Akın Pala,
[email protected]
http://akin.houseofpala.com
YAPAĞI anlamı
Yapağı denince geniş anlamda hayvanlar üzerinden kırkılan ve bükülüp iplik yapılabilen ve dokuma dökümü endüstrisinde kullanılan her türlü hayvansal kıllar anlaşılır.
YAPAĞI Çeşitleri
İnce bir örnek yapağı
Merinos Rambouillet
Orta İnce yapağı
Dorset Cheviot Hampshire Southdown Suffolk
Cheviot
Border Leicester ile benzer bölgede geliştirilmiş, fakat ona göre daha dayanıklı dağ koyunu.
YAPAĞI Çeşitleri
Uzun yapağı tipi
Cotswold Leicester Lincoln
Melez yapağı
Columbia Corriedale Targhee Panama
YAPAĞI Çeşitleri
Halı-kilim
Kürk tipi
Türkiye yerli koyunları Asya-Afrika yerli koyunları Karagül
Kıl koyunu
Kameron koyunu Senegal Niger koyunu
YAPAĞI Çeşitleri Kıl koyunları Kaba-karışık yapağı İnce yapağılı Kürk koyunu şeklinde sınıflandırılabilir.
YAPAĞI anlamı
Hayvansal kılların yapağı olması için
İncelik Birörneklik Uzunluk Uzama kabiliyeti Parlaklık Yumuşaklık
gibi özelliklere sahip olması lazımdır. İnsanda domuzda kıl, diğerleri kürk yapağı
YAPAĞI çeşitleri
Yapağı üretiminde dünyada en önemli hayvan koyundur. Koyundan başka
Tiftik keçisi Keşmir keçisi Deve (yün) Lama Alpaka
elde edilen kıl materyali yapağıdır. Ankara tavşanı tüyü vardır.
YAPAĞI çeşitleri-Koyun
Dünya da yapağı veren hayvanlar içinde en geniş sayıyı oluşturur Yapağı denince anlaşılan koyun yapağısıdır. Dünyada sırasıyla en çok yapağı, tiftik, Ankara tavşanı tüyü (Çin), Keşmir ve Alpaca tüyü üretilir.
YAPAĞI çeşitleri-Tiftik
Tiftik anavatanı Anadolu dur. Adını Ankara dan aldığı için bütün dünyada Angora keçisi (Angora Goat) olarak tanınır. Dünya ülkeleri içinde
Ankara keçisi yetiştirmesi, tiftik üretimi, çeşitli endüstrilerde tiftik kullanılması
bakımından Güney Afrika ve ABD başta gelmektedir, Türkiye 3. sıradadır.
Tiftik-Tarih
19. yüzyılın başlarına kadar sadece Türkiye
Avrupa da tiftik işleme endüstrileri kuruldu
İspanyada da Merinos ihracı yasaktı Türkiye üretimi Dünya için yetersiz
Avrupa da yetiştirme denemeleri başarısız 1838 Afrika-300 hayvan Sonraki yıllarda ABD ye partiler Texas ve New Mexico da en uygun koşulları bulan keçi önemli bir kol
Tiftik-Texas
Texas da geniş örgütlü bir tiftik yetiştirme derneği vardır. Bu dernek özellikle damızlık seçimi ve hayvanların sürü defterine kayıt işini yürütür. Bu şekilde kemp kıllar hemen hemen yok edildiği gibi uzun, parlak ve kırkım ağırlığı yüksek tiftik keçisi yetiştirme de başarı sağlanmıştır.
Türk tiftiğinde kemp kıl oranı yüksektir (%2-6) Güney Afrika %1-2, USA de %2-4
TEXAS ANGORA GOAT RAISERS' ASSOCIATION
Tiftik-Ankara
Türkiye tiftiğin anavatanıdır ve halen geniş bir yetiştiriciliği vardır. Ankara keçisinden alınan beyaz, parlak ve uzun kıllara tiftik denir ve bunlar lülelenmiş durumdadır. Uzunluk 20-25 cm civarındadır.
Koyun yapağısı genelde daha kısa olup 5-10 cm
Leicester Longwool 15-25 cm yapağı
Tiftik-Ankara
Genelde en uzun tiftik boyun ve omuz bölgelerindedir, arka kısma doğru gidildikçe tiftik kısalır. Yapağı yılda bir kez kırkılırken, tiftik yılda en az iki kez kırkılır.
Yılda 5-8 kg tiftik üretebilirler.
Tiftik yoğun olduğu için dış parazitlere dayanıksızdır ve sürekli tiftik üretiminden dolayı yüksek protein ihtiyaçları vardır.
Kötü besleme kaliteyi düşürür.
