanding, „Journal of Phenomenological Psychology” 1983, vol. 14, nr 2. Langeveld M.J., Einführung in die teoretische Pädagogik, Klett, Stuttgart 1966. Langeveld M.J., Il problema filosofico fondamentale della pedagogia: l’uomo quale „animal” educandum, w: S. De Giacinto (red.), Epistemologia pedagogica tedesca contemporanea, La Scuola, Brescia 1974. Langeveld M.J., Studien zur Antropologie des Kindes, Niemeyer, Tübingen 1956. Langeveld M.J., Studien zur Antropologie des Kindes, Niemeyer, Tübingen 1964. Lavigne J.F., Husserl et la naissance de la phenomenology (1900–1913), Presses Universitaires de France, Paris 2005. Leder A., Czas fenomenologii a  czas psychoanalizy, w: D. Bęben, A. Leder, C.J. Olbromski (red.), Horyzonty fenomenologii I, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008. Leder A., Granica świadomego w Badaniach logicznych Husserla, „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria” 1998, r. VII, nr 1 (25), Wyd. PAN KNF, Warszawa. Lenior Y., Educational Research in Quebec. Development, Issues, and Conceptious, „Encyclopedia” 2009, XIII (25). Leško V., Husserlowska recepcja filozofii nowożytnej w Kryzysie, „Colloquia Communia” 2001, 4 (71), Wyd. Adam Marszałek, Toruń. Lévinas E., Całość i nieskończoność. Esej o zewnętrzności, M. Kowalska (tłum.), PWN, Warszawa 2002. Lévinas E., Etyka i Nieskończony, B. Opolska-Kokoszka (tłum.), PAT, Kraków 1991. Lévinas E., Totalità e infinito. Saggio sul’esteriorità, Jaca Book, Milano 1980. Lippitz W., Apprendere dall’altro. Osservazioni fenomenologiche in pedagogia, w: M. Borrelli, J, Ruhloff J. (red.), La Pedagogia Tedesca Contenporanea, v. II, Pellegrini, Cosenza 1996. Lippitz W., Phänomenologische Studien in der Pädagogik, Deutscher Studienverlag, Weinheim 1993. Lippitz W., Różnica i obcość. Studia fenomenologiczne w obrębie nauki o wychowaniu, A. Murzyn (tłum.), Impuls, Kraków 2005. Lippitz W., Meyer-Drawe K. (red.), Kind und Welt: Phänomenologische Studien zur Pädagogik, Forum Academikum, Königstein 1984. Lisak A., Czy możemy mówić o nieaktualności Husserla?, „Fenomenologia” 2005, r. III, nr 3, A. Przyłębski (red.), Wyd. Naukowe UAM, Warszawa. Lochner R., Deskriptive Pädagogic 1927, w: H. Röhs (red.), Metodi di ricerca nella scienza dell’educazione, La Scuola, Brescia 1971.

