AKTUALIZACJA STRATEGII ROZWOJU TURYSTYKI DLA NAROLA

AKTUALIZACJA STRATEGII ROZWOJU TURYSTYKI DLA NAROLA GMINA NAROL Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Roz...
Author: Lech Mazurek
0 downloads 2 Views 9MB Size
AKTUALIZACJA STRATEGII ROZWOJU TURYSTYKI DLA NAROLA

GMINA NAROL

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej 2007-2013, Działanie 1.4 „Promocja i współpraca” komponent współpraca, obszar tworzenie polityki rozwoju regionalnego;

SPIS TREŚCI WSTĘP ......................................................................................................................................... 3 I. POLSKI I ŚWIATOWY RYNEK TURYSTYCZNY................................................................................. 4 1.1 EKONOMICZNE ASPEKTY ROZWOJU TURYSTYKI ........................................................................... 4 1.2 ŚWIATOWY I POLSKI RYNEK TURYSTYCZNY ................................................................................... 5 1.3 TRENDY W TURYSTYCE I ZJAWISKA DETERMINUJĄCE ROZWÓJ TURYSTYKI ................................. 7 II. POTENCJAŁ TURYSTYCZNY GMINY NAROL ............................................................................... 10 2.1 POŁOŻENIE GMINY NAROL .......................................................................................................... 10 2.2 ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE – REGIONY FIZYCZNOGEORAFCIZNE GMINY NAROL.................. 11 2.2.1 Makroregion Roztocza.......................................................................................................... 12 2.2.2 Makroregion Kotliny Sandomierskiej ................................................................................... 13 2.3 DZIEDZICTWO KULTUROWE ........................................................................................................ 13 III. ANALIZA POTENCJAŁU TURYSTYCZNEGO GMINY NAROL ......................................................... 16 3.1 HISTORIA...................................................................................................................................... 16 3.2 WALORY TURYSTYCZNE ............................................................................................................... 18 3.2.1 WALORY KULTUROWE .......................................................................................................... 18 3.2.2 WALORY PRZYRODNICZE ...................................................................................................... 26 3.3 INFRASTRUKTURA TURYSTYCZNA ............................................................................................... 31 3.3.1 SZLAKI TURYSTYCZNE ........................................................................................................... 31 3.3.2 BAZA NOCLEGOWA I GASTRONOMICZNA ............................................................................ 32 3.3.3 BAZA TOWARZYSZĄCA.......................................................................................................... 34 3.3.4 DOSTĘPNOŚĆ KOMUNIKACYJNA .......................................................................................... 34 3.4 RUCH TURYSTYCZNY .................................................................................................................... 35 3.5 FUNKCJA TURYSTYCZNA GMINY NAROL – ANALIZA WSKAŹNIKOWA ............................................ 37 IV. POSZERZONA ANALIZA SWOT ................................................................................................ 40 V. POWIĄZANIA Z INNYMI DOKUMENTAMI ................................................................................ 46 STRATEGICZNYMI ....................................................................................................................... 46 VI. PLANOWANIE STRATEGICZNE ................................................................................................ 51 6.1 KIERUNKI ROZWOJU TURUSTYCZNEGO ...................................................................................... 51 6.2 STRATEGICZNY WYMIAR ROZWOJU TURYSTYKI W GMINIE NAROL............................................ 54

2

WSTĘP

Pomimo zachodzących w gospodarce zjawisk kryzysowych rozwój branży turystycznej oraz organizacji czasu wolnego wydaje się być niezagrożonym. Prognozy pokazują, że popyt konsumentów na usługi turystyczne będzie rósł i wg Światowej Organizacji Turystyki już w 2010 roku nastąpi kilkuprocentowy wzrost podróży zagranicznych. Również do Polski zaczyna przyjeżdżać coraz więcej turystów, zwłaszcza z krajów Unii Europejskiej. Swoje miejsce na mapach wyjazdów turystycznych może również zająć południowowschodnia Polska. Sprzyja temu między innymi coraz częstsze odchodzenie od tradycyjnych kierunków podróży do ciepłych krajów bazujących na biernym spędzaniu czasu. Turyści chętniej odbywają wyjazdy wymagające od ich uczestników większego zaangażowania. Poszukiwanie różnorodności, poznawanie ciekawych miejsc, kontakt z innymi kulturami zaczynają stawać się głównymi, a z pewnością ważnymi motywami podejmowanych podróży. Już teraz mogą być one z powodzeniem realizowane w okolicach Narola, jednak realizacja założeń przygotowywanych opracowań strategicznych – Strategia długoterminowej współpracy Zwierzyńca i Narola, Strategia marki czy wreszcie stanowiąca istotę niniejszego opracowania Aktualizacja strategii rozwoju turystyki Narola – z pewnością przyczyni się do znacznej poprawy zdolności gminy Narol do sprostania coraz ostrzejszej konkurencji na rynku turystycznym. Niniejsze opracowanie jest próbą wskazania pożądanych kierunków rozwoju turystyki oraz działań niezbędnych do realizacji założonych celów. Jest on rozwinięciem Strategii Rozwoju turystyki Miasta i Gminy Narol na lata 2009-2015 opracowanego na zlecenie Urzędu Gminy Narol przez Firmę Szkoleniową Agnieszka Wiśniewska-Woźniak. Jak każdy tego rodzaju dokument bazuje na diagnozie status quo, wskazuje mocne i słabe strony gminy w kontekście rozwoju turystyki, przeciwstawiając je umiejscowionym zewnętrznie szansom i zagrożeniom rozwojowym. Najważniejszą jednak częścią opracowania są propozycje kilku produktów turystycznych, których kreacja z pewnością przyczyni się do podniesienia atrakcyjności turystycznej gminy Narol, położonej wszak w dysponującej ciekawym potencjałem przyrodniczym i kulturowym części Polski.

3

I. POLSKI I ŚWIATOWY RYNEK TURYSTYCZNY

Programowanie rozwoju turystyki nie może i nie powinno odbywać się w oderwaniu od tendencji zachodzących na rynku turystycznym. Zlekceważenie postępujących zmian z dużą dozą prawdopodobieństwa wpłynie negatywnie na powodzenie podejmowanych działań, zwłaszcza jeśli nie będą one chociażby uwzględniać zmieniających się preferencji turystów czy, mających na nie pewien wpływ, procesów makroekonomicznych. Działanie takie byłoby nieracjonalnym z marketingowego punktu widzenia. Należy przy tym zdawać sobie sprawę z własnego potencjału, bowiem wówczas dopiero możemy właściwie powiązać ze sobą wszelkie dane.

1.1 EKONOMICZNE ASPEKTY ROZWOJU TURYSTYKI Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że turystyka jest lub może być sektorem gospodarki znaczącym dla procesów rozwojowych w skali krajów, regionów czy pojedynczych miejscowości. Analiza powszechnie dostępnych źródeł informacji pozwala znaleźć przykłady gospodarczego znaczenia turystyki na poziomie lokalnym i regionalnym. Informacje o 12% udziale turystyki w tworzeniu PKB Hiszpanii w 2009 roku1 czy sięgającym 50% udziale przychodów z turystyki w budżecie Białki Tatrzańskiej2 są jednymi z tego rodzaju mierników znaczenia turystyki i wyznacznikiem dla obszarów decydujących się na podejmowanie konkurencji na rynku turystycznym. Kraje i regiony turystyczne świadome znaczenia turystyki decydują się na podejmowanie niebanalnych działań, aby tylko przyciągnąć zainteresowanie turystów. Przykładem może być chociażby Hiszpania, która uruchomiła specjalny program dofinansowywania seniorom pobytów w Hiszpanii czy Grecja, która postanowiła dopłacać potencjalnym turystom za ewentualnie dłuższe pobyty wynikające np. ze strajków będących efektem kłopotów ekonomicznych dotykających w ostatnim czasie ten kraj. Tego rodzaju przykładów znaczenia turystyki dla rozwoju gospodarczego, jak również podejmowania działań na rzecz jej rozwoju możemy znaleźć więcej, choć dynamiczny 1 2

Turystyka to nasze dobro narodowe, Wiadomości Turystyczne, nr 1(199), 1-15 stycznia 2010, str. 11 Panna obrotna bywa zalotna, Wiadomości Turystyczne, nr 2(200), 16-30 stycznia 2010, str. 8

4

w ostatnich latach rozwój turystyki zaburzyły ostatnie zjawiska kryzysowe w gospodarce czy trudne do przewidzenia zjawiska pogodowe (wybuch wulkanu na Islandii czy niedawna powódź w Polsce). Warto jednak mieć świadomość, że, tak czy inaczej spowodowane, wahania koniunktury są nieodzownym aspektem gospodarki wolnorynkowej. Ponadto nie wszystkie regiony czy miejscowości turystyczne automatycznie stracą na zaistnieniu tego rodzaju niekorzystnych zjawisk. O ile, bowiem kryzys ekonomiczny może wpłynąć na ograniczenie podróży do najbardziej znanych regionów czy kurortów położonych w basenie Morza Śródziemnego, to można mieć nadzieje, że ruch turystyczny będzie szukał ujścia w podróżach krajowych, zwłaszcza w krajach rozwijających się, takich jak Polska, gdzie krajowe miejscowości i regiony turystyczne mogą, paradoksalnie, skorzystać na wszelkiego rodzaju perturbacjach ekonomicznych czy pogodowych w skali globalnej. Jest to ważną przesłanką dla podejmowania wysiłku na rzecz rozwoju poprawy atrakcyjności turystycznej gminy Narol, która, przy odpowiednim podejściu, może stać się obszarem docelowym dla podróży turystycznych Polaków.

1.2 ŚWIATOWY I POLSKI RYNEK TURYSTYCZNY Turystyka należy do tych dziedzin działalności gospodarczej, które rozwijają się niezwykle dynamicznie. W ciągu półwiecza 1950-2001 międzynarodowy ruch turystyczny wzrósł 27-krotnie3. Według danych Światowej Organizacji Turystyki (WTO) w 2009 roku na świecie zrealizowano 880 mln międzynarodowych wyjazdów turystycznych, co oznacza niewielki spadek w stosunku do lat wcześniejszych. Pocieszające jest jednak to, że powoli wraca tendencja wzrostowa, o czym świadczą chociażby dane z pierwszego kwartału. Prognozuje się przy tym w 2010 roku zwiększenie liczby podróży turystycznych o 3-4%.4. Co prawda gmina Narol nie stanowi na razie celu podróży międzynarodowych, to jednak tendencja spadkowa i towarzysząca jej nadzieja na wzrosty w różnym wymiarze i charakterze potwierdza się na rynkach lokalnych, w tym w Polsce.

3

Strategia Rozwoju Turystyki Miasta i Gminy Narol na lata 2009-2015, Firma Szkoleniowa Agnieszka Wiśniewska-Woźniak, str. 6 4 www.intur.com.pl/trendy.htm

5

Podróżom turystycznym towarzyszą oczywiście przepływy finansowe. Jak informuje Instytut Turystyki wpływy z turystyki międzynarodowej osiągnęły w 2008 roku 944 mld dolarów, z czego około połowy przypadało na Europę.5 Tego rodzaju transfery nie pozostają bez wpływu na wytworzenie PKB poszczególnych destynacji. Wystarczy przypomnieć przytaczaną wyżej informację o 12% udziale turystyki w tworzeniu PKB Hiszpanii. Dla porównania warto dodać, że w Polsce turystyka wytwarza ok. 5% PKB. W 2008 roku cudzoziemcy, których odwiedziło Polskę ok. 13 mln (19 miejsce w świecie), zostawili u nas ok. 12 mld dolarów.

Uczestnictwo Polaków w turystyce

Rozwój współczesnych środków transportu, jak również sytuacja geopolityczna umożliwia właściwie nieskrępowane podróże turystyczne, przynajmniej w naszej części świata. Niemniej jednak wydaje się, że z punktu widzenia rozwoju turystyki w gminie Narol kluczowe są i, przynajmniej przez jakiś czas, będą podróże krajowe. I to właśnie struktura podróży krajowych oraz związane z tym tendencja powinny być traktowane jako kluczowe w kontekście budowania założeń strategicznych rozwoju turystyki w gminie Narol. Przyjrzyjmy się zatem właściwościom krajowego ruchu turystycznego. Jak pokazują statystyki Instytutu Turystyki6 w 2008 roku Polacy odbyli blisko 35 mln podróży krajowych i tylko 7, 6 mln zagranicznych. W dodatku większość spośród wyjazdów krajowych (59%) to wyjazdy krótkookresowe, czyli trwające 1-4 dni. Podobna tendencję dało się również zaobserwować w pierwszych ośmiu miesiącach 2009 roku, kiedy to na ogólną liczbą krajowych podróży wynoszącą 23,1 mln, 12,6 mln (54,5%) to również wyjazdy krótkookresowe. Tego rodzaju informacja nabiera wartości, jeżeli weźmiemy pod uwagę średni czas trwania pobytów turystycznych na terenie gminy Narol – 3,63 dnia w 2009 roku (por. rozdział 3.4). Okazuje się bowiem, że większość spośród podróżujących po kraju Polaków to potencjalni konsumenci oferty turystycznej gminy Narol. Warto też zwrócić uwagę na inne aspekty krajowych podróży turystycznych Polaków, zwłaszcza w odniesieniu do wyjazdów krótkookresowych. I tak okazuje się, że mamy tu do czynienia z wyraźnie mniejszą sezonowością, niż dla podróży długookresowych. Co prawda 5 6

www.intur.com.pl/trendy.htm www.intur.com.pl/ruch.htm

6

okres letni dominuje, to jednak dysproporcje w odniesieniu do pozostałych pór roku nie są aż tak wyraźne (tab. 1). Ten symptom odniesiony potencjału turystycznego gminy Narol pozwala również na pewną dawkę optymizmu. Tab. 1 Sezonowość krajowego ruchu turystycznego w 2008 roku. wyjazdy krótkookresowe długookresowe wiosna 28% 15% lato 32% 51% jesień 21% 13% zima 19% 21% Źródło: Instytut Turystyki Optymizmem napawa także analiza innego aspektu podróży krajowych, mianowicie wysokości wydatków na podróże turystyczne. Pochodzące z I-VIII 2009 roku dane (tab. 2) wyraźnie pokazują, że turyści wybierający krótkie pobyty wydają co prawda mniej pieniędzy na podróże (tego rodzaju pobyty z reguły odbywają się do relatywnie bliżej położonych miejscowości i regonów), jednak są bardziej hojni już podczas pobytów. Tab. 2 Przeciętne wydatki na podróże turystyczne w ruchu krajowym w okresie I-VIII 2009 roku (PLN). wyjazdy krótkookresowe wyjazdy długookresowe Na podróż Na dzień Na podróż Na dzień Poniesione przed podróżą 139 48 272 27 Poniesione podczas podróży 199 69 649 64 Ogółem 338 117 921 91 Źródło: Instytut Turystyki

1.3 TRENDY W TURYSTYCE I ZJAWISKA DETERMINUJĄCE ROZWÓJ TURYSTYKI Oprócz przedstawionych wyżej ilościowych przemian turystyka jako zjawisko poddaje się także przemianom o charakterze jakościowym. Jest to związane w dużej mierze z motywami podejmowanych wyjazdów turystycznych, warunkujących rodzaj uprawianej turystyki. Należy też wspomnieć o zjawiskach wpływających negatywnie bądź pozytywnie na rozwój turystyki w ogóle oraz w ujęciu krajowym. Znak „+” sygnalizuje potencjalnie pozytywny wpływ na rozwój turystyki w gminie Narol.