Tiftik-Ankara
İncelik, cinsiyete, yaşa ve vücut bölgesine göre değişir. Tiftik incelik açısından üç sınıfa ayrılır
İnce tiftik 26-30 mikron Normal tiftik 30-36 mikron Kaba tiftik 36-42 mikron
Tiftik-Ankara
Keşmir 18 mikron, Ankara tavşanı tüyü 12-16 mikron inceliğindedir. Koyun yapağısı 18-60 mikron arası
1 mikron=metrenin milyonda biri
Kültür ırkları 25-30 mikron, daha incesi çok nadir 1cm=10mm, 1mm=1000mikron
İnsan saçı 30-120 mikron arası kalınlıktadır. 10 mikron dan küçük cisimler gözle görülemez
Tiftik
Genç hayvanların tiftiği yumuşaktır.
Yaşlandıkça tiftikte kıvrım derecesi, lülelenme ve parlaklık geriler, tiftik donuk beyaz renk alır.
Tiftik kalitesi Türkiye de yüksektir fakat siyah kıl keçileri melezlemeleri kaliteyi bozmaktadır.
Türk tiftiğinde kemp kıl oranı yüksektir (%2-6)
2008 yılı Tiftik Teşvikleri
Tiftik ve Yapağı Tarım Satış Kooperatifleri Birliği (Tiftikbirlik)'ne ve/veya kooperatiflerine satan üreticilere destekleme primi: Oğlak tiftiği 10 YTL/kilogram Ana mal (ince, iyi, sıra, hafif) 9 YTL/kilogram Tali 7 YTL/kilogram
Türkiye Tiftik Sınıfları
A - Esas tiftikler,
Birinci oğlak, İkinci oğlak, İnce tiftik, İyi tiftik, Sıra tiftik, Kastamonu tiftiği, Konya dağ tiftiği, Konya ova tiftiği, Çengelli tiftiği.
Türkiye Tiftik Sınıfları
B - Tali tiftikler.
Renkli (Boz) tiftik, Yağlık tiftik, Hafif tiftik, Sarı tiftik, Deri tiftiği, Şekeri tiftik, Alata tiftik, Pıtraklı tiftik, Kart tiftik.
Tiftik
ABD de tiftik de kalite sınıfları şöyle ayırt edilir:
Oğlak Bir yaşlı İki yaşlı Üç yaşlı Sararmış ve çakıldaklı Kempli tiftik
Keşmir yünü
Keşmir keçisinden elde edilir (Tibet keçisi) Dünyaca ünlü (cashmere) Keşmir şalları Hindistan in kuzeyinde Keşmir dağ vadilerinde yetiştirilen keçilerden elde edilen materyalden yapılır. Keşmir keçisi Tiftik keçisinden biraz daha küçüktür En çok ihracat Çin den yapılmaktadır.
Keşmir yünü
Keçide düz, kalın ve uzun bir kıl örtüsü, altında ince bir alt kıl örtüsü İnce alt kıllar taranmak suretiyle keçinin vücudundan toplanır
Yün doğal olarak beyaz, gri ve mor renklerde veya karışımı olur.
Her yıl Haziran da kıllarını dökerler
Bundan birkaç hafta önce taranır.
İran keçisi yünü
İran keçisinin kaba üst kılları altındaki ince alt kıl tabakası İran keşmiri denir fakat normal Keşmir den daha kaba ve daha değersiz
Lama-Alpaka yünü
Güney Amerika da yetiştirilen Lama ların vücutlarında kaba, uzun ve kalın bir kıl tabakası vardır, altında ince bir kıl örtüsü.
Kürk yapımına elverişli
Alpaka nın Lama dan farkı, Alpaka’da bu ince kıllar arasında kaba kıllar yoktur. İki senede bir kırkılır. Alpaka yünü dünyaca tanınmış değerli kumaşların yapımında kullanılır.
Lama-Alpaka yünü
Alpaka bazen yenir ama genelde uzun güzel yapağısı için beslenir. Lama Troy filminde görünüyor ama esasen Latin Amerika hayvanıdır. Yük taşımak için Yük arabası çekmek için Pet olarak Golf caddy olarak Koyun keçi bekçisi olarak kullanılabilir.
Alpaka
Lama
Deve yünü
Her yıl ilkbaharda develerin tüy dökme mevsiminde deve kervanlarının en arkasındaki deve üzerinde bir sepet bulunur ve küçük yumaklar halinde dökülen kıllar toplanıp sepete konur. Devenin kıl örtüsü Keşmir keçisi gibi karışıktır. Üstte ki kaba kılların altında ince bir kıl tabakası vardır=deve yünü.