Bibliograa

Lochner R., La controversia sul carattere scientifici della pedagogia, w: S. De Giacinto (red.), Epistemologia pedagogica tedesca contemporanea, La Scuola, Brescia 1974. Lorenc W., Hermeneutyczne koncepcje człowieka. W kręgu inspiracji heideggerowskich, Scholar, Warszawa 2003. Lorenc I., Między sensem a znaczeniem. Hermeneutyczny wymiar fenomenologii genetycznej, w: D. Bęben, A. Leder, C.J. Olbromski (red.), Horyzonty fenomenologii I, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008. Łaciak P., Aktualność Husserlowskiej idei syntetycznego a  priori, „Fenomenologia” 2004, r. II, nr 2, A. Przyłębski (red.), Wyd. Naukowe UAM, Warszawa. Łaciak P., Pojęcie „oczywistości” w fenomenologii Edmunda Husserla, „Fenomenologia” 2007, r. V, nr 5, A. Przyłębski (red.), Wyd. Naukowe UAM, Poznań. Łaciak P., Pojęcie „wrażenia zmysłowego” w  fenomenologii Edmunda Husserla, w: D. Bęben, A. Leder, C.J. Olbromski (red.), Horyzonty fenomenologii I, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008. Łaciak P., Status podmiotowości w fenomenologii Husserla, „Fenomenologia” 2009, r. VI, nr 6, A. Przyłębski (red.), Wyd. Naukowe UAM, Poznań. Łukasiewicz D., Kategoria stanu rzeczy w Badaniach logicznych Edmunda Husserla, „Kwartalnik Filozoficzny” 1996, t. XXIV, z. 3, Wyd. PAU UJ, Kraków. Łukasiewicz D., O pojęciu Lebensweltu w fenomenologi Edmunda Husserla, „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria” 2005, r. XIV, nr 2 (54), Wyd. PAN KNF, Warszawa. Łukasiewicz D., Sąd i poznanie w fenomenologii Edmunda Husserla, Wyd. Rolewski, Bydgoszcz 2008. Łysek J., O podstawach kreowania racjonalności hermeneutycznej w pedagogice, Śląsk, Katowice 1998. Maciejczak M., Czas i historia w fenomenologii Edmunda Husserla, „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria” 2002, r. 11, nr 2 (42), Wyd. PAN KNF, Warszawa. Maciejczak M., Fenomenologiczna teoria świadomości, w: D. Bęben, A. Leder, C.J. Olbromski (red.), Horyzonty fenomenologii I, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008. Madison G.B., Hermeneutyka Husserla jako przyczynek do dyskusji na temat wyjaśniania i rozumienia, w: Świat przeżywany. Fenomenologia i nauki społeczne, zebrali i wstępem opatrzyli: Z. Krasnodebski, K. Nellen, PIW, Warszawa 1993. Malinowski G., Husserliana XXXIX: Die Lebenswelt, „Fenomenologia” 2009, r. VII, nr 7, A. Przyłębski (red.), Wyd. Naukowe UAM, Poznań. Manen M. van, Researching lived experience, Althouse, London 1990. Manen M. van, The tact of teaching. The meaning of pedagogical thougtfulness, Suny Press, Albany 1990.





Bibliograa

Manen M. van, Writing in the dark, w: tegoż, Writing in the dark. Phenomenological studies in interpretative inquiry, The Althouse Press, London, Ontario 2002. Manen M. van, Writing qualitatively, or the demands of writings, „Qualititative Health Research” 2006, 16 (5). Manen M. van, Lozowski D.V., Nanji S., Silvers R., Pedagogia fenomenologica in Canada, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 1999, nr 6, CLUEB, Bologna. Mangiagalli M., Alphonse de Waelhens. Fenomenologo, Franco Angeli, Milano 2003. Mangiagalli M., Edith Stein. La vita e il pensiero, Aracne, Roma 2008. Mangiagalli M., L’alba incompiuta della fenomenologia husserliana. Gli albori della fenomenologia come teoria della scienza, Aracne, Roma 2011. Marbach E., No heterophenomenology without autophenomenology. A  variation on a theme of mine, „Journal of Phenomenology and Cognitive Science” 2001, 5. Marshall E.A., Mapping approaches to phenomenological and narrative data analysis, „Encyclopaideia” 2009, 25 (XIII), CLUEB, Bologna. Martel K., U podstaw fenomenologii Husserla, Książka i Wiedza, Warszawa 1967. Marton F., Phenomenography – describing conceptions of the  world around us, „Instructional Science” 1981, nr 10. Marton F., Phenomenography. Exploring different conceptions of reality, w: D.M. Fetterman (red.), Qualititative approaches to evaluation in education. The silent scientific revolution, Praeger, New York 1988. Marton F.  , Phenomenography, „International Encyclopaedia of Education” 1994, vol. 8, T. Hussen, T.N. Postlethwaite (red.), Pergamon, Oxford 1994. McCarthy M.H., The crisis of philosophy, Suny Press, Albany 1990. McLeod R.B., Fenomenologia: wyzwanie dla psychologii eksperymentalnej, w: T.W. Wann (red.), Behawioryzm i fenomenologia. Różne ujęcia współczesnej psychologii, Wyd. UJ, Kraków 2002. Meyer-Drawe K., Leiblichkeit und Sozialität: phänomenologische Beiträge zu einer pädagogischen Theorie der Inter-Subjektivität, Fink, München 1984. Merleau-Ponty M., Fenomenologia percepcji, M. Kowalska, J. Migasiński (tłum.), Fundacja Aletheia, Warszawa 2001. Męczkowska A., Fenomenografia jako podejście badawcze w obszarze studiów edukacyjnych, „Kwartalnik Pedagogiczny” 2003, 3 (189), r. XLVIII, Wyd. UW, Warszawa. Michalski K., Heidegger i filozofia współczesna, PIW, Warszawa 1998. Michalski K., Logika i czas. Próba analizy Husserlowskiej teorii sensu, PIW, Warszawa 1988.