7

Biernie vs. aktywnie Dotychczas najpopularniejszym i przynoszącym najwięcej korzyści finansowych dla obszarów recepcyjnych, choć w coraz mniejszym stopniu, jest turystyka wypoczynkowa. Definiowana skrótem 3XS (Sea, Sun, Sund) bazuje na biernym

+

spędzaniu pobytów wakacyjnych, najczęściej trwających dwa tygodnie i więcej. Coraz większa popularność zdobywają jednak wyjazdy wymagające od ich uczestników większego zaangażowania – fizycznego i psychicznego, bazujące na aktywnym sposobie spędzania czasu wolnego, związane z poznawaniem lokalnej kultury, zabytków i środowiska przyrodniczego.

Pobyty krótko- vs długookresowe Czas trwania związany jest w dużej mierze ze sposobem spędzania czasu

+

wolnego. Pobyty typowo wypoczynkowe z reguły trwają przeciętnie dłużej , niż wyjazdy, gdzie mamy do czynienia z różnego rodzaju aktywnością. Pobyty te kierują się często do nieodległych regionów turystycznych, położonych 200-300 km od dużych miast generujących znaczną część ruchu turystycznego

Większa częstotliwość wyjazdów Z przemianami w zakresie motywów wyjazdów, jak również czasie ich trwania idzie częstotliwość podróży turystycznych. Coraz częściej jeden dłuższy

+

wyjazd realizowany latem zastępowany jest 2-3 wyjazdami trwającymi krócej i realizowanymi w innych porach roku. Świadczy o tym poniekąd rozkład sezonowości podróży turystycznych (por. tab. 1), zwłaszcza pobytów krótkoterminowych.

8

Wahania kursów walut/zjawiska kryzysowe w gospodarce światowej Wspomniane wcześniej zjawiska kryzysowe zachodzące ostatnio w światowej gospodarce nie pozostają bez wpływu na funkcjonowanie sektora turystycznego. Niepewność finansowa mieszkańców krajów wysoko rozwiniętych i

+

rozwijających się ograniczyła ich podróże turystyczne bądź doprowadziła do zmian w kierunkach podróży, czasie ich trwania etc. Najbardziej w przypadku Polski zmianą jest wzrost zainteresowania krajowymi miejscowościami i regionami turystycznymi. W tym wypadku czynnikiem ograniczającym zainteresowanie wyjazdami zagranicznymi jest też słabnący polski złoty powodujący, że cena pobytów poza granicami kraju wzrosła w porównaniu do lat ubiegłych.

Rosnąca popularność idei turystyki zrównoważonej Celem koncepcji jest taki rozwój turystyki zintegrowanej ze środowiskiem

+

przyrodniczym oraz kulturowym, połączony z kształtowaniem odpowiednich postaw turystów korzystnych dla lokalnych społeczności. Jednym z podstawowych wyznaczników jest dostosowanie rozwoju turystyki do zasobów środowiska przyrodniczego.

9

II. POTENCJAŁ TURYSTYCZNY GMINY NAROL Potencjał turystyczny miejsca jest wypadkową szeregu czynników, wśród których kluczową wydają się odgrywać dwa: renta położenia oraz czynnik ludzki. Pierwszy z nich, niezależny od intencji człowieka, wpływa na zastane środowisko przyrodnicze oraz dziedzictwo kulturowe obszaru. Wpływ czynnika ludzkiego z kolei przejawia się w rozwoju infrastruktury turystycznej czy powstawaniu produktów turystycznych czyli, innymi słowy, odpowiednim wykorzystaniu renty położenia. Potencjał turystyczny jest też w pewnym sensie wypadkową zainteresowania turystów, których liczba jest jednym z mierników funkcji turystycznej.

2.1 POŁOŻENIE GMINY NAROL Gmina miejsko-wiejska Narol położona jest na terenie powiatu lubaczowskiego, na Podkarpaciu przy granicy z województwem lubelskim. Sąsiaduje zarówno z gminami podkarpackimi: Cieszanów oraz Horyniec Zdrój, jak i lubelskimi: Bełżec, Lubycza Królewska, Obsza i Susiec. To przygraniczne położenie powoduje, że Gmina współpracuje w różnych obszarach działania zarówno z Podkarpaciem, jak i Lubelszczyzną. Gmina ma 203,58 km2 powierzchni i zamieszkuje ją 8 360 mieszkańców (wg fatycznego miejsca zamieszkania na dzień 31.12.2009 r.7 Największą miejscowością jest miasto Narol o powierzchni 12 km2, gdzie zamieszkuje 2 080 osób (wg. fatycznego miejsca zamieszkania na dzień 31.12.2010 r.8). Gmina Narol leży w północno-wschodniej części województwa podkarpackiego i obejmuje niewielkie fragmenty makroregionów Kotlina Sandomierska i Roztocze, co w znacznym stopniu determinuje jej potencjał turystyczny. Pod względem hydrograficznym obszar Gminy mieści się w dorzeczu Tanwi (dopływ Sanu) i Wirowej (dopływ Tanwi), należącym do zlewiska Bałtyku. Położenie matematyczne wyznaczają następujące punkty skrajne: • północny (50°24'40''N) - położony na granicy sołectwa Podlesina; • południowy (50°16'10''S) - położony na północ od wzgórza 262,8 w lesie Bruszczyn; 7 8

Źródło danych: GUS, Bank Danych Regionalnych, www.stat.gov.pl Źródło danych: GUS, Bank Danych Regionalnych, www.stat.gov.pl

10

• wschodni (23°26'20''E) - położony na wschód od wsi Chlewiska; • zachodni (23°07'35''W) - położony na północny - zachód od wzgórza 230,6 w lesie Trzy Kopce.”9 Rys. 1 Położenie Miasta i Gminy Narol na tle województwa podkarpackiego

MIASTO I GMINA NAROL

Źródło: Strategia Rozwoju Turystyki Miasta i Gminy Narol na lata 2009-2015

2.2 ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE – REGIONY FIZYCZNOGEORAFCIZNE GMINY NAROL Gmina Narol położona jest głównie na obszarze dwóch jednostek geograficznych, a mianowicie Kotliny Sandomierskiej i Roztocza Wschodniego z jego jednym z najwyższych szczytów – Wielkim Działem, sięgającym 389,5 m n.p.m. Niewielka część Gminy leży na Roztoczu Środkowym. Dzięki wspomnianemu położeniu na styku dwóch makroregionów fizycznogeograficznych obszar gminy, mimo relatywnie niewielkiej powierzchni cechuje duża różnorodność środowiska przyrodniczego stanowiąca podstawę do rozwoju turystyki. Nie wni9

www.narol.pl

11

kając w szczegółowe rozważania dotyczące podziału na różnego rzędu jednostki fizycznogeograficzne skupmy się na ogólnych właściwościach środowiska przyrodniczego wynikającego z podziału na makroregiony: Roztocze oraz Kotlinę Sandomierską. 2.2.1 Makroregion Roztocza

Z fizycznogeograficznego punktu widzenia Roztocze to pas wzniesień szerokości 12-32 km i długości około 180 km ciągnący się delikatnym łukiem od Kraśnika na północnymzachodzie aż do okolic Lwowa na południowym-wschodzie. Jego wysokość wzrasta w tym kierunku od około 300 m do około 400 m n n.p.m. Wysokość względna, a więc liczona od podnóży wzniesień do ich wierzchołków, osiąga 100-150 m. Polska część Roztocza zajmuje powierzchnię około 2,2 tysiąca km2 i dzieli się na trzy mezoregiony: Roztocze Zachodnie, Roztocze Środkowe i Roztocze Wschodnie (Południowo-Wschodnie, Południowe). Niektórzy badacze podważając jednak sens tych nazw proponują podział na Roztocze Gorajskie, Tomaszowskie i Rawskie pokrywający się w zasadzie z wcześniej wymienionymi. Można też spotkać się z podziałem Roztocza na sześć mezoregionów: Roztocze Gorajskie, Szczebrzeszyńskie, Tomaszowskie, Rawskie oraz, po stronie ukraińskie, Roztocze Janowskie i Lwowskie. Najpowszechniej przyjmowanym jest jednak podział wymieniony w pierwszej kolejności, przy czym gmina Narol swoim zasięgiem obejmuje głównie Roztocze Wschodnie oraz, w niewielkim zakresie, Roztocze Środkowe. Położone na południowy-wschód Roztocze Środkowe oddziela dolina Wieprza w pobliżu Zwierzyńca. Na wschodzie granica z Roztoczem Wschodnim przebiega obniżeniem łączącym dolinę górnej Tanwi oraz Sołokiji przebiegającym od Narola do Lubyczy Królewskiej. Roztocze Środkowe, w przeciwieństwie wcześniej opisanej części makroregionu roztoczańskiego jest silnie zalesione. Roztocze Środkowe nie ma pokrywy lessowej. Piaskowce i wapienie budują nieregularne kulminacje, z których najwyższe jest wzgórze Wapienia (387 m n.p.m.). Roztocze Środkowe przecinają podłużne doliny górnych odcinków Wieprza, Sołokiji i Tanwi z wodospadami. Na jego terenie, w okolicach zwierzyńca utworzono Roztoczański Park Narodowy. Położone dalej na południowy-wschód Roztocze Wschodnie tylko w swojej północnej części znajduje się w granicach Polski. Na jego terenie znajdują się najwyższe kulminacja pol12

skiej części Roztocza – Wielki Dział (390,4 m n.p.m.) i Długi Goraj (391,5 m n.p.m.). Krajobraz Roztocza Wschodniego cechuje się występowaniem obszarów zrównań wierzchowinowych pośród których można napotkać liczne pagóry ostańcowi będące bardzo charakterystycznym elementem mezoregionu. Taki kształt środowiska przyrodniczego stanowi bazę do rozwoju wszelkich form turystyki aktywnej (pieszej, rowerowej, konnej czy – zimą – narciarstwa biegowego) i poznawczej, jak również decyduje o wyjątkowych walorach krajobrazowych gminy.

2.2.2 Makroregion Kotliny Sandomierskiej

Kotlina Sandomierska jest największym makroregionem Podkarpacia Północnego. W granicach gminy Narol znajdują się fragmenty dwóch składających się na nią mezoregionów: Równiny Biłgorajskiej (południowo-zachodnia część mezoregionu) oraz Płaskowyżu Tarnogrodzkiego (północno-wschodnia część mezoregionu). W średniowieczu obszar Kotliny Sandomierskiej pokrywały wielkie lasy, których pozostałością jest m.in. Puszcza Solska i to ona przesądza o charakterze znacznej części gminy Narol, bowiem praktycznie cały jej zachodni fragment objęty jest ochroną Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej. Sama puszcza jest wielkim kompleksem leśnym pokrywającym w dużej mierze piaszczystą powierzchnię urozmaiconą wydmami, torfowiskami i z występującymi gdzieniegdzie wyższymi kępami przekraczającymi wysokość 200 m n.p.m. Drzewostan Puszczy Solskiej stanowią głównie bory sosnowe, choć w strefie krawędziowej Roztocza można spotkać również buczynę karpacką (rezerwat Bukowy Las). Puszcza stanowi znakomity teren do uprawiania turystyki aktywnej, jak również poznawczej.