Chinchilla
Fare türü hayvandır (rodent) Tavşan büyüklüğündedir. Nocturnal olduğu için iyi bir pet olmaz 150 cm zıplayabilir. Güney Amerika Ande dağları (Chili=Şili)anavatanıdır Vahşi populasyonu 19. yüzyıl sonunda azaldı, artık çiftliklerde
Evciller ot-saman yerken vahşileri böcek, meyve, tohumlar yer
Kürkleri çok yumuşaktır çünkü her bir kıl folikülünden yaklaşık 60 saç teli çıkar. Kürkünün rengi genelde birörnek olup küçük eşyalar yapılabilir ya da birleştirilip büyük giysiler olur
Chinchilla
Royal Persian Angora Chinchilla Texas da 1960 larda mutasyon olarak ortaya çıkmış, kaybolmak üzere iken 1997 de bir çiftin çabaları ve seleksiyonmelezleme ile yeniden canlanmıştır.
Chinchilla
Yapağı Verimi Ölçütleri
Neye göre seleksiyon yapılacak: Kirli yapağı verimi (kg)
Temiz yapağı verimi (kg)
Kırkımdan sonra koyundan çıkarılan gömlek ağırlığı Kirli yapağının yıkandıktan sonraki ağırlığıdır.
Randıman (%)
Temiz yapağı veriminin kirli yapağı verimine oranı
Yapağı Verimi, Kalite
Bradford, Britanya sistemi (spinning count=‘S) 1 pound (lbs) ağırlığında yıkanmış ve taranmış yünlerden 560 yard uzunluğunda kaç yumak elde edileceği ölçülür
1 yard=0.9144 m, 1 metre=1.094 yards 560 yards=512 metre
Yün inceldikçe yumak sayısı artar ve S’ şeklinde belirtilen rakam artar.
40’S, 1 pound temiz yünden 560 yard uzunluğunda 40 yumak çıkacak demektir.
Kaba, 60 mikron kıllarda 40 yumak, ince, Keşmir gibi 18 mikron olanlardan 80 yumak çıkar.
Yapağı Verimi, Kalite
Amerikan kan derecesi sistemi
Merinos kan seviyesine göre ½ kan ¼ kan gibi derecelendirilir. ½ kan derecesi yaklaşık 50’S-60’S denk gelir = yaklaşık 20-25 mikron olur. 1970 lerde mikron ‘S in yerini almıştır.
Alman sistemi
18 mikron AAAAA, 18-20 AAAA, 20-22 AAA (en ince) 22-24 mikron AA, 24-26 A (1/2 kan) 26-30 mikron B, (3/8 kan) 30-40 mikron C ve D, (1/4 kan) 45-60 mikron E, (1/4 den aşağı) 60 mikron ve üstü E ve F (adi ve kaba kıl, recep ivedik)
Yapağı Verimi Ölçütleri
Yapağı özellikleri: Yapağının niteliğini-kalitesini belirleyen özelliklerdir:
İncelik Uzunluk Birörneklik Sıklık Kıvrım sayısı Esneklik Direnç Parlaklık Renk Yumuşaklık
Yapağı Verimi Ölçütleri: İncelik
Kaliteyi belirleyen birincil özelliktir. İncelik üzerine etkili faktörler: İç etmenler
Irk Cinsiyet Yaş Vücut kısımlarının etkisi
Dış etmenler
Beslenme Üreme Hastalık Bakımın etkisi Toprak çeşidi İklim
İncelik-İç etmenler
Irk etkisi Cinsiyet: Erkek daha kaba yapağı Yaş: Yavru iken daha yumuşak
Merinos koyunlarında 3-4 yaşına kadar kabalaşma olur, biraz daha devam eder ve 6-7 yaşından sonra tekrar incelme görünür.
Vücut kısımlarının etkisi:
En ince yapağı omuzda ve yanda En kaba yapağı but, anüs ve karın altında, ayaklara geçişte yapağı iyice kabalaşır Boyundaki deri kıvrımı kısımlarında yapağı kabadır
İncelik-Dış etmenler
Beslenmenin etkisi:
İyi beslenen hayvanlarda yapağı esnek, yumuşak, parlak ve normal kalınlıkta, Kötü beslenen hayvanlarda kıllar birçok noktada incelmiş, donuk, yağsız ve kuru olur. Kusurlu ve kopuk bu yapağı incelmesi kötüdür ve aç bırakarak yerli koyunların yapağılarını inceltmek istenmez. Besi yetersizliğinden yağ bezleri salgısı azalır, kıllar iyi yağlanmaz ve dış etkilere karşı korunamaz (kırık ve donuk saçlar, şampuan reklamları) Uniform bir incelik değil, değişik noktalarda incelir.
İncelik-Dış etmenler
Üremenin etkisi: Karnında yavru büyüten (ana) ve aşımda fazla kullanılan (erkek) hayvanların yapağıları biraz incelir,
Özellikle dişilerde görülür çünkü yavru, ananın kaynaklarını tüketir.