Bibliograa

Migliorino N., Il gesto terapeutico. Forma e contatto, Franco Angeli, Milano, 2010. Milerski B., Hermeneutyka pedagogiczna. Perspektywy pedagogiki religii, Wyd. Naukowe ChAT, Warszawa 2011. Minkowski E., Trattato di psicopatologia, Feltrinelli, Milano 1973. Mohanty J.N., Edmund Husserl’s theory of meaning, The Hague Martinus, Nijhoff 1976. Monticelii R. de, The phenomenological revolution and the emergence of persons, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2007, XI (22), CLUEB, Bologna. Monticelli R. de, Conni C., Ontologia del nuovo. La rivoluzione fenomenologica e la ricerca oggi, Bruno Mondardi, Milano 2008. Mortari L., Narrative inquiry e fenomenologia, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2005, nr 17, IX, CLUEB, Bologna. Moustakas C.E., Fenomenologiczne metody badań, S. Zabielski (tłum.), Trans Humana, Białystok 2001. Moustakas C.E., Phenomenological research methods, Thousand Oaks, Sage 1994. Moustakas C.E., Creatività e conformismo, Ubaldini, Roma 1969. Natanson M., Edmund Husserl. Philosopher of infinite tasks, Northwestern University Press, Evanston 1973. Nowak M., Podstawy pedagogiki otwartej. Ujęcie dynamiczne w inspiracji chrześcijańskiej, RW KUL, Lublin 2000. Nowak-Dziemianowicz M., Czy świat człowieka ma postać narracji? O możliwościach badania, rozumienia i zmiany, w: M. Nowak-Dziemianowicz, E. Kurantowicz (red.), Narracja – krytyka – zmiana. Praktyki badawcze we współczesnej pedagogice, Wyd. Naukowe DSWE TWP, Wrocław 2007. Nowak-Dziemianowicz M., Doświadczenie rodzinne w narracjach. Interpretacje sensów i znaczeń, Wyd. UWr, Wrocław 2002. Nowak-Dziemianowicz M., Kurantowicz E. (red.), Narracja – krytyka – zmiana. Praktyki badawcze we współczesnej pedagogice, Wyd. Naukowe DSWE TWP, Wrocław 2007. Okoń W., Podstawy wykształcenia ogólnego, WSiP, Warszawa 1987. Okopień K., Czytanie Husserla czyli fenomenologia do kwadratu, „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria” 1996, r. V, nr 2 (18), PAN KNF, Warszawa. Olbromski C.J., Epistéme i  doxa. Filozofia czasu a  filozofia zaangażowania Jana Patočki, w: D. Bęben, A. Leder, C.J. Olbromski (red.), Horyzonty fenomenologii I, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2008.