2.3 DZIEDZICTWO KULTUROWE Środowisko kulturowe gminy Narol jest przede wszystkim wypadkową położenia na obszarze Roztocza. Puszcza Solska stanowiła bowiem od wieków barierę dla osadnictwa człowieka. Można również rozpatrywać dziedzictwo kulturowe z punktu widzenia położenia geopolitycznego, mówimy bowiem o regionie leżącym w strefie odwiecznego przenikania się 13

kultur łacińskiej oraz bizantyjskiej. Związane są z tym między innymi istniejąca do dziś granica obrządków (rzymsko- i greckokatolickiego), alfabetów (łacińskiego i cyrylicy) oraz kalendarzy (juliańskiego i gregoriańskiego). Główny jednak ciężar, jeśli chodzi o dziedzictwo kulturowe jest efektem położenia na Roztoczu, które aż do II wojny światowej było obszarem przenikania się różnych kultur, narodowości i religii, czego pozostałości można obserwować właściwie po dziś dzień. Stanowią one jeden z cenniejszych elementów dziedzictwa kulturowego Roztocza pełniąc ponadto rolę walorów turystycznych. Na podłożu kulturowym i religijnym formowały się tez podziały polityczne związane z zaborami. Obszar Roztocza związany był z tak ważnymi historycznie tworami, jak Grody Czerwieńskie czy Księstwo Halicko-Włodzimierskie. Z tego jedna czasu nie zachowało się właściwie nic do naszych czasów. W przeciwieństwie do czasów wcześniejszych, związanych z osadnictwem prehistorycznym, którego pozostałości (obiekty archeologiczne) można po dziś dzień oglądać na terenie Roztocza w postaci chociażby cmentarzysk kurhanowych. Na uwagę zasługuje zwłaszcza tzw. kultura ceramiki sznurowej. Najwięcej jednak zabytków pochodzi z okresów późniejszych, począwszy od XVI-XVII wieku tj. od czasu ożywionego rozwoju gospodarczego Roztocza. Nastąpił on w dużej mierze dzięki powstaniu Ordynacji Zamojskiej na przełomie XVI i XVII wieku. Założona przez Jana Zamojskiego ordynacja przetrwała aż do II wojny światowej. Będąc niepodzielnym, zajmującym rozległe tereny tworem gospodarczym przyczyniła się do rozwoju regionu. Najsławniejszym wytworem ordynacji był Zwierzyniec pełniący rolę swoistego ogrodu zoologicznego, od którego nazwę wzięła jedna z bardziej znanych roztoczańskich miejscowości. Kompleksy dóbr magnackich, choć dużo mniejsze, powstawały też w południowej części Roztocza. Do największych należały dobra Czartoryskich czy Antoniego hrabiego Łosia (m.in. miasto Narol). Pozostałością po dobrach magnackich jest wiele zabytków architektury (pałace, wille, kościoły) czy techniki (papiernia, browar). Ważnym, wspomnianym już elementem kultury regionu jest mozaika etniczna, która wytworzyła się dzięki położeniu regionu na styku różnych państw i kultur. Aż do Ii wojny światowe można było mówić o zamieszkującej region mozaice etnicznej, którą budowali koegzystujące ze sobą Polacy, Rusini i Żydzi. Wcześniej, w XVIII wieku na teren Roztocza napłynęła w ramach kolonizacji józefińskiej duża fala osadników niemieckich, którzy jednak dość szybko zasymilowali się z miejscowa ludnością. Pozostałością po nich są, zmienione już, nie14

gdysiejsze nazwy wsi (np. Polanka Horyniecka – dawne Deutschbach, spolszczone później na Dojczbach). Zmiany geopolityczne, jakie nastąpiły po I wojnie światowej spowodowały znaczną degradację kulturową terenu. Sławetna akcja „Wisła” przyczyniła się do wysiedlenia m.in. z terenu Roztocza ludności ukraińskiej, po której zachowały się cerkwie (bądź ich ruiny) czy cmentarze. Do wyniszczenia rdzennej ludności przyczyniła się też zresztą sama II wojna światowa, podczas której silnie zaznaczył swoją obecność ruch partyzancki. Świadectwem ich walki są liczne cmentarze i pomniki poległych. W czasie wojny, jak również kilka lat po jej zakończeniu aktywna była, działająca przeciwko ludności polskiej Ukraińska Powstańcza Armia, której działalność była bezpośrednim powodem akcji wysiedleńczej. Na Roztoczu można gdzieniegdzie spotkać mogiły i pomniki upamiętniające ofiary działań UPA. Na Roztoczu można spotkać inne jeszcze przejawy działalności kulturowej. Dobrym tego przykładem jest działalność bruśnieńskich kamieniarzy, których wytwory w postaci wykonywanych z miejscowego piaskowca krzyży nagrobnych nader często możemy spotkać na rzymsko- i greckokatolickich cmentarzach, zwłaszcza wschodniej części Roztocza. W szerokim rozumieniu określenia „działalność kulturowa” mieszczą się ponadto zabytki sztuki militarnej. Oprócz nielicznych pozostałości dawnej sztuki militarnej na szczególną uwagę zasługuje tzw. Linia Mołotowa. Jest to pas umocnień ciągnący się wzdłuż dawnej linii demarkacyjnej oddzielającej tereny okupowane przez Niemcy od tych zajętych przez Związek Radziecki. W ramach fortyfikacji powstało szereg schronów bojowych, które stanowią dziś ciekawe pomniki architektury wojskowej oraz lokalne atrakcje turystyczne.

15

III. ANALIZA POTENCJAŁU TURYSTYCZNEGO GMINY NAROL Opracowanie założeń rozwojowych dla turystyki wymaga analizy potencjału gminy, w szczególności jej potencjału turystycznego. Tego rodzaju analiza jest krokiem niezbędnym do wskazanie kierunków przyszłych działań strategicznych. Identyfikacja potencjału turystycznego, zorientowanie się w szeroko rozumianych właściwościach badanego obszaru, zidentyfikowanie jego mocnych i słabych stron jest conditio sine qua non dla planowania strategicznego, zwłaszcza w kontekście rozwoju markowych produktów turystycznych gminy.

3.1 HISTORIA

Mniej więcej w tym samym momencie historycznym możemy mówić o początkach funkcjonowania Narola. Co prawda początki osady mają wg tradycji sięgać XIII wieku, to jednak o zaczątkach rozwoju możemy mówić w wieku XVI10. Z wcześniejszego okresu na uwagę zasługują z pewnością czasy prehistoryczne, zwłaszcza związane z występującą na tym terenie kulturą ceramiki sznurowej, której osady znajdowały się w rejonie dzisiejszych Lipia i Łukawicy. Szeroko udokumentowanymi znaleziskami są czasy zwane okresem wpływów rzymskich, z tego okresu pochodzą dwa kurhany w Łukawicy. Do chwili obecnej za Lipskiem przy drodze do Jędrzejówki przetrwał tajemniczy kopiec, który może być kurhanem. W ko0ńcu XVI wieku Florian Łaszcz, ówczesny właściciel dóbr zaczął zakładać miasto zwane od jego imienia Florianowem, która prawa miejskie otrzymała w 1592 roku z rąk Zygmunta III Wazy. Położenie przy szlaku handlowym ze Lwowa korzystnie wpływało na rozwój miasteczka, co jednak zostało przerwane najazdami tatarskimi w połowie XVII wieku. Z tego czasu wywodzi się legenda wyjaśniająca nazwę rzeczki przepływającej przez Narol, która od krwi pomordowanych przybrała krwawy kolor, stąd też nazwano ją Krwawicą. Z tych wydarzeń bierze się również wyjaśnienie nazwy miasta. Otóż jak podaja lokalne przekazy ocaleli z rzezi kozackiej mieszkańcy miasta założyli na prawym brzegu Tanwi nową osadę nazywając ją Narol, od położenia „na roli” dawnego miasteczka. 10

P. Wład, M. Wiśniewski, 2004, Roztocze Wschodnie, Wydawnictwo Naukowe, Turystyczne i Edukacyjne, Mielec

16

Ważne wydarzeni w historii miasteczka wiąże się też z kolejnym najazdem tatarskim, od którego miasto uratował Jan III Sobieski uwalniając jednocześnie 2 tysiące zniewolonych mieszkańców. W dalszych latach miasteczko przechodziło z rąk do rąk trafiając w końcu ręce rodziny Łosiów. Jeden z przedstawicieli rodu, Feliks Antoni Łoś, wzniósł w latach 1773-81 okazały barokowo-klasycystyczny pałac, a w latach 1790-1804 ufundował nowy klasycystyczny kościół parafialny pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Z pałacem wiąże się działalność Akademii Narolskiej – pierwszej akademii artystycznej na ziemiach polskich (!). W pałacu znalazła się szkoła muzyczna, dramatyczna oraz teatr. Tradycje Akademii próbuje obecnie kontynuować Fundacja Pro Academia Narolense założona w 1999 roku przez klawesynistę i dyrygenta Władysława Kłosiewicza, wieloletniego profesora Universitat fur Musik und Darstellende Kunst w Grazu (Austria) oraz wykładowcę Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Celem Fundacji jest odbudowa XVIII-wiecznego zespołu pałacowo-parkowego w Narolu i utworzenie w nim Międzynarodowego Centrum Szkoleniowo-Artystycznego, kontynuującego tradycje Akademii Narolskiej. Zespół Pałacowo-Parkowy w Narolu o wyjątkowej wartości historycznej i architektonicznej, jest doskonale znany historykom sztuki i był wielokrotnie opisywany w literaturze z dziedziny historii architektury i sztuki ogrodowej. 11 Hrabia Łoś w dowód pamięci dla założyciela miasta Florianowa – Floriana Łaszcza Nieledewskiego, w rynku narolskim ufundował także pomnik św. Floriana z wyrytym napisem łacińskim. W pobliżu pałacu przy drodze do Narola, na bagnach wzniósł natomiast kaplicę dworską pod wezwaniem "Serca Jezusowego" wraz z dzwonnicą. Po powstaniu styczniowym Narol przechodzi we władanie księcia Juliana Puzyny. Wybudował on w miasteczku szkołę, młyn, tartak, gorzelnię oraz mieszkania dla służby. Miasto często nawiedzały pożary, więc zorganizowano Ochotniczą Straż Ogniową, której pierwszym naczelnikiem był książę. W 1930 r. Narol ponownie otrzymał odebrane w czasie I wojny światowej na skutek dużych zniszczeń prawa miejskie, jednak niedługo potem ponownie je utracił. Kolejne zniszczenia przyniosła II wojna światowa, z którym to okresem wiąże się swoiste dziedzictwo martyrologiczne miasta. Mieścił się tu obóz pracy dla Żydów, a od 1942 roku dokonywano wielu

11

http://www.narol.free.ngo.pl/akademia.htm

17

zbiorowych mordów na mieszkańcach, głównie pochodzenia żydowskiego. W Narolu i okolicach rozwinął się też bardzo silny ruch oporu, z którym walczyli nie tylko niemieccy żołnierze, ale również partyzanci Ukraińskiej Powstańczej Armii. To jej działalność bezpośrednio przyczyniła się po wojnie do akcji przesiedleńczych i w konsekwencji pozbawienia obszaru Roztocza Wschodniego (a więc również gminy Narol) jej wielokulturowego charakteru II wojna światowa przyczyniła się do zniszczenia tkanki miejskiej. Jedynie przy niektórych ulicach przetrwało kilkadziesiąt drewnianych domów z lat międzywojennych. Odbudowywany jest też staraniem Fundacji Pro Academia Narolense XVIII-wieczny zabytkowy zespół pałacowo parkowy.

3.2 WALORY TURYSTYCZNE Podstawą do rozwoju turystyki jest, oprócz intencji rozwojowych wychodzących ze strony organów zarządzających, istnienie walorów, w oparciu o które realizowane będą motywy podróży turystycznych. Walory te podzielone zostały na dwie główne grupy – walory kulturowe i przyrodnicze – w obrębie których wydzielone zostały kolejne kategorie.

3.2.1 WALORY KULTUROWE

Zabytki architektury

Jak pokazuje tabela mina Narol jest dość zasobna w różnego rodzaju zabytki budownictwa i architektury. Kościoły, cerkwie, pałace czy cały szereg przykładów tzw. małej architektury (np. kapliczki) są znakomitą bazą do rozwoju turystyki poznawczej, która może być uzupełnieniem do innych rodzajów turystyki aktywnej – pieszej, rowerowej czy konnej. Ponadto zabytki architektury w gminie Narol noszą znamiona wielokulturowości (przykłady kultury polskiej, ukraińskiej i żydowskiej), jak również są nawiązaniem do istotnych dla Polski wydarzeń historycznych – liczne zmiany granic począwszy już od czasów zaborów, przesiedlenia, walki zbrojne i partyzanckie, działalność UPA. Należy jednak wskazać równocześnie niską rangę tych zabytków, które poza pałacem Łosiów w Narolu nie prezentują rangi po18

nadregionalnej. Są przy tym w dużej mierze w dość opłakanym stanie technicznym, zwłaszcza cerkwie.

Narol – pałac Łosiów Foto: www.narol.free.ngo.pl

Płazów – kościół pw. św. Michała Archanioła Foto: www.pl.wikipedia.org

Narol – Mauzoleum Puzynów Foto: Jakub Grabowski

Huta Różaniecka – ruina cerkwi Foto: Jakub Grabowski

Tab. 1 Gmina Narol – zabytki architektury 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

ZABYTKI ARCHITEKTURY cerkiew greckokatolicka pw. Św. Mikołaja – ruina z 1825 r. układ drewnianej zabudowy drewnianej drewniane zabudowania z lat 20. i 30. XX wieku kościół pw. św. Andrzeja Apostoła z II połowy XVIII wieku Cerkiew greckokatolicka drewniana z 1799 roku, Dzwonnica drewniana z 1820 roku, Kaplica cmentarna murowana z 1848 roku Pałac, pozostałości dworu i kaplicy z XIX wieku. dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Paraskewy kapliczka z I połowy XIX wieku 4 domy drewniane z lat 30. XX wieku barokowo-klasycystyczny pałac Łosiów

Huta Różaniecka Jędrzejówka Lipie Lipsko Łówcza Łówcza Łówcza Łówcza Łówcza Łukawica Łukawica Narol 19

13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

klasycystyczny kościół pw. NMP cerkiew greckokatolicka z 1899 roku kaplica św. Jana Nepomucena kaplica dworska pw. św. Serca Jezusowego zabudowa rynku w Narolu (ratusz, rzeźba św. Floriana z 1800 roku, pomnik poświęcony bohaterom poległym w latach 1939-45) Mauzoleum Puzynów z 1881 roku na Cmentarzu Komunalnym Dwór drewniany z XIX wieku Krzyż upamiętniający miejsce narodzin siostry Bernardyny Jabłońskiej Kościół murowany pw. św. Michała Archanioła z 1818 roku, Plebania murowana z 1820 roku, Karczma murowana z przełomu XVIII-XIX wieku, Cerkiew greckokatolicka pw. Zaśnięcia NMP z 1936 roku (nieużytkowana) pałac murowany z przełomu XIX-XX wieku, obecnie Dom Pomocy Społecznej, kapliczka przy drodze do Paar stary dwór, oficyna murowana z przełomu XVIII i XIX wieku, obecnie leśniczówka, drewniana cerkiew greckokatolicka pw. Opieki NMP z ok. 1755 roku

Narol Narol Narol Narol Narol Narol Narol Wieś Pizuny Płazów Płazów Płazów Płazów Ruda Różaniecka Ruda Różaniecka Ruda Różaniecka Wola Wielka

Źródło: Opracowanie własne

Miejsca martyrologii

Inną grupą obiektów, nader często występujących na narolszczyźnie są miejsca martyrologii reprezentowane głównie przez pomniki żołnierzy poległych na froncie czy ofiar faszyzmu, ale również ofiar Ukraińskiej Powstańczej Armii. Na terenie gminy właściwie w każdej miejscowości znajdziemy przykłady tego rodzaju obiektów dokumentujących historię tego obszaru z czasów II wojny światowej. Tab. 2 Gmina Narol – miejsca martyrologii 1 2 3 4 5 6

MIEJSCA MARTYROLOGII mogiła zbiorowa oraz pomnik poległych w walce z UPA mogiły żołnierzy poległych w 1939 roku wraz z pomnikiem poległych pomnik żołnierzy poległych w 1939 oraz 143 mieszkańców Huty Różanieckiej pomordowanych w czasie pacyfikacji w 1943 roku Pomnik ku czci milicjantów pomordowanych w walce z UPA pomnik ku czci żołnierzy poległych podczas II wojny światowej Pomnik wzniesiony w 1928 roku 10 rocznicę odzyskania niepodległości

okolice Lipska Lipsko/Lipie Huta Różaniecka Łówcza Narol Płazów

Źródło: Opracowanie własne

20

Huta Różaniecka – pomnik żołnierzy poległych w 1939 r. Foto: Jakub Grabowski

Narol – pomnik ku czci żołnierzy poległych podczas II wojny światowej Foto: Jakub Grabowski

Muzea

W gminie Narol znajdziemy tylko jeden tego rodzaju obiekt. Rolę taką pełni Izba Muzealna w Lipsku. Zawiera głównie eksponaty z XIX i XX wieku pochodzące od osób prywatnych dokumentując w ten sposób historię narolszczyzny.