Bibliograa

Olesiak J. (rec.), Wprowadzenie do fenomenologii, R. Sokolowski, Introduction to Phenomenology, Cambridge University Press, Cambridge 2000, „Kwartalnik Filozoficzny” 2003, t. XXXI, z. 1, W. Stróżewski (red.), Wyd. PAU UJ, Warszawa. Orth E.W., Nauki społeczne między metafizyką a opisem, w: Świat przeżywany. Fenomenologia i nauki społeczne, zebrali i wstępem opatrzyli: Z. Krasnodębski, K. Nellen, PIW, Warszawa 1993. Paci E., Diario fenomenologio, Bompiani, Milano 1961. Palka S., Metodologia. Badania. Praktyka pedagogiczna, GWP, Gdańsk 2006. Palka S. (red.), Orientacje w  metodologii badań pedagogicznych, Wyd. UJ. Kraków 1998. Palka S. (red.), Pogranicza pedagogiki i nauk pomocniczych, Wyd. UJ, Kraków 2004. Patočka J., Filozofia kryzysu nauki według Edmunda Husserla i jego koncepcja fenomenologii „świata przeżywanego”, w: Świat przeżywany. Fenomenologia i nauki społeczne, zebrali i wstępem opatrzyli: Z. Krasnodębski, K. Nellen, PIW, Warszawa 1993. Petitot J., La svolta naturalistica in fenomenologia, w: M. Cappuccio (red.), Neurofenomenologia, Bruno Mondadori, Milano 2006. Piekarski J., Urbaniak-Zając D., Szmidt K.J. (red.), Metodologiczne problemy tworzenia wiedzy w pedagogice. Oblicza akademickiej praktyki, Impuls, Kraków 2010. Plessner H., Spojrzeć innymi oczyma, w: Z. Krasnodębski (red.), Fenomenologia i socjologia. Zbiór tekstów, PWN, Warszawa 1989. Poletti F., Pedagogia fenomenologia e educazione interculturale: rivisitazione di acuni confetti chiave, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2005, nr 18, CLUEB, Bologna. Półtawski A., Personalizm fenomenologiczny. Edyta Stein i Karl Wojtyła, „Kwartalnik Filozoficzny” 1995, t. XXIII, z. 1, W. Stróżewski (red.), Wyd. PAU UJ, Kraków. Półtawski A., Realizm fenomenologii. Husserl – Ingarden – Stein – Wojtyła, Odczyty i rozprawy, Wyd. Rolewski, Warszawa – Toruń 2001. Półtawski A., Świat, postrzeżenie, świadomość. Fenomenologiczna koncepcja świadomości a realizm, PWN, Warszawa 1973. Półtawski A., Teoria poznania „Badań logicznych” Husserla a zagadnienie intencjonalności, „Kwartalnik Filozoficzny” 2003, t. XXXI, z. 1, W. Stróżewski (red.), Wyd. PAU UJ, Warszawa. Przybylski A., Działalność edukacyjna i myśl pedagogiczna św. Edyty Stein, WAM, Kraków 2007.

Bibliograa

Przyłębski A., Słownik pojęć fenomenologicznych, „Fenomenologia” 2006, r. IV, nr 4, A. Przyłębski (red.), Wyd. Naukowe UAM, Poznań. Reeder H., Husserl’s phenomenology and contemporary science, w: B.C. Hopkins (red.), Husserl in contemporary context, Kluwer Academic, Dordrecht. Richardson J., The concept and methods of phenomenographic research, „Review of Educational Research” 1999, 69 (1). Ricoeur P., Fenomenologia i hermeneutyka. Wychodząc od Husserla, „Kwartalnik Filozoficzny” 1996, t. XXIV, z. 3, PAU UJ, Kraków. Ricoeur P., O sobie samym jako innym, M. Kowalska (tłum.), PWN, Warszawa 2003. Ricoeur P., Refleksja dokonana. Autobiografia intelektualna, P. Bobowska-Nastarzewska (tłum.), Antyk, Kęty 2005. Roche M., Fenomenologiczny zwrot w socjologii, w: Z. Krasnodębski (red.), Fenomenologia i socjologia. Zbiór tekstów, PWN, Warszawa 1989. Röhs H., Metodi di ricerca nella scienza dell’educazione, La Scuola, Brescia 1971. Rolewski J., Husserlowski Lebenswelt jako struktura aprioryczna, „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria” 2005, r. XIV, nr 2 (54), Wyd. PAN KNF, Warszawa. Rolewski J., Problem racjonalności w Kryzysie nauk europejskich Husserla, „Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria” 1996, r. V, nr 3 (19), PAN KNF, Warszawa. Rossi B., Lavoro e vita emotiva. La formazione affettiva nelle organizzazioni, Franco Angeli, Milano, 2010. Roth A., Edmund Husserls etische Untersuchungen. Dargestelit anhand seiner Vorlesungsmanuskripte, Martinus Nijhoff, Den Haag 1960, „Ruch Filozoficzny” 1962, M. Pieczyński (red.), t. XXI, nr 2, Toruń. Rożdżeński R., Postulat fenomenologii u E. Husserla i M. Hedeggera, „Studia Philosophiae Christianae” 1988, ATK, 24, 1, Warszawa. Rubacha K. (red.), Konceptualizacje przedmiotu badań pedagogiki, Impuls, Kraków 2008. Russel M., Husserl. A guide for the perplexed, Continuum International Publishing Group, New York 2006. Ryk A., Możliwości wykorzystania filozofii dramatu J. Tischnera w  kreowaniu tożsamości współczesnej szkoły, w: K. Chałas (red.), Kreowanie tożsamości szkoły, t. 1, Wyd. KUL, Lublin 2009. Ryk A., Możliwości zastosowania fenomenologii w badaniach pedagogicznych w aspekcie projektu Lebenswelt, w: M. Nowak-Dziemianowicz, E. Kurantowicz, Narracje – krytyka – zmiana. Praktyki badawcze we współczesnej pedagogice, Wyd. Naukowe DSWE TWP, Wrocław 2007.





Bibliograa

Ryk A., Pedagogika dramatu. Poszukiwania antropologiczno-metodologiczne, Wyd. Naukowe AP, Kraków 2008. Ryk A., (Po)nowoczesny podmiot w doświadczeniu spotkania. Antropologiczne aspekty pedagogiki spotkania, Impuls, Kraków 2006. Ryk A., Przeżycie, ekspresja, rozumienie. Zapomniana triada, czy szansa dla współczesnej edukacji?, w: K. Krasoń, M. Łączyk (red.), Odkrywanie – wyjaśnianie rzeczywistości. Perspektywa artystyczna i edukacyjna, Oficyna Wydawnicza WW, Katowice 2009. Ryk A., Świat przeżywany miejscem rozumienia doświadczenia indywidualnego, w: M. Nowak-Kozioł, Wybrane aspekty współczesnej aksjologii pedagogicznej, Wyd. Naukowe UP, Kraków 2009. Scheler M., Pisma z antropologii filozoficznej i teorii wiedzy, S. Czerniak, A. Węgrzecki (tłum.), PWN, Warszawa 1987. Schmitz H., Nowa fenomenologia, B. Andrzejewski (tłum.), Wyd. Naukowe IF UAM, Poznań 1995. Schütz A., Choosing among projects of action, „Philosophy and Phenomenological Research” 1951, vol. XII, nr 2. Schütz A., Fenomenologia i nauki społeczne, w: Z. Krasnodębski (red.), Fenomenologia i socjologia. Zbiór tekstów, PWN, Warszawa 1989. Schütz A., O wielości rzeczywistości, w: A. Schütz, O wielości światów. Szkice z socjologii fenomenologicznej, B. Jabłońska (tłum.), Nomos, Kraków 2008. Schütz A., O wielości światów. Szkice z socjologii fenomenologicznej, B. Jabłońska (tłum.), Nomos, Kraków 2008. Schütz A., Tworzenie pojęć i teorii w naukach społecznych, w: A. Schütz, O wielości światów. Szkice z socjologii fenomenologicznej, B. Jabłońska (tłum.), Nomos, Kraków 2008. Searle J.R., The construction of social reality, Free Press, New York 1995. Seppo S., Kamppinen M., A historical introduction to phenomenology, Croom Helm, London – New York – Sydney 1987. Skarga B., Wstęp do: A. Comte, Rozprawa o  duchu filozofii pozytywnej. Rozprawa o całokształcie pozytywizmu, PWN, Warszawa 1973. Smith J.A., Osborn M., Interpretative phenomenological analysis, w: J.A. Smith (red.), Qualititative psychology. A practical guide to methods, Sage, London 2008. Smith B., Searle J.R., The construction of social reality. An exchange, „American Journal of Economics and Sociology” 2003, 62.