Lipsko – fragment ekspozycji Izby Muzealnej Foto: www.narol.pl

21

Tab. 3 Gmina Narol – obiekty muzealne OBIEKTY MUZEALNE 1

Izba Pamięci

Lipsko

Źródło: Opracowanie własne

Obiekty historyczno-wojskowe

W okolicach Lipska znajdziemy pozostałości bastejowych fortyfikacji ziemnych z XVI wieku. Najciekawszym jednak zespołem obiektów dających się zaklasyfikować do tej kategorii są znajdujące się w okolicach wzniesienia Wielki Dział schrony bojowe tzw. Linii Mołotowa. Wybudowane podczas II wojny światowej tuż przy granicy z województwem lubelskim, gdzie przebiegała wówczas granica między Związkiem Radzieckim a Rzeszą Niemiecką. Wzdłuż systemu umocnień biegnie obecnie szlak turystyczny.

Schron „linii Mołotowa” Foto: Jakub Grabowski

Tab. 4 Gmina Narol – obiekty historyczno-wojskowe 1 2

OBIEKTY HISTORYCZNO-WOJSKOWE schrony bojowe Linii Mołotowa pozostałości zespołu zamkowego - bastejowe fortyfikacje ziemne z XVI wieku

Huta Złomy Lipsko

Źródło: Opracowanie własne

Obiekty archeologiczne

Obszar Roztocza znajdował się pod wpływem kultury ceramiki sznurowej, która obejmowała swoim wpływem znaczną część Europy do ok. 18000 r. p.n.e. Pozostałości kultu22

ry można po dziś dzień oglądać na terenie gminy Narol w postaci cmentarzysk kurhanowych w okolicach Łukawicy. Z kolei okolice Guciowa w gminie Zwierzyniec obfitują w datowane na nieco późniejszy czas cmentarzyska kurhanowe z VII-XII wieku oraz grodzisko na wzgórzu Monastyr.

Tab. 5 Gmina Narol – obiekty archeologiczne OBIEKTY ARCHEOLOGICZNE 1

cmentarzyska kurhanowe ceramiki sznurowej

Łukawica, Brzezinki, Lipie

Źródło: Opracowanie własne Cmentarze

Na terenie gminy Narol znajdziemy wiele przykładów cmentarzy mogących stanowić przedmiot zainteresowania potencjalnych turystów. Specjalnie bogactwo w tym względzie prezentuje się na terenie gminy Narol, gdzie znajdziemy mnóstwo przykładów świadczących o dawnej wielokulturowości tego terenu. Na wielu z nich znajdziemy ponadto ciekawe przykłady krzyży bruśnieńskich. Możemy też na opisywanym obszarze spotkać cmentarze wojenne z czasów I czy II wojny światowej.

Wola Wielka – cmentarz przycerkiewny Foto: Jakub Grabowski

Narol – fragment krzyża na cmentarzu parafialnym Foto: Jakub Grabowski

23

Tab. 6 Gmina Narol – cmentarze 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

CMENTARZE cmentarz greckokatolicki z I połowy XIX wieku cmentarz greckokatolicki cmentarz choleryczny z I płowy XIX wieku cmentarz rzymskokatolicki z nagrobkami kamieniarzy bruśnieńskich cmentarz wojenny z 1939 r. cmentarz greckokatolicki z nagrobkami kamieniarzy bruśnieńskich miejsce po cmentarzu żydowskim z XVIII wieku cmentarz przycerkiewny z XIX wiecznymi nagrobkami kamieniarzy bruśnieńskich cmentarz wielowyznaniowy z początku XIX wieku cmentarz wojenny z I wojny światowej cmentarz wojenny cmentarz greckokatolicki z XIX wieku cmentarz przycerkiewny

Huta Różaniecka Huta Stara Jędrzejówka Lipsko Lipsko Łówcza Narol Płazów Płazów Płazów Ruda Różaniecka Wola Wielka Wola Wielka

Źródło: Opracowanie własne

Wydarzenia kulturalne

Na terenie gminy Narol odbywa się również szereg wydarzeń o charakterze kulturalnym. Część z nich ma charakter lokalny, część jednak posiada rangę ponadlokalną, a nawet ponadregionalną. Cesarsko-Królewski Jarmark Galicyjski, Festiwal NAROL.ARTE to ważniejsze z imprez, które mogą stanowić przedmiot zainteresowania turystów i podstawę do przyszłej współpracy. Organizowane są przez działający w gminnie Narolski Ośrodek Kultury (NOK) przy współpracy z podmiotami zewnętrznymi, jak np. prężnie działające Fundacja Pro Academia Narolense. Organizacja imprez kulturalny w wydatny sposób stymuluje ruch turystyczny.

Narol – Cesarsko-Królewski Jarmark Galicyjski Foto: www.narol.free.ngo.pl 24

Tab. 7 Gmina Narol – ważniejsze wydarzenia kulturalne 1 2 3 4

WAŻNIEJSZE WYDARZENIA KUKLTURALNE Majówka Narolska – Spotkanie na Kresach (maj) Cesarsko-Królewski Jarmark Galicyjski (lipiec) Festiwal NAROL.ARTE im. Pana, Wójta i Plebana (sierpień) Międzynarodowe Warsztaty Artystyczne (Akademia Narolska) (sierpień)

Narol Narol Narol Narol

Źródło: Opracowanie własne

Na szczególną uwagę zasługują z pewnością Cesarsko-Królewski Jarmark Galicyjski oraz Festiwal NAROL.ARTE. Pierwszy z nich jest to rodzaj kiermaszu dla twórców ludowych i rzemieślników, wzorowanego na dawnych jarmarkach i targach galicyjskich. Oprawą muzyczną imprezy są występy zespołów amatorskich i zawodowych, łącznie z największymi gwiazdami polskiej estrady, jak Stanisław Sojka, Anna Maria Jopek czy zespół Trebunie Tutki. Imprezie towarzyszy prezentacja kuchni regionalnej. W 2010 roku odbędzie się XI edycja Jarmarku, w którym bierze corocznie udział ok. 3 tys. osób. Festiwal NAROL.ARTE jest imprezą o zbliżonej do jarmarku formule artystycznej, nawiązującej do dawnej kultury Galicji w jej trzech głównych aspektach: religijnym, dworskim i plebejskim. W trakcie festiwalu odbywają się koncerty i recitale profesjonalnych wykonawców muzyki klasycznej, ludowej i folkowej. Miejscem festiwalowych wydarzeń są zabytkowe obiekty Narola, takie jak zespół pałacowy, kościół parafialny, cerkiew greckokatolicka i ratusz. Imprezie towarzyszą Międzynarodowe Galicyjskie Warsztaty Artystyczne. W Gminie prężnie działa ponadto aż 14 kół gospodyń wiejskich, w których prace czynnie angażuje się ok. 140 pań. Swe prace, jako pamiątki regionalne oferuje Pan Jerzy Józef Kowalczyk, artysta malarz i rzeźbiarz ze wsi Jacków Ogród. Warto także wspomnieć o organizowanych bądź współorganizowanych przez NOK każdego roku następujących imprezach cyklicznych: • „Gminny opłatek” – styczeń, • Finał Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy – styczeń, • Dzień Kobiet – marzec, • konkurs na pisankę wielkanocną: marzec – kwiecień, • Dzień Matki – maj, 25

• Festyn „Pożegnanie lata” – sierpień, • Obchody rocznicy bitwy pod Narolem – wrzesień, • Obchody rocznicy Odzyskania Niepodległości – listopad, • Koncert Bożonarodzeniowy – grudzień.12

3.2.2 WALORY PRZYRODNICZE

Obszary i obiekty chronione

Na obszarze gminy Narol znajdziemy przykłady większości typów ochrony przyrody – rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszar chronionego krajobrazu czy wreszcie pomniki przyrody. W gminie Narol nie ma oczywiście parku narodowego, występują za to fragmentu dwóch parków krajobrazowych: Puszczy Solskiej oraz Południoworoztoczański. Pierwszy z nich, utworzony w 1988 roku, powstał z myślą o ochronie unikalnych walorów przyrodniczych i kulturowych Puszczy Solskiej oraz Roztocza, w szczególności zwartych kompleksów o charakterze puszczańskim, jak również bogactwa dolin rzecznych z typowymi dla Roztocza „szumami”. Z kolei Południoworoztoczański Park Krajobrazowy został utworzony na obszarze polskiej części Roztocza Wschodniego, na pograniczu województw w lubelskiego i podkarpackiego. Na jego terenie znajduje się kulminacja Wielkiego Działu (390 m n.p.m.), leżąca zresztą w granicach gminy Narol.

PK Puszczy Solskiej – rezerwat „Las Bukowy” Foto: Jakub Grabowski 12

Rezerwat przyrody „Mnokąt” Foto: Firma Szkoleniowa Agnieszka Wiśniewska-Woźniak

Strategia Rozwoju Turystyki Miasta i Gminy Narol na lata 2009-2015, Firma Szkoleniowa Agnieszka Wiśniewska-Woźniak, str. 25-26

26

Wreszcie warto wspomnieć o Roztoczańskim Obszarze Chronionego Krajobrazu, który pełni rolę otuliny dla wyżej wymienionych parków krajobrazowych. Cennym elementem podlegającym tutaj ochronie są zbiorowiska leśne z których najwartościowsze fragmenty chronione są w rezerwatach, z których jeden „Rezerwat Minokąt” znajduje się na terenie gminy Narol. Jest to rezerwat leśny powołany dla zachowania naturalnego lasu jodłowo-bukowego z charakterystycznym runem zespołu roślinnego buczyny karpackiej. Całość przedstawionego wyżej systemu ochrony przyrody w gminach Narol i Zwierzyniec uzupełniają liczne pomniki przyrody. Szczególnie obfituje w nie pierwsza z gmin, gdzie można doliczyć się około 245 drzew pomnikowych rosnących pojedynczo bądź w zgrupowaniach. W znacznej mierze są to lipy, ale spotkany też wiązy, klony, graby czy dęby. W gminie Zwierzyniec znajdziemy co prawda znacznie mniej drzew pomnikowych, jednak są one bardziej zróżnicowane, a ponadto napotkamy tu także stanowiska roślin (śnieżyczka czy zimoziół) czy posiadający oryginalne kształty pomnik przyrody nieożywionej „Płaczący Kamień”. Tab. 8 Gmina Narol – obszary chronione OBSZARY CHRONIONE 1 2 3 4 5 6

rezerwat Las Bukowy rezerwat leśny Minokąt rezerwat torfowiskowy Źródła Tanwi Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej (fragment) Południoworoztoczański Park Krajobrazowy (fragment) Roztoczański Obszar Chronionego Krajobrazu

86,9 ha/ 0,869 km2 22,88 ha / 0,2288 km2 186,54 ha /1,8654 km2 5778 ha/57,78 km2 3315 ha/33,15 km2 11265 ha/112,65 km2

Źródło: Opracowanie własne Tab. 9 Gmina Narol – pomniki przyrody POMNIKI PRZYRODY 1

Pomnik przyrody – lipa

Chlewiska

2

Pomnik przyrody – brzoza brodawkowata

Chlewiska

3

Pomnik przyrody – lipa

Huta Różaniecka

4

Pomnik przyrody – wiąz szypułkowy 4 sztuki

Huta Różaniecka

5

Pomnik przyrody – wiąz szypułkowy

Huta Różaniecka

6

Pomnik przyrody – wiąz szypułkowy 2 sztuki

Huta Różaniecka

7

Pomnik przyrody – lipa

Huta Różaniecka

8

Pomnik przyrody – buk zwyczajny

Huta Różaniecka

9

Pomnik przyrody – lipa 2 sztuki

Huta Złomy

10

Pomnik przyrody – grab 3 szt., wiąz

Huta Złomy

11

Pomnik przyrody – lipa

Huta Złomy

12

Pomnik przyrody – lipa, grab

Huta Złomy

13

Pomnik przyrody – lipa

Huta Złomy

14

Pomnik przyrody – buk

Huta Złomy

27

15

Pomnik przyrody – lipa

Huta Złomy – Stara Huta

16

Pomnik przyrody – klon jawor

Huta Złomy – Stara Huta

17

Pomnik przyrody – buk zwyczajny 2 sztuki

Huta Złomy – Złomy Ruskie

18

Pomnik przyrody – buk zwyczajny 2 sztuki

Huta Złomy – Złomy Ruskie

19

Pomnik przyrody – buk zwyczajny

Huta Złomy – Złomy Ruskie

20

Pomnik przyrody – lipa

Jędrzejówka

21

Pomnik przyrody – lipa

Jędrzejówka

22

Pomnik przyrody – lipa

Jędrzejówka

23

Pomnik przyrody – lipa

Jędrzejówka

24

Pomnik przyrody – lipa

Kadłubiska

25

Pomnik przyrody – lipa, klon, jawor

Kadłubiska

26

Pomnik przyrody – lipa x 3

Kadłubiska

27

Pomnik przyrody – jesion wyniosły 3 szt.

Kadłubiska

28

Pomnik przyrody – jodła 4 szt.

Kadłubiska

29

Pomnik przyrody – sosny

Lipsko

30

Pomnik przyrody – lipa 2 szt.

Lipsko

31

Pomnik przyrody – lipa 2 szt.

Lipsko

32

Pomnik przyrody – dąb szczupły

Łówcza

33

Pomnik przyrody – wiąz szczupły

Łówcza

34

Pomnik przyrody – jesion

Łówcza

35

Pomnik przyrody – lipa

Łówcza

36

Pomnik przyrody – świerk pospolity

Łówcza

37

Pomnik przyrody – lipa, sosna 4 szt.

Łówcza

38

Łówcza Łówcza

40

Pomnik przyrody – lipa na skarpie potoku 2 szt. Pomnik przyrody – lipa 10 szt., jesion 4 szt., kasztanowiec, grab, klon Pomnik przyrody – topola 4 szt.

41

Pomnik przyrody – lipa, klon

Łówcza

42

Pomnik przyrody – lipa

Łówcza

43

Pomnik przyrody – lipa 3 sztuki

Łukawica

44

Pomnik przyrody – lipa 3 sztuki

Łukawica

45

Pomnik przyrody – lipa

Narol

46

Pomnik przyrody – lipa

Narol

47

Pomnik przyrody – lipa 5 szt.

Narol

48 49 50

Pomnik przyrody – jesion wyniosły Pomnik przyrody – lipa Pomnik przyrody – lipa x 2

Narol Narol Narol Wieś

51

Pomnik przyrody – jesion wyniosły

Narol Wieś

52

Pomnik przyrody – zadrzewia parkowe 25-drzew – lipa Pomnik przyrody – lipa – 21 szt., klon, jawor- 3 szt., kasztanowiec biały, garb pospolity Pomnik przyrody – lipa- 33 szt.

Narol Wieś

39

53 54

Łówcza

Narol Wieś Narol Wieś 28

55

Pomnik przyrody – kasztanowiec, jesion wyniosły

Narol Wieś

56

Pomnik przyrody – jesion wyniosły 14 szt.

Narol Wieś

57

Pomnik przyrody – lipa drobnolistna

Narol-Łozy

58

Pomnik przyrody – klon jawor

Narol-Łozy

59

Pomnik przyrody – lipa

Płazów

60

Pomnik przyrody – lipa

Płazów

61

Pomnik przyrody – lipa

Płazów

62

Pomnik przyrody – lipa, klon

Płazów

63

Pomnik przyrody – klon jawor

Płazów

64

Pomnik przyrody – klon jawor

Płazów

65

Pomnik przyrody – klon 2 szt., jawor, klon

Płazów

66

Pomnik przyrody – klon 2 szt., jawor, klon

Płazów

67

Pomnik przyrody – robinia akacjowa 2 szt.

Płazów

68

Pomnik przyrody – modrzew europejski

Ruda Różaniecka

69

Pomnik przyrody – buk zwyczajny 6 sztuk

Ruda Różaniecka

70

Pomnik przyrody – jodła pospolita

Ruda Różaniecka

71

Pomnik przyrody – wiąz szypułkowy

Ruda Różaniecka

72

Pomnik przyrody – wiąz szypułkowy 2 szt.

Ruda Różaniecka

73

Pomnik przyrody – dąb szypułkowy

Ruda Różaniecka

74

Pomnik przyrody – lipa

Ruda Różaniecka

75

Pomnik przyrody – lipa

Ruda Różaniecka

76

Pomnik przyrody – lipa 2 sztuki

Wola Wielka

77

Pomnik przyrody – źródlisko rzeki Tanew

Wola Wielka

78

Pomnik przyrody – lipa

Wola Wielka

79

Pomnik przyrody – lipa

Wola Wielka

80

Pomnik przyrody – lipa

81

Pomnik przyrody – lipa

Wola Wielka – Brzezinki Wola Wielka – Jacków Ogród

Źródło: Opracowanie własne

Rzeki – walory kajakowe

Region roztoczański zasługuje na uwagę również z powodu dysponowania walorami umożliwiającymi uprawianie turystyki kajakowej, choć w Gminie Narol tego rodzaju użytkowanie rzeki jest możliwe jedynie na fragmencie Tanwi (począwszy od Narola). Należy jednak dodać, że przez Gminę przechodzi dział wód rozdzielający zlewnię Bugu, Sanu i Wieprza. Leżące na terenie Gminy Narol najwyższe wzniesienie polskiego Roztocza jest jednym ze wzgórz, które rozdzielają dorzecza Bugu i Sanu Gmina Narol w całości należy do dorzecza 29

najdłuższego prawobrzeżnego dopływu Sanu - Tanwi. Długość Tanwi wynosi 103 km, z czego odcinek w granicach Gminy Narol wynosi 17 km. Główne źródło Tanwi bierze swój początek na zachód od Wielkiego Działu, w obrębie sołectwa Huta Złomy, na wysokości 308 m n.p.m.. Ujście Tanwi do Sanu znajduje się w Ulanowie. Efektowne progi (szypoty) tej rzeki zwane „szumami” znajdują się już na terenie gminy Susiec, choć tuż przy granicy z Gminą Narol. Inną rzeką płynącą przez Gminę Narol jest Łówczanka - prawobrzeżny dopływ Wirowej, która ma swe źródła na wschodnim krańcu wsi Łówcza. W korycie tej rzeki znajdują się podobnie jak na Tanwi, ale znacznie niższe progi skalne. Przez Rudę Różaniecką przepływa potok Różaniec (Różanka), który swój początek bierze u stóp Roztocza, w pobliżu dawnego przysiółka Płazowa Kuryje. Źródła Różańca, których jest osiem, znajdują się na wysokości 275 m n.p.m. Główne źródło znajduje się na równinie i jest głęboko wcięte w czwartorzędowe piaski. Miejsce to nazywa się Parnia. W tym pięknym zakątku planuje się utworzenie rezerwatu „Źródła Różańca”. Na północ od Rudy Różanieckiej, w pobliżu Maziarni znajdują się źródła strumienia Paucza, gdzie projektuje się utworzenie rezerwatu przyrodniczego „Źródła Pauczy”. W obniżeniach, w dnach dolin powstają bezodpływowe, międzywydmowe jeziora będące typowym, wspomnianym już, elementem krajobrazu Kotliny Sandomierskiej. Najliczniej występują one w okolicy wsi Kadłubiska. Znacznie częściej spotkać można stawy pochodzenia sztucznego. Największe ich skupisko znajduje się w okolicach Rudy Różanieckiej, gdzie są wykorzystywane przez tamtejsze gospodarstwo rybackie. W obrębie sołectwa Ruda Różaniecka łączna powierzchnia stawów wynosi 209,53 ha. Na początku XX wieku, w celu utrzymania optymalnego poziomu wody w stawach, połączono za pomocą rowów zlewnię Różańca ze strumieniem Paucza. Większe zbiorniki wodne występują również w Lipsku oraz Narolu (zbiornik Narol-Młynki). Tab. 10 Gmina Narol – walory kajakowe WALORY KAJAKOWE 1

rzeka Tanew

Źródło: Opracowanie własne

30

3.3 INFRASTRUKTURA TURYSTYCZNA Baza turystyczna stanowi bardzo ważny element stanowiący o potencjale turystycznym obszaru bądź miejscowość. Niemożność bowiem zaspokojenia potrzeb potencjalnych turystów, nawet przy potencjalnej zasobności w walory turystyczne, będzie czynnikiem blokującym zainteresowanie miejscem jako celem wyjazdów turystycznych.

3.3.1 SZLAKI TURYSTYCZNE

W pierwszej kolejności analizie poddane zostaną znajdujące się na terenie obydwu gmin różnego rodzaju szlaki turystyczne: ścieżki dydaktyczne, szlaki piesze czy szlaki rowerowe. Jak widać z przedstawionych dalej zestawień tabelarycznych na opisywanym obszarze znajdziemy przykłady wszystkich spośród wymienionych rodzajów szlaków turystycznych. Na terenie Gminy Narol mamy wytyczone trzy ścieżki dydaktyczne, spośród których na szczególną uwagę zasługuje dobrze zagospodarowana ścieżka „Po Źródłach Tanwi”, mająca łączną długość 9 km. Możliwa do przebycia zarówno pieszo, jak i rowerem, z zastrzeżeniem jednak odpowiedniego ubioru wynikającego z podmokłego charakteru obszaru. Gmina Narol może się również pochwalić całkiem pokaźną długością szlaków turystycznych. Ich atutem jest dobre konsekwentne stosowanie oznaczeń w terenie, mankamentem natomiast brak dobrej infrastruktury: miejsc parkingowych, jednolitych oznaczeń zabytków czy ciekawych miejsc przyrodniczych, miejsc wypoczynku etc.

Łukawica – początek ścieżki dydaktycznej „Po Źródłach Tanwi” Foto: Jakub Grabowski

Szlak niebieski – Po Bunkrach Linii Mołotowa – okolica Huty Starej Foto: Jakub Grabowski 31

Tab. 11 Gmina Narol – ścieżki przyrodnicze ŚCIEŻKI PRZYRODNICZE 1 Ścieżka dydaktyczna "Kobyle Jezioro" 2 Ścieżka dydaktyczna "Po Źródłach Tanwi" 3 Ścieżka dydaktyczna "Bukowy Las" OGÓŁEM

2 km 9 km 1,5 km 12,5 km

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów promocyjnych Tab. 12 Gmina Narol – szlaki turystyczne piesze i rowerowe SZLAKI TURYSTYCZNE PIESZE I ROWEROWE 1 trasa rowerowa zielona 2 trasa rowerowa czerwona 3 trasa rowerowa żółta 4 trasa rowerowa niebieska 5 trasa rowerowa pomarańczowa 6 trasa rowerowa fioletowa 7 Szlak św. Brata Alberta Chmielowskiego 8 szlak żółty (Południowy) Narol-Rebizanty (częściowo poza terenem gminy) Szlak zielony im. św. Brata Alberta (na terenie gminy od Wielkiego Działu 9 do Narola) Szlak niebieski - Po bunkrach linii Mołotowa (na terenie gminy od Huty 10 Starej przez Wielki Dział do Woli Wielkiej) 11 szlak czarny łącznikowy OGÓŁEM

ok. 18 km 18 km 15 km 20 km 30 km 18 km 23 km ok 10 km ok 10 km ok. 5 km ok. 5 km ok. 172 km

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów promocyjnych

3.3.2 BAZA NOCLEGOWA I GASTRONOMICZNA

Baza noclegowa i gastronomiczna są najważniejszym rodzajem bazy turystycznej zaspokajającym podstawową potrzebę związaną z pobytem turystycznym. Wiąże się z zapewnieniem potrzeb bytowych oraz wynikającego z nich bezpieczeństwa, które znajdują się na samym dole piramidy potrzeb Maslowa. Brak tego rodzaju obiektów bądź niedostatki w ich jakości mogą stanowić barierę rozwojową turystyki. Na terenie Gminy Narol znajdziemy oczywiście przykłady tego rodzaju obiektów, jednak należy podkreślić, że występują pod tym względem poważne niedostatki (tab. 13). Ich utrzymywanie się znacznie spowolni, a może nawet uniemożliwi, zaistnienie trwałych tendencji rozwojowych sektora turystycznego. Krótko mówiąc obecny stan bazy noclegowej pozostawia wiele do życzenia. 207 miejsc noclegowych, z czego 75 w szkolnych schroniskach młodzieżowych, zaś 35 w hotelu oferującym usługi w cenach pozostającym poza zasięgiem zwy32

kłego turysty, to stanowczo zbyt mało. Rozwój bazy noclegowej to zatem, obok kreacji nowych produktów turystycznych gminy, podstawowy problem do rozwiązania. Nieco lepiej prezentuje się sytuacja w obrębie bazy gastronomicznej (tab. 14). Na pewno dysponuje ona większą jednostkową pojemnością w porównaniu z bazą noclegową. Najważniejszym postulatem, jaki należałoby postawić w kontekście bazy żywieniowej, jest wykreowanie lokalnych produktów tradycyjnych i potrwa będących specjalnością gminy. Mogą to być pierogi narolskie bądź knedle z Chlewisk13, które same z siebie stanowiłyby walor wzbudzający zainteresowanie turystów, zwłaszcza jeśli byłyby serwowane we wszystkich (bądź prawie wszystkich) zakładach gastronomicznych na terenie Gminy. Tab. 13 Gmina Narol – baza noclegowa BAZA NOCLEGOWA 1 Dębiny - Gospodarstwo Agroturystyczne - U Kossaków 2 Huta Różaniecka - Szkolne Schronisko Młodzieżowe (całoroczne) 3 Lipsko - Gospodarstwo Agroturystyczne – Zdrowie (Jan Waszek) 4 Łukawica - Agroturystyka – Aleksander Mamczur 5 Łukawica - Gospodarstwo Agroturystyczne - Pod Lasem 6 Narol - Gospodarstwo Agroturystyczne – Źródełko (Teresa Kudyba) 7 Narol - Hotel Pałacowy 8 Ruda Różaniecka - Szkolne Schronisko Młodzieżowe (sezonowe) 9 Wola Wielka – Bolesław Rebizant - Wola Wielka 148 10 Wola Wielka - Gospodarstwo Gościnne - Jan Głaz 11 Wola Wielka – Zbigniew Rebizant - Wola Wielka 147 OGÓŁEM

LICZBA MIEJSC 6 50 4 50 7 8 35 25 8 6 8 207

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów promocyjnych

Tab. 14 Gminy Narol i Zwierzyniec – baza gastronomiczna BAZA GASTRONOMICZNA 1 Narol – Restauracja Pałacowy 2 Narol – Restauracja Sakra 3 Narol – Bar Rubin 4 Narol – Bar Animax 5 Wola Wielka - Maria Niedużak OGÓŁEM Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów promocyjnych

13

LICZBA MIEJSC 220 30 30 10 20 310

Por. Contact Report Nr: 13/05/2009

33

3.3.3 BAZA TOWARZYSZĄCA

Będąca uzupełnieniem podstawowej bazy turystycznej umożliwia bądź ułatwia korzystanie z walorów turystycznych. Obejmuje urządzenia rozrywkowe, sportowo-rekreacyjne, punktu informacji turystycznej, wypożyczalnie sprzętu turystycznego etc. Jak wynika z przedstawionego dalej zestawienia (tab. 15) w Gminie Narol mamy do czynienia z wyraźnymi niedostatkami w tym względzie. Możemy jedynie mówić o jednym tego rodzaju obiekcie – punkcie informacji turystycznej przy Gminnym Ośrodku Kultury – w dodatku na chwilę obecną funkcjonującym w niewystarczającym zakresie. Nie można bowiem uznać pełnoprawnym punktem informacyjnym sklepu „Papirus”, gdzie sprzedawane są wydawnictwa turystyczne. Brakuje wypożyczalni sprzętu rekreacyjnego (np. rowerów czy kijków do nornic wal kingu), organizatorów spływów kajakowych, obiektów rozrywkowych pozwalających zaspokoić potrzeby czasu wolnego etc. Tab. 15 Gmina Narol – baza towarzysząca BAZA TOWARZYSZĄCA 1 Punkt Informacji Turystycznej Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów promocyjnych

Narol

3.3.4 DOSTĘPNOŚĆ KOMUNIKACYJNA14

Dobra dostępność komunikacyjna ma znaczący wpływ na rozwój ruchu turystycznego. Możliwość skorzystania z różnych rodzajów transportu ułatwia turystom zaplanowanie podróży. Na dostępność składa się m.in. sieć dróg kołowych i kolejowych, częstotliwość ich połączeń i innymi miastami a także bliska odległość od lotnisk. Dobry dojazd, duża ilość parkingów stanowią zachętę do przyjazdu dla turystów. Główną drogą Gminy jest droga wojewódzka Nr 865, pozostałe drogi mają status powiatowych oraz gminnych.