Bibliograa

Smith D.E., Hacker S.L., Doing it the hard way: investigations of gender and technology, Routledge 1990. Sokolowski R., Introduction to phenomenology, Cambridge University Press, Cambridge 2000. Sokolowski R., Pictures, quotations, and distinctions, University of Notre Dame Press, Notre Dame and London 1992. Sokolowski R., The formation of Husserls concept of constitution, L’Aja, Nijhoff 1964. Sosnowska P., Heidegger a Husserl, w: P. Sosnowska, Filozofia wychowania w perspektywie Heideggerowskiej różnicy ontologicznej, Wyd. UW, Warszawa 2009. Sosnowska P., Filozofia wychowania w perspektywie Heideggerowskiej różnicy ontologicznej, Wyd. UW, Warszawa 2009. Spiegelberg H., Doing phenomenology. Essays on and in phenomenology, Martin Nijhoff, The Hague 1975. Spiegelberg H., Phenomenology in psychology and psychiatry, Northwestern University Press, Northwestern 1972. Spiegelberg H., The phenomenological movement e historical introduction, Kluwer Academic Press, Dordrecht 1994. Spinelli E., The interpreted world. An introduction to phenomenological psychology, SAGE, London 1989. Stachewicz K., Fenomenologia Husserla a etyka. Wokół problemów metodologicznych, „Fenomenologia” 2004, r. II, nr 2, A. Przyłębski (red.), Wyd. Naukowe UAM, Warszawa. Stachewicz K., Fenomenologiczna etyka wartości a dwudziestowieczna filozofia moralności, „Kwartalnik Filozoficzny” 2003, t. XXXI, z. 1, W. Stróżewski (red.), Wyd. PAU UJ, Warszawa. Stein E., Briefe an Roman Ingarden 1917–1938 in Edith Steins Werke, Bd. XIV, L. von Gelber, M. Linssen (Hrsg.), O.C.D., Freiburg im Br., Herder Verlag 1991. Stein E., Einführung in die Philosophie, w: Edith Steins Werke, Band XIII, Herder, Freiburg – Basel – Wien 1991. Stein E., Fenomenologia Husserla a filozofia św. Tomasza z Akwinu. Próba konfrontacji, „Znak–Idee” 1989, nr 1. Stein E., Il problema del’empatia, Studium, Roma 1985. Stein E., Introduzione alla filosofia, Città Nuova, Roma 1998. Stein E., O zagadnieniu wczucia, D. Gierulanka, J.F. Gierula (tłum.), Znak, Kraków 1986.





Bibliograa

Stein E., Wiedza krzyża. Studium o św. Janie od Krzyża, Wyd. Karmelitów Bosych, Kraków 1994. Stein E., Zadanie i metoda filozofii, „Fenomenologia” 2008, r. VI, nr 6, A. Przyłębski (red.), Wyd. Naukowe UAM, Poznań. Szacki J., Historia myśli socjologicznej, PWN, Warszawa 2002. Szołtysek A.E., Filozofia wychowania, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1998. Szuman 1935, s. V. [uwaga z przypisu s. 168, do uzupełnienia]. Święcicka K., Husserl, Wiedza Powszechna, Warszawa 1993. Św. Augustyn, Wyznania, Z. Kubiak (tłum.), Znak, Kraków 2007. Šrubar I., Świat przeżywany i totalność. Dwa typy ugruntowania myśli socjologicznej, w: Świat przeżywany. Fenomenologia i  nauki społeczne, zebrali i  wstępem opatrzyli: Z. Krasnodębski, K. Nellen, PIW, Warszawa 1993. Tatarkiewicz W., Szkoła fenomenologów, „Ruch Filozoficzny” 1913, r. III, nr 10, Lwów. Tiryakian E.A., Durkheim i Husserl, czyli porównanie ducha pozytywizmu z duchem fenomenologii, w: Z. Krasnodębski (red.), Fenomenologia i socjologia. Zbiór tekstów, PWN, Warszawa 1989. Tischner J., Fenomenologia E. Husserla, w: J. Tischner (red.), Filozofia współczesna, Wyd. Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy, Kraków 1989. Tischner J., Horyzonty fenomenologii Husserla, w: J. Tischner (red.), Filozofia współczesna, Wyd. Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy, Kraków 1989. Turner J.H., Turner S., Socjologia amerykańska w poszukiwaniu tożsamości, E. Balcerek (tłum.), Wyd. IFiS PAN, Warszawa 1993. Twardowski K., Co znaczy „doświadczalny”?, „Ruch” Filozoficzny” 1912, r. II, nr 4, Lwów. Wachtel J., Badania nad ejdetyzmem w szkołach łódzkich, Nakładem Magistratu Miasta Łodzi, Łódź 1932. Wachtel J., Obrazy ejdetyczne i  następcze w  przestrzeni zwierciadlanej, Poznańskie Towarzystwo Psychologiczne, Poznań 1932. Wachtel J., Świat nowych spostrzeżeń. Nauka o  ejdetyzmie i  jej zagadnienia pedagogiczne, Naukowe Towarzystwo Pedagogiczne, Skład Główny Nasza Księgarnia, Warszawa 1935. Waldenfels B., Pogardzana doxa. Husserl i  trwający kryzys zachodniego rozumu, w: Świat przeżywany. Fenomenologia i nauki społeczne, zebrali i wstępem opatrzyli: Z. Krasnodębski, K. Nellen, PIW, Warszawa 1993. Wann T.W. (red.), Behawioryzm i fenomenologia. Różne ujęcia współczesnej psychologii, Wyd. UJ, Kraków 2002.