14

Strategia Rozwoju Turystyki Miasta i Gminy Narol na lata 2009-2015, Firma Szkoleniowa Agnieszka Wiśniewska-Woźniak, str. 36-39

34

Przez Gminę Narol przebiega 25 linii autobusowych PKS. Główne kierunki połączeń autobusowych to: Lubaczów, Jarosław, Rzeszów, Przemyśl, Mielec, Tomaszów Lub., Wola Wielka, Zamość, Hrubieszów, Chełm, Werchrata. W Narolu mają również przystanki linie obsługiwane przez tzw. „busy” (firmy AfarBus, BusDej czy Feniks) w kierunku Rzeszowa i Tomaszowa Lubelskiego. W Gminie nie ma przystanku kolejowego, a najbliższe stacje PKP znajdują się w Bełżcu, Suścu, Lubaczowie i Werchracie. Przez Gminę Narol przebiega jedna droga wojewódzka o numerze 863 mająca przebieg od granicy województwa (kierunek Bełżec) do Piły. Najbliższą drogą krajową jest trasa Nr 17, przebiegająca przez Bełżec i łącząca Lublin z granicą państwa w Hrebennem. Przez teren Gminy Narol przebiega około 78,4 km dróg powiatowych, co plasuje monę na średniej pozycji wśród gmin powiatu lubaczowskiego. Z kolei gminna sieć drogowa długości 41,6 km należy do najdłuższych w powiecie.

3.4 RUCH TURYSTYCZNY Bardzo ważnym aspektem, który niewątpliwie wymaga analizy na etapie programowania działań związanych z programowaniem rozwoju turystyki (w szerokim tego sformułowania znaczeniu) jest analiza ruchu turystycznego. W przypadku Gminy Narol sprawa jest o tyle skomplikowana, że nie są prowadzone żadne statystyki ruchu turystycznego. Jedyne dostępne dane obrazujące charakter ruchu turystycznego pochodzą z Banku Danych Regionalnych GUS dotyczące liczy udzielonych noclegów oraz liczby osób z nich korzystających. Pochodzą one z oficjalnych statystyk, których charakter jednak w dużym stopniu nie odzwierciedla stanu faktycznego. Powodem tego jest duży udział w ofercie noclegowej gospodarstw agroturystycznych, często pozostających poza oficjalnym obiegiem informacji. Pomijając niedoskonałości materiału badawczego można jednak wysnuć pewne wnioski, choć, wymaga to podkreślenia, nie należy ich traktować w kategoriach zupełnych. Nie znajdziemy np. informacji dotyczących tzw. odwiedzających jednodniowych czyli osób nie korzystających z noclegów.

35

Jak wynika z tabeli 15 Gmina Narol jest odwiedzana przez niewielka liczbę turystów, w dodatku nie zarejestrowano wśród nich turystów zagranicznych. Pozytywnym symptomem jest kilkakrotnie większa liczba udzielonych noclegów w końcu badanego okresu w porównaniu z jego początkiem, choć cały czas mówimy o wartościach liczbowych niewielkich zarówno w ujęciu bezwzględnym, jak i odniesionym chociażby do liczby mieszkańców, co pokazuje przeprowadzona w dalszej części pracowania analiza wskaźnikowa. Tab. 16 Gmina Narol – dane dotyczące ruchu turystycznego 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 udzielone noclegi ogółem

488

556

w tym turyści zagraniczni

0

0

0

0

0

0

0

239

211

311

326

465

566

793

0

0

0

0

0

0

0

średnia długość pobytu ogółem

2,04

2,64

5,48

7,27

3,43

3,79

3,63

w tym turystów zagranicznych

0

0

0

0

0

0

0

korzystający z noclegów ogółem w tym turyści zagraniczni

1704 2371 1597 2144 2877

Źródło: Opracowanie na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS Zwraca również uwagę krótkookresowy realizowanych pobytów. Sugeruje ton w głównej mierze charakter weekendowy (świąteczny) ruchu turystycznego bądź, uwzględniając motywy pobytów, mamy do czynienia z turystyką aktywną bądź krajoznawstwem. To dla tego rodzaju aktywności turystycznej są bowiem właściwe krótkie, maksymalnie kilkudniowe, pobyty (w przeciwieństwie do długich pobytów właściwych turystyce wypoczynkowej). Z danymi uzyskanymi w wyniku analizy dostępnych źródeł wtórnych korespondują wyniki badań wizerunku Roztocza. Zgodnie z deklaracjami respondentów w większości przypadków ich ostatnie pobyty trwały do 5 dni (71,4%), podczas gdy trwające tydzień i dłużej pobyty były udziałem tylko 26,5% ankietowanych mających osobiste doświadczenia turystyczne z regionem15. Tego rodzaju korelacja pozwala na wysnuwanie wniosków w kontekście programowania rozwoju turystyki w gminie. Określenie bowiem przybliżonych Nawet właściwości potencjalnego rynku turystycznego jest istotne dla kształtu przyszłej oferty turystycznej.

15

Por. Badanie wizerunku Roztocza – str. 33

36

3.5 FUNKCJA TURYSTYCZNA GMINY NAROL – ANALIZA WSKAŹNIKOWA Przedstawiona wyżej jakościowa analiza potencjału turystycznego Gminy Narol posłużyła do wyliczenia szeregu wskaźników obrazujących poziom rozwoju jej funkcji turystycznej. Uzyskane w ten sposób syntetyczne wskaźniki zobrazują stan potencjału turystycznego Gminy stanowiąc jednocześnie punkt wyjścia dla przyszłej oceny efektów działań podejmowanych na rzecz rozwoju turystyki. Zacznijmy od danych dotyczących ruchu turystycznego prezentowanych w tabeli 16. Choć nie oddają one w pełni stanu faktycznego, to jednak z uwagi na pochodzenie z jednego źródła mogą posłużyć do wyliczenia pewnych wskaźników funkcji turystycznej: • wskaźnik Charvata – wskaźnik wiążący rozwój funkcji turystycznej z liczbą stałych mieszkańców; wyliczany ze wzoru: liczba osobonoclegów x 100/liczba stałych mieszkańców; • wskaźnik Deferta16 – wskaźnik gęstości ruchu turystycznego; wyliczany ze wzoru: liczba turystów korzystająca z noclegów/powierzchnia gminy w km2. Jak wynika z zawartych w tabeli 17 wskaźnikach funkcja turystyczna mierzona w oparciu o wielkość ruchu turystycznego nie wygląda zbyt imponująco świadcząc o tym, że Gmina Narol dopiero raczkuje na rynku turystycznym. Trzeba jednak przyznać, że mamy tu do czynienia z tendencją wzrostową rozwoju funkcji turystycznej. Tab. 17 Funkcja turystyczna Gminy Narol – ruch turystyczny Wskaźnik Charvata Wskaźnik Deferta

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 5,82 6,63 20,32 28,28 19,05 25,57 34,31 1,17 1,03 1,52 1,60 2,28 2,77 3,89

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS

Jednym z wyznaczników funkcji turystycznej gminy może być również liczebność podmiotów gospodarczych. Poziom przedsiębiorczości jest generalnie jednym z czynników konkurencyjności obszarów, zaś liczebność firm działających w branży turystycznej z pewnością świadczy o potencjale rozwojowym miejsca w dziedzinie turystyki. Do wyliczenia wskaźników zostały wykorzystane dane pochodzące z Banku Danych Regionalnych GUS, dotyczące liczby firm prowadzących ‘działalność związaną z zakwaterowaniem i usługami gastrono16

Wskaźnik Deferta powinien być w zasadzie wyliczany w oparciu o całkowitą liczbę turystów odwiedzających gminę, jednak z uwagi na brak tego rodzaju danych został on zastosowany w wersji zmodyfikowanej.

37

micznymi’ (sekcja „I”) oraz ‘działalność związana z kulturą, rozrywka i rekreacją (sekcja „R”) wg PKD 2007. Tab. 18 Funkcja turystyczna Gminy Narol – podmioty gospodarcze podmioty ogółem podmioty sekcji „I” podmioty sekcji „R” podmioty sekcji „I+R” w ogólnej liczbie podmiotów podmioty sekcji „I+R” na 1000 mieszkańców

403 16 10 6,45% 3,11

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS

Jak widać zarówno bezwzględne, jak i względne wartości obrazujące poziom rozwoju funkcji turystycznej związane z liczebnością podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w sekcjach bezpośrednio związanych z rozwojem turystyki nie pozostawiają wiele miejsca na wątpliwości. W tym obszarze działalności również wymagane są działania aktywizujące lokalną społeczność. Potencjał turystyczny możemy również oceniać analizując zasobność gmin pod kątem określonych walorów turystycznych. Oczywiście nadają się do tego celu głównie powierzchniowe (obszary ochrony przyrody), liniowe (rzeki) bądź punktowe walory przyrodnicze (pomniki przyrody). Zwraca uwagę duża powierzchnia zalesienia dwukrotnie przewyższająca średnią krajową (ok. 29%). Stanowi to istotny atut Gminy. Ewenementem jest także stuprocentowe objęcie obszaru gminy Narol różnego rodzaju formami ochrony przyrody: parkami krajobrazowymi (Puszczy Solskiej i Południoworoztoczańskim) oraz obszarem chronionego krajobrazu (Roztoczański). Co prawda gmina Narol nie dysponuje parkiem narodowym, jednak wynik i tak robi wrażenie. Jednym z elementów systemu ochrony są również pomniki przyrody, które występują na terenie Gminy Narol w dość dużej liczbie. Powoduje to, że gęstość ich występowania w przeliczeniu na 1 km2 powierzchni jest dość znaczna (1,21 na km2). Tab. 19 Funkcja turystyczna Gminy Narol – walory przyrodnicze

powierzchnia lasów (2008) powierzchnia obszarów chronionych17 liczba drzew pomnikowych

GMINA NAROL % pow. na 1 km2 ogółem gminy pow. gminy 2 114,59 km 56,29% 203,58 km2 100,00% 246 1,21

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS 17

Parki narodowe, krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu

38

Ostatnim wreszcie elementem poddanym analizie porównawczej jest zasobność Gminy Narol w obiekty bazy turystycznej, jak również ich wielkość. Warunkuje to jedną z podstawowych kwestii, jaką jest chłonność turystyczna poszczególnych gmin. W odniesieniu do bazy noclegowej i gastronomicznej został zastosowany wskaźnik Beretje’a i Deferta18, wyliczany odnoszący pojemność obiektów do liczby stałej ludności. Wskaźnik jest z reguły stosowany dla bazy noclegowej, jednak uznawszy bazę żywieniową za równie ważną można dokonać implementacji metody. Jak wynika z prowadzonej wcześniej zagospodarowania turystycznego Gnina Narol ma w tym względzie do nadrobienia niezwykle dużo. Potwierdzają to również wartości wskaźników prezentowane w tabeli 20. Z zestawienia wynikają stwierdzone już wcześniej niedostatki w rozwoju bazy noclegowej i gastronomicznej, przy czym w przypadku tej drugiej mamy do czynienia z sytuacją korzystniejszą. Nieco lepiej wygląda natomiast sytuacja w kontekście szlaków turystycznych, których gęstość można uznać za zadowalającą. Blisko 1 km szlaków turystycznych na 1 km2 powierzchni Gminy jest znakomitym punktem wyjścia do rozwoju turystyki na jej terenie.