Bibliograa

Wertz F.J., Metody i  wyniki fenomenologicznego badania psychologicznego złożonego zdarzenia: przeżyć ofiary przestępstwa kryminalnego, w: A. Giorgi (red.), Fenomenologia i badania psychologiczne, S. Zabielski (tłum.), Trans Humana, Białystok 2003. Węgrzecki A., O poznawaniu drugiego człowieka, Wyd. AE, Kraków 1982. Węgrzecki A., Zarys fenomenologii podmiotu, Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków, 1996. Witkowski L., Jaworska-Witkowska M., Dydaktyka przeżycia – terra incognito? O  dochowanie twórczej wierności przesłaniu naukowemu Wincentego Okonia, w: L. Witkowski, M. Jaworska-Witkowska (red.), Przeszkody dla rozwoju humanistyki w szkołach wyższych (z pedagogika w tle). W perspektywie troski o uniwersytet, kulturę humanistyczną i podręczniki, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2011. Witkowski L., Jaworska-Witkowska M., Program. III Kolokwium. Wartościowania i normy w humanistyce. Normatywność, krytyczność, cynizm, ewaluacje, Międzyzdroje, 25–27 listopad 2011 (broszura). Włodarczyk R., Lévinas. W stronę pedagogiki azylu, Wyd. UW, Warszawa 2009. Woleński J., Summa Phenomenologiae, „Kwartalnik Filozoficzny” 1999, W. Stróżewski (red.), PAU UJ, Kraków. Vanni Rovighi S., La fenomenologia di Husserl, Celus, Milano 1973. Ventura M., Analisi esplorativa dei vissuti emozionali in „classi dificili”, „Encyclopaideia. Rivista di fenomenologia pedagogia formazione” 2007, XI (22), CLUEB, Bologna. Vetter H. (Hg.), Wörterbuch der phänomenologischen Begriffe, Unter Mitarbeit von K. Ebner und U. Kadi, Felix Meiner Verlag, Hamburg 2004. Vischer R., Drei Schriften zum ästhetischen Formproblem, Halle 1927. Vischer R., Studien zur Kunstgeschichte, Stuttgart 1886. Zanardo A., Action Metods nella formazione. Approcii e strumenti per la conduzione di piccolo e grandi gruppi, Edizioni Pardes, Bologna 2007. Zecchi S., La fenomenologia, Loescher, Torino 1983. Zimmerman D.H., Pollner M., Świat codzienny jako zjawisko, w: Z. Krasnodębski (red.), Fenomenologia i socjologia. Zbiór tekstów, PWN, Warszawa 1989. Żechowska B., O poznawaniu nauczyciela, Wyd. UŚ, Katowice 1995.