Tab. 20 Funkcja turystyczna Gminy Narol – baza turystyczna wskaźnik Beretje’a i Deferta dla bazy noclegowej wskaźnik Beretje’a i Deferta dla bazy gastronomicznej gęstość szlaków turystycznych19

2,47 3,70 0,91 km/km2

Źródło: Opracowanie własne

18

Wskaźnik wyliczany jest z następującego wzoru: liczba miejsc noclegowych na danym obszarzex100/ liczba ludności miejscowej 19 Szlaki piesze, rowerowe, ścieżki dydaktyczne

39

IV. POSZERZONA ANALIZA SWOT Punktem wyjścia do formułowania założeń rozwoju turystyki, obok dokonanej wyżej analizy potencjału Gminy Narol, jest również przeprowadzenia analizy SWOT dotyczącej jej obszaru. Należy się w tym względzie małe wyjaśnienie metodologiczne. Pierwsza rzecz odnosi się do klasyfikacji wskazywanych czynników i uwarunkowań do poszczególnych kategorii – mocne strony, słabe strony, szanse i zagrożenia. Dwie pierwsze kategorie odnoszą się do cech wynikających z właściwości analizowanego podmiotu, z kolei szanse i zagrożenia są cechami identyfikowanymi w szeroko rozumianym otoczeniu. W sytuacji jednak, gdy przedmiotem analizy jest jedna z funkcji rozwojowych danego obszaru (w tym wypadku funkcja turystyczna), niektóre czynniki lokalne mogą być zaliczone do uwarunkowań o charakterze zewnętrznym. Tak też zostało przyjęte w ramach niniejszej analizy. Druga uwaga odnosi się do zastosowanej w ramach analizy ocenie jakościowej wskazywanych cech, co w konsekwencji pozwoli na określenie pozycji strategicznej badanych obszarów. Przyjęta została metoda oceny zaproponowana przez A. Zajadacz i J. Śniadek20. Zgodnie z nią każdy czynnik jest oceniany dwojako: • wg przyjętej przez badacza skali punktowej (Pij), przy czym czynniki oddziałujące pozytywnie (mocne strony i szanse) otrzymują ocenę punktową ze znakiem dodatnim, a czynniki oddziałujące negatywnie (słabe strony i zagrożenia) – ocenę punktową ze znakiem ujemnym; • wg jego ważności dla rozwoju organizacji bądź jej funkcji (w tym wypadku funkcji turystycznej). W przeprowadzonej niżej analizie SWOT przyjęto za Autorkami koncepcji skalę trzypunktową traktując również wykonana na podstawie metody analizę SWOT potencjału turystycznego gminy Zbąszyń21 jako idealny punkt odniesienia w ocenie czynników. Efektem zabiegu jest zagregowana ocena dla każdej z czterech kategorii czynników wyliczona wg wzoru:

20

A. Zajadacz, J. Śniadek, 2009, Ocena potencjału turystycznego [w:] Z. Młynarczyk, A. Zajadacz, Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki, Tom III, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, str. 50-58 21 A. Zajadacz, J. Śniadek, 2009, Potencjał turystyczny gminy Zbąszyń [w:] Z. Młynarczyk, A. Zajadacz, Uwarunkowania i plany rozwoju turystyki, Tom III, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, str. 61-68

40

gdzie: Oj – zagregowana ocena j-tej kategorii, Rij – ranga (waga) nadana i-temu składnikowi j-tej kategorii, Pij – ocena punktowa i-tego składnika w j-tej kategorii.

Tab. 21 Analiza SWOT potencjału gminy Narol w kontekście aktualizacji strategii rozwoju turystyki Ranga czynnika (Rij) skala 1-3

Ocena punktowa (Pij) skala 1-3

Ocena ważona (Rij x Pij)/ Σ Rij

urozmaicone walory przyrodniczo-krajobrazowe wynikające z położenia w różnych krainach geograficznych – Roztocze i Kotlina Sandomierska

3

3

0,17

czystość środowiska naturalnego

3

2

0,11

rzeka Tanew (ważny szlak turystyki kajakowej) oraz liczne stawy, zbiorniki wodne i źródła

3

3

0,17

zabytki architektury (rozproszone po terenie gminy)

3

3

0,17

dobrze zachowane umocnienia tzw. Linii Mołotowa (schrony z czasów II wojny światowej)

3

3

0,17

Wielki Dział (jedno z najwyższych wzniesień polskiego Roztocza)

3

3

0,17

3

2

0,11

3

3

0,17

2

3

0,11

działalność Gminnego Ośrodka Kultury w Narolu

2

2

0,07

obecność 2 parków krajobrazowych (Południoworoztoczańskiego i Puszczy Solskiej), Roztoczańskiego Obszaru Ochrony Krajobrazu oraz pomniki przyrody

3

3

0,17

położenie na Szlaku Architektury Drewnianej

3

3

0,17

2

1

0,04

3

3

0,17

materialne świadectwa dawnej wielokulturowości

3

2

0,11

przygraniczne położenie

2

2

0,07

rozbudowana sieć dróg leśnych sprzyjająca turystyce rowerowej

3

3

0,17

Czynnik

Mocne strony

system szlaków turystycznych (ścieżek dydaktycznych, szlaków pieszych i rowerowych) cykliczne imprezy kulturalne: Akademia Narolska – cykl letnich kursów muzycznych (sierpień), Cesarsko-Królewski Jarmark Galicyjski, Festiwal NAROL.ARTE działalność Fundacji Pro Academia Narolense wraz z planami odtworzenia Akademii Narolskiej

położenie przy drodze wojewódzkiej 865 (Jarosław – Tomaszów Lubelski) duża lesistość (lasy stanowią około 60% powierzchni gminy), w tym lasy należąca do Puszczy Solskiej

41

atrakcyjność terenu dla rozwoju turystyki aktywnej

3

2

0,11

rolniczy charakter gminy stwarzający szansę rozwoju agroturystyki

2

2

0,07

intrygująca forma urbanistyczna Duopolis Narol Lipsko

2

2

0,07

WYNIK

Σ = 54

2,56

Słabe strony brak profesjonalnych produktów turystycznych (!)

3

-3

-0,20

brak organizatora turystyki przyjazdowej na terenie miasta i gminy

2

-1

-0,05

małe możliwości atrakcyjnego spędzania czasu wolnego

3

-3

-0,20

niewystarczająca oferta sportowo-rekreacyjna

3

-2

-0,14

nieład przestrzenny i architektoniczny (chaotyczna zabudowa nowych domów, niekorzystne przekształcenia zabytkowych domów drewnianych)

2

-2

-0,09

słabo rozwinięta baza noclegowa i gastronomiczna

3

-3

-0,20

brak punktu informacji turystycznej

3

-3

-0,20

niska jakość dróg gminnych

3

-2

-0,14

średnia lub niska jakość usług turystycznych

3

-2

-0,14

małe możliwości atrakcyjnego zagospodarowania czasu wolnego

3

-3

-0,20

brak turystycznego wizerunku gminy

3

-2

-0,14

3

-3

-0,20

3

-2

-0,14

niskie nakłady na promocję turystyczną gminy

3

-2

-0,14

brak dostępu kolejowego

2

-2

-0,09

brak połączeń drogowych pomiędzy niektórymi częściami gminy

2

-2

-0,09

brak wydzielonej w strukturze urzędu gminy jednostki odpowiedzialnej za programowanie rozwoju turystyki niewystarczające oznakowanie turystyczne (brak tablic informacyjnych przy zabytkach, drogowskazów turystycznych, planu sytuacyjnego)

WYNIK

Σ = 44

-2,36

Szanse zainteresowanie władz gminy rozwojem turystyki

3

3

0,31

położenie w regionie o wysokiej atrakcyjności turystycznej

3

3

0,31

przygotowywana aktualizacja Strategii rozwoju turystyki

3

3

0,31

przynależność do Lokalnej Organizacji Turystycznej Roztocze oraz Lokalnej Grupy Działania „Serce Roztocza”

3

3

0,31

niski poziom rozwoju infrastruktury przemysłowej

3

2

0,21

42

postrzeganie Polski jako kraju o nieskażonym środowisku przyrodniczym rosnące zainteresowanie mieszkańców dużych miast wypoczynkiem weekendowym w małych miejscowościach w promieniu do 100 km wzrost zainteresowania nowymi formami wypoczynku (ekoturystyka, agroturystyka, obserwacja przyrody) popularność regionu roztoczańskiego wśród mieszkańców Warszawy i innych dużych miast (Łódź, Kraków, aglomeracja katowicka)

3

3

0,31

3

2

0,21

2

3

0,21

3

3

0,31

aktywizacja turystyczna wokół odbudowywanego pałacu w Narolu

3

3

0,31

WYNIK

Σ = 29

2,79

Zagrożenia konkurencja ze strony innych regionów w kraju (w tym gmin sąsiednich: Horyńca i Suśca) i za granicą marginalizacja Gminy Narol w strategiach rozwojowych oraz polityce proturystycznej województwa podkarpackiego faworyzujących Bieszczady i Beskid Niski

3

-3

-0,41

3

-3

-0,41

krótki sezon turystyczny

3

-3

-0,41

zmniejszające się rozmiary turystyki krajowej

3

-2

-0,27

kryzys gospodarczy

3

-3

-0,41

brak zainteresowania inwestorów zewnętrznych

3

-3

-0,41

2

-2

-0,18

2

-2

-0,18

omijanie Roztocza w ramach dalekosiężnych planów dotyczących budowy dróg ekspresowych i autostrad na terenie Polski ujemne saldo migracji („ucieczka” do dużych miast) oraz ujemny przyrost naturalny WYNIK

Σ = 22

-2,68

Analiza przedstawionych wyżej zestawień czynników determinujących rozwój turystyki Gminy Narol powala stwierdzić, że dysponuje ona pewnymi atutami, które w niewielkim stopniu dominują wewnętrznymi niedostatkami. Mimo to jednak Gmina Narol musi uporać się z szeroką gama wewnętrznych czynników utrudniających rozwój funkcji turystycznej. Należy ponadto zdać sobie sprawę z całej gamy zewnętrznych uwarunkowań, zwłaszcza zagrożeń, na które co prawda nie ma bezpośredniego wpływu z pułapu gminy, jednak ich niekorzystne oddziaływanie może być zniwelowane odpowiednio podejmowanymi działaniami. Pozycję strategiczną Gminy Narol ilustruje rysunek 3. Generalnie można jednak uznać, że Gmina Narol dysponuje pewnym potencjałem umożliwiającym dalszy rozwój jej funkcji turystycznej. Należy jednak skupić się na ulepszaniu 43

jej oferty terytorialnej, zwłaszcza w obrębie subproduktu turystycznego (infrastruktura turystyczna, produkty turystyczne), jak również zwiększeniu natężenia działań informacyjnych. Tylko wówczas istnieje szansa zniwelowania niekorzystnego układu zewnętrznych uwarunkowań, których modyfikacja leży praktycznie poza zasięgiem oddziaływania lokalnych władz.

Rys. 2 Ocena pozycji strategicznej Gminy Narol w kontekście aktualizacji strategii rozwoju turystyki

Ustalenia te pozostają w pewnej zbieżności z wynikami badań wizerunku Roztocza przeprowadzonych przez Instytut Badawczy ARC Rynek i Opinia na potrzeby przygotowywanych strategii marki Zwierzyńca i Narola. Jednym ze zidentyfikowanych problemów jest bowiem słaba znajomość Roztocza jako regionu turystycznego oraz, wynikająca z tego poniekąd niska ocena atrakcyjności turystycznej Roztocza jako regionu turystycznego22. Wynika to w dużej mierze z niedostatecznej informacji o regionie i jego ofercie turystycznej. Jak bowiem wykazały badania zwyczajów turystycznych większość respondentów nie miała żadnej 22

Roztocze uplasowało się na 11 miejscu pod względem znajomości przez respondentów oraz 8 miejscu w zestawieniu proponowanych do oceny regionów turystycznych ze średnia ocen 3,9 w skali 5-punktowej (por. Badanie wizerunku Roztocza – str. 20 i 22)

44

wiedzy o Roztoczu bądź wiedze bardzo ograniczoną. Wynika z powyższej diagnozy poważna bariera w rozwoju turystyki w regionie roztoczańskim23, której zniwelowaniu podporządkowana jest istota proponowanych dalej założeń strategicznych i działań operacyjnych odnoszących się zarówno do współpracy Zwierzyńca i Narola, jak i rozwoju turystyki w Gminie Narol. Uproszczone zestawienie głównych uwarunkowań rozwoju funkcji turystycznej Gminy Narol prezentuje rys. 4. Rys. 4 Główne uwarunkowania rozwoju turystyki w Gminie Narol

Tego rodzaju założenia pozostają w pewnym związku z zaleceniami wynikającymi ze wspomnianego już badania jakościowego dotyczącego zwyczajów turystycznych respondentów. Jedno z zaleceń wynikających z analizy zebranego materiału badawczego sugeruje bowiem skupienie się na aspektach komunikacyjnych obejmujących edukację potencjalnych grup docelowych na temat Roztocza, a w kontekście tych informacji promocję gmin Narol i Zwierzyniec. Postępując z duchem zalecenia przedstawione poniżej propozycje będą swoistym odwróceniem schematu. Promocja gmin będzie bowiem wyniesiona na pierwszy plan traktując jako tło położenie na Roztoczu.

23

Por. wyniki badań jakościowych - najważniejsze ustalenia badawcze 4/4

45

V. POWIĄZANIA Z INNYMI DOKUMENTAMI STRATEGICZNYMI Opracowanie założeń strategicznych rozwoju funkcji turystycznej w Gminie Narol jest przedsięwzięciem, którego założenia wynikają w dużej mierze z położenia gminy w obrębie regionu roztoczańskiego. Nawiązują również bądź wpisują się wprost w założenia szeregu opracowań o podobnym charakterze stworzonych na potrzeby różnego szczebla jednostek samorządu terytorialnego (województw, powiatów, gmin), jak również powstających od niedawna Lokalnych Grup Działania. Roztocze może się pod tym względem pochwalić prawdziwym urodzajem strategii rozwojowych programujących wielowątkowy rozwój regionu uwzględniający również turystykę i kulturę jako obszary o charakterze rozwojowym. Przyjrzyjmy się zatem zapisom znajdującym się w poszczególnych dokumentach w kontekście poszukiwania przesłanek oraz uzasadnienia podjęcia działań na rzecz rozwoju turystyki w Gminie Narol. Zacznijmy od jednostki najwyższego rzędu, tj. województwa podkarpackiego, na potrzeby którego została opracowana „Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2007-2020”. Znajdziemy w jej zapisach pewne odwołania świadczące o znaczeniu przypisywanemu rozwojowi turystyki. Konstrukcja części koncepcyjnej Strategii… oparta jest na kilu celach strategicznych, podzielonych na priorytety, a następnie kierunki działania. I tak w obrębie celu strategicznego: Tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki poprzez rozwijanie przedsiębiorczości, zwiększanie jej innowacyjności oraz podniesienie atrakcyjności inwestycyjnej regionu odnajdziemy jeden z priorytetów traktujących turystykę jako czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego województwa (priorytet 4). Zapisane w nim kierunki działania wskazują na podniesienie konkurencyjności produktu turystycznego (kierunek działania 1) czy rozwój marketingu turystycznego regionu (kierunek działania 2), w który można wpisać również działania poszczególnych gmin, w tym Gminy Narol. Miejsko-wiejskiemu charakterowi gminy Narol odpowiada również cel strategiczny: Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich sprzyjający powstawaniu rentownych gospodarstw rolnych oraz kreowaniu pozarolniczych źródeł dochodów. W szczególności należy

46

zwrócić uwagę na priorytet 1 odnoszący się do rozwoju pozarolniczych form działalności gospodarczej. Zapisana w 3 kierunku działania tego priorytetu Aktywizacja społeczności wiejskiej w kierunku podejmowania pozarolniczej działalności gospodarczej jest działaniem najwłaściwszym z punktu widzenia rozwoju turystyki w gminie (np. rozwój agroturystycznej oferty noclegowe). Rozwój funkcji turystycznej implikuje również aktywizację na polu kultury. Ten kierunek działań wpisuje się z kolei w priorytet 3 celu strategicznego: Wszechstronny rozwój kapitału społecznego, umożliwiający pełne wykorzystanie potencjału i możliwości rozwoju osobistego mieszkańców regionu. Priorytet brzmiący „Rozwój kultury” przewiduje między innymi zwiększenie możliwości dostępu do kultury (kierunek działania 1), w tym aktywizację rozwoju małych miast jako lokalnych ośrodków usług kulturalnych oraz rozwój infrastruktury na obszarach peryferyjnych (a taki właśnie charakter pełni gmina Narol w obrębie województwa podkarpackiego). Z kolei kierunek działania 3 (Poprawa jakości środowiska kulturowego) wskazuje na konieczność wspierania rozwoju systemu informacji kulturalnej i turystycznej, co wpisuje się w niedostatki gminy Narol w tym względzie. Gminy, jak jednostki samorządowe najniższego szczebla, powinny w swoich opracowaniach strategicznych uwzględniać również cele rozwojowe powiatów. I tak w Strategii rozwoju powiatu lubaczowskiego na lata 1999-2010 w jednym z obszarów rozwojowych (celów strategicznych) wskazuje na konieczność rozwoju kultury, sportu i turystyki. Brzmienie niektórych celów operacyjnych wyraźnie wskazuje przy tym na kierunki przyszłych działań: - rozwój turystyki oraz standardu świadczonych usług; - zachowanie dziedzictwa kultury i patriotyzmu lokalnego czy - wspieranie imprez kulturalnych i sportowych. To co najbardziej odnosi się do planowanego rozwoju funkcji turystycznej Gminy Narol to jednak przypisane celom zadania realizacyjne. Wśród zadań realizacyjnych przypisanych do obszaru rozwojowego ‘rozwój kultury, sportu i turystyki’ znajdziemy: - przygotowanie bazy noclegowej pod kątem turystyki; - promocja zabytków historycznych i walorów krajobrazowych powiatu; - tworzenie gospodarstw agroturystycznych czy 47

- prowadzenie działalności wydawniczej promującej powiat. Należy również poświęcić nieco uwagi relatywnie nowym w polskich warunkach lokalnym strategiom rozwoju – opracowaniom tworzonym na potrzeby funkcjonowania Lokalnych Grup Działania. Znaczenie lokalnych strategii rozwojowych jest o tyle duże, że nie są one efektem swoistego obowiązku samorządowego, lecz wyrazem oddolnej, międzygminnej inicjatywy rozwojowej. Gmina Narol zaangażowała się w działalność LGD ”Serce Roztocza” (obok gmin: Cieszanów i Horyniec-Zdrój), której lokalna strategia rozwoju w pierwszym celu strategicznym postuluje „Rozwój turystyki w oparciu o wykorzystanie zasobów naturalnych i kulturowych, w tym potencjału obszarów należących do sieci Natura 2000”. W szczególności wskazuje na konieczność dążenia do: - rozwoju produktów i usług turystycznych; - poprawy infrastruktury rekreacyjnej i turystycznej oraz - promocji walorów rekreacyjnych i turystycznych Roztocza Środkowego. Na zakończenie należy również podkreślić spójność przygotowywanej aktualizacji z dokumentami strategicznymi najwyższego rzędu: Narodowy Plan Rozwoju 2007 – 2013: Priorytet: Przedsiębiorczość i Innowacyjność: • Kierunek działań 1: Tworzenie przyjaznego otoczenia działania przedsiębiorstw. - Zwiększanie efektywności działań służących promocji w świecie szeroko rozumianego wizerunku Polski - Rozwój i promocja produktów turystycznych • Kierunek działań 4: Podnoszenie innowacyjności przedsiębiorstw. - Wspomaganie systemów rozwijających turystykę Priorytet: Inwestycje i Gospodarowanie Przestrzenią: • Kierunek działań 1: Rozwój miast i obszarów wiejskich - Wzmocnienie ponad-regionalnych ośrodków wzrostu, 48

- Aktywizację sub-regionalnych i regionalnych ośrodków rozwoju, - rozwój infrastruktury małych miast i obszarów wiejskich, - Wykorzystanie specyficznych uwarunkowań regionalnych i lokalnych - Wspieranie przekształceń obszarów problemowych w kierunku aktywizacji ich potencjałów gospodarczych, społecznych i środowiskowych • Kierunek działania 5: Racjonalna gospodarka zasobami naturalnymi - Promowanie „przyjaznych dla środowiska” produktów i usług Z kolei odnosząca się bezpośrednio do rozwoju sektora turystycznego Strategia Rozwoju Turystyki w Polsce na lata 2007-2013 jest strategią opartą o zasadę zrównoważonego rozwoju. Wyznacza ona główne kierunki rozwoju polskiej turystyki w postaci obszarów priorytetowych, do których należą produkt, zasoby ludzkie, marketing i przestrzeń turystyczna: Obszar Priorytetowy I - Produkt Turystyczny o Wysokiej Konkurencyjności. • Cele operacyjne: - Kreowanie i rozwój konkurencyjnych produktów turystycznych - Rozwój infrastruktury turystycznej - Integracja produktów i oferty turystycznej regionów - Rozwój przedsiębiorczości i działalności organizacji w dziedzinie turystyki - Rozwój wiodących typów turystyki Obszar Priorytetowy II – Rozwój Zasobów Ludzkich na Rzecz Rozwoju Turystyki. • Cele operacyjne: - Przygotowanie kadr operacyjnych gospodarki turystycznej - Rozwój edukacji turystycznej i turystyki społecznej - Monitorowanie potrzeb branży turystycznej w zakresie kadr zawodowych. Obszar Priorytetowy III – Wsparcie Marketingowe. • Cele operacyjne: - Usprawnienie systemu informacji turystycznej 49

- Zwiększenie efektywności działań marketingowych w turystyce Obszar Priorytetowy IV – Kształtowanie Przestrzeni Turystycznej. • Cele operacyjne: - Kształtowanie rozwoju turystyki w sposób zachowujący i podnoszący wartość przestrzeni - Zwiększanie dostępności turystycznej regionów przez rozwój transportu.24 Jak wynika z powyższej analizy rozwój funkcji turystycznej Gminy Narol z jednej strony wspomagany jest szeregiem opracowań strategicznych, z drugiej zaś wpisuje się w tendencje rozwojowe odnoszące się do województwa bądź kraju. Pozwala to rościć nadzieje, że przyszłe działania nie pozostaną bez wsparcia różnego szczebla podmiotów samorządu terytorialnego.

24

Na podstawie Strategii Rozwoju Turystyki Miasta i Gminy Narol na lata 2009-2015, Firma Szkoleniowa Agnieszka Wiśniewska-Woźniak, str. 47-48

50

VI. PLANOWANIE STRATEGICZNE Efektem diagnozy przeprowadzonej w pierwszej części niniejszego opracowania ma być zestaw propozycji działań, których wdrożenie ma przyczynić się do rozwoju funkcji turystycznej Gminy Narol. Najpierw jednak konieczne są pewne wyjaśnienia metodologiczne. Po pierwsze przedstawione w tej części dokumentu propozycje działań nie zostały obwarowane ramami czasowymi. Chodzi bowiem o przedstawienie nie tyle planu działania, co pewnej koncepcji rozwojowej, jak również pozostawienie organowi wdrażającemu (Urząd Gminy Narol) pewnej swobody decyzyjnej związanej z kolejnością realizowanych działań. Taka decyzja wynika ze świadomości autora odnośnie szeregu ograniczeń, głównie finansowych, jakim podlegają organy władzy samorządowej. Niemożność realizacji konkretnych zadań wynikająca z takich właśnie przesłanek rodziłaby konieczność każdorazowego uzasadniania przesunięć terminowych. Ważnym elementem działań składających się na część koncepcyjną aktualizacji strategii rozwoju turystyki będą również elementy zaczerpnięte ze Strategii długoterminowej współpracy Zwierzyńca i Narola, dla której turystyka i kultura są motywem przewodnim. Ostatnim wreszcie zastrzeżeniem jest wyjaśnienie intencji Autora aktualizacji odnośnie proponowanych w niej działań mających doprowadzić do rozwoju funkcji turystycznej Gminy Narol. Otóż zestaw proponowanych działań ma charakter realny, tj. możliwy do realizacji w rozsądnym przedziale czasowym, przy dostępnych w Gminie środkach finansowych i organizacyjnych. Chęć uniknięcia utopijnych propozycji nie mających szansy na realizację leżała u podstaw koncepcji merytorycznej niniejszego opracowania.

6.1 KIERUNKI ROZWOJU TURUSTYCZNEGO

Z dokonanej w pierwszej części niniejszego opracowania diagnozy szeroko rozumianego potencjału turystycznego wyłania się ogólna koncepcja kierunków, jakie powinny zostać utrzymywane w ramach strategicznych działań zmierzających do rozwoju turystyki. Pamiętając o tym, aby zamiary, podobnie jak opisywane następnie działania, miały charakter

51

realny, proponuje się podjęcie konkurencji w segmencie rynku turystycznego dającym realne szanse na odniesienie sukcesu. Jak przedstawiono na rys. 5 dostępne walory turystyczne dają realną możliwość rozwoju trzech podstawowych rodzajów turystyki: aktywnej (ewentualnie kwalifikowanej), poznawczej oraz kulturowej. W świetle analizy dostępnych danych dotyczących ruchu turystycznego, jak również badań wizerunku Roztocza można założyć, że realizacja tak sformułowanych motywów pobytów turystycznych będzie się głównie odbywać w ramach pobytów krótkoterminowych, głównie o charakterze weekendowym i świątecznym. Konsumenci ofert turystycznej Gminy Narol to przede wszystkim młodzi mieszkańcy aglomeracji: Warszawskiej, Katowickiej, Krakowskiej czy Łódzkiej, ale również mieszkańcy dużych miast położonych w relatywnie niedalekim sąsiedztwie (Lublin, Przemyśl, Rzeszów). Biorąc również pod uwagę obecną strukturę bazy noclegowej należy również brać pod uwagę młodzież jako grupę docelową oferty turystycznej gminy (np. zielone szkoły).

52

Rys. 5 Proponowane kierunki rozwoju turystyki w Gminie Narol

6.2 STRATEGICZNY WYMIAR ROZWOJU TURYSTYKI W GMINIE NAROL Misją każdego opracowania strategicznego jest określenie nadrzędnego sensu programowanych działań. Uznając, że rozwój turystyki powinien być procesem podporządkowany celom wyższym, misję rozwoju turystyki w Gminie Narol można określić następująco:

WZMOCNIENIE POTENCJAŁU GOSPODARCZEGO GMINY NAROL PROWADZĄCE DO POPRAWY WARUNKÓW ŻYCIA JEJ MIESZKAŃCÓW Wizja jest z kolei wyrażeniem aspiracji i określeniem pożądanego obrazu Gminy Narol jako obszaru recepcji turystycznej, bez wskazywania środków i narzędzi służących jego osiągnięciu. Wizja jest również swoistą werbalizacją docelowego wizerunku turystycznego gminy

GMINA NAROL PRĘŻNIE FUNKCJONUJĄCYM OBSZAREM RECEPCJI TURYSTYCZNEJ BAZUJĄCYM NA DZIEDZICTWIE KULTUROWYM I PRZYRODNICZYM Z tak sformułowanej misji oraz wizji wynika kilka celów strategicznych. Są one próbą wykorzystania atutów Gminy stwierdzonych w ramach diagnozy jej potencjału turystycznego oraz reakcją na niedostatki tkwiące tak w samej Gminie, jak i szeroko rozumianym otoczeniu. Ważnym aspektem wyznaczania długofalowych celów rozwojowych jest przy tym uwzględnienie planowanej współpracy w dziedzinie turystyki i kultury z Gminą Zwierzyniec. Strategiczne cele rozwojowe Gminy Narol w zakresie turystyki zostały zatem sformułowane następująco:

Cel 1. Realizacja założeń długoterminowej współpracy z Gminą Zwierzyniec w zakresie turystyki i kultury

Cel 2. Kompleksowy rozwój infrastruktury turystycznej

Cel 3. Kreacja markowych produktów turystycznych uwzględniających różnorodność potencjału przyrodniczego i kulturowego Gminy Narol

Nazwa pliku: AKTUALIZACJA_STRATEGII_ROZWOJU_TURYSTYKI_GMINY_NAROL Katalog: C:\Documents and Settings\Administrator\Pulpit Szablon: C:\Documents and Settings\Administrator\Dane aplikacji\Microsoft\Szablony\Normal.dotm Tytuł: FORMY WSPÓŁPRACY NA RZECZ ROZWOJU I PROMOCJI REGIONÓW NA SZCZEBLU SAMORZĄDOWYM I POZASAMORZĄDOWYM Temat: Partnerstwo Lokalne Autor: Olga Woźniak Słowa kluczowe: Komentarze: Data utworzenia: 2010-06-27 11:13:00 Numer edycji: 41 Ostatnio zapisany: 2010-07-02 15:35:00 Ostatnio zapisany przez: Całkowity czas edycji: 142 minut Ostatnio drukowany: 2010-07-02 15:35:00 Po ostatnim całkowitym wydruku Liczba stron: 54 Liczba wyrazów: 13 521 (około) Liczba znaków: 81 129 (około)