İncelik-Dış etmenler
Hastalığın etkisi: Hasta hayvan kılı ince-donuk Bakımın etkisi: Bakımsız hayvanlarda (havasız, karanlık, izbe yerlerde beslenen) yapağı kabalaşır. Toprak çeşidi: Kumlu ve ağır kireçli topraklarda yapağı sert ve kaba olur.
Çünkü otlar tam gelişmemiştir hayvan sert koşullarda yetişir ve beslenme kötü olur.
İncelik-Dış etmenler
İklimin etkisi: Sert ve soğuk iklim yapağıyı kabalaştırır. Bunun dışında, ince yapağılı hayvanlar nemli deniz iklimine götürülürse yapağıda kabalaşma görülür. İyi kalitede yapağı için nemi az ortama ihtiyaç duyulur.
Tiftiğin kalitesi, Orta Anadolu dan uzaklaşıp sahil bölgelerine gidildikçe düşer.
Yapağı Verimi Ölçütleri: Uzunluk
Yapağının uzun olması arzu edilir. Karayaka koyunları en uzun yapağılı yerli koyundur, fakat birörnek değildir, yapağıları dokuma endüstrisi için değer taşımaz.
2 kg yapağı verirler, 21-28 cm uzunluk, %65 randıman
Çok ince ve birörnek bile olsa iplik yapmak için yeteri kadar uzun değilse kumaş yapılamaz.
Uzunluk
Lüle uzunluğu: hiç çekmeden yapağının uzunluğu Gerçek uzunluk:Kılların iki ucundan çekilerek kıvrımları düzeltildikten sonra bulunan uzunluktur.
Yapağı Verimi Ölçütleri: Birörneklik
Kılların kimi çok kalın, kimi çok ince olursa, bunlar beraber büküldüğünde düz olmayan, düzensiz iplikler meydana gelir. Kılların kimi uzun, kimi kısa ise, kıllar ipliğin kimi kısmında uzun bir mesafe üzerinden, kimi yerde kısa bir mesafe üzerinden sarılır ve iplik bazı yerlerde sağlam bazı yerlerde sakat olur.
Yapağı Verimi Ölçütleri: Direnç
Her tarafı sağlam olduğu halde açlık ya da hastalık yüzünden bir yerinde boğum ve sakatlık bulunan yapağı çabuk kopar. Yapağının direnci, yapağı kıllarının kopuncaya kadar dayanabildikleri ağırlığın gram cinsinden ifadesidir.
Yapağı Verimi Ölçütleri: Direnç İki türlü direnç ölçülür: Mutlak direnç: Ucuna ağırlık konan herhangi bir yapağı kılının kopma anından önce dayanabildiği ağırlık, gr. Merinos kılı 25-30 gr da koptuğu halde yerli koyunlarımızın kaba kılları 60-70 gr da kopar. Kaba kıl, mutlak direnç de ince merinos kılından daha dayanıklıdır. Göreli (oransal) direnç: Ölçülen gram cinsinden kılın enine kesiti üzerinde bir birim alana isabet eden miktarıdır. Yapağı kılının daire şeklinde ya da elips şeklinde olan enine kesiti üzerinde mikron kareye gram olarak hesap edilir. Merinoslarda, bu direnç daha fazladır. Ölçmek için çeşitli aletler vardır. Bunlar mekanik aletler olabilir fakat optik fiber diameter analyzer gibi aletler de vardır.
Yapağı Verimi Ölçütleri: Esneklik
Esneklik gösteren kıllar,basınç ya da çekme ortadan kalktıktan sonra eski şeklini alır.
Kaba-karışık yapağılardan yapılmış düşük kaliteli kumaşlar, pantolon dizi ve ceket kollarında dirsek kısmından çok çabuk gevşer ve çıkıntı yaparlar.
Kalın kıllarda esneklik daha az, öz kanalı bulunmayan ince kıllarda daha fazladır.
Yapağı Verimi Ölçütleri: Karakter
Yapağıyı göze cazip gösteren ve kumaşın kalitesine etki yapan yumuşaklık, parlaklık, kıvrım ve renk gibi özellikler karakteri oluşturur.
Yapağı Verimi Ölçütleri: Karakter
Yumuşaklık: İnce birörnek yüksek kaliteli yapağı veren koyun ırklarında genellikle yapağı yumuşak olur, diğerleri az yağlı, sertçe ve kuru olurlar. Parlaklık: Kötü koşullarda beslenen yada hastalık geçiren hayvanlarda yapağı donuk renkli olur.
Yapağı Verimi Ölçütleri: Karakter
Kıvrım: Kaba yapağılarda kıvrım sayısı azdır. Renk: Düz beyaz yapağı için ideal renktir. Yapağı kendi beyaz olduğu halde az miktarda siyah ya da koyu renkli kıllar bulunursa koyu renge boyanması zorunlu olur. Beyaz renk yapağı ise her renge boyanabilir.
Seleksiyon
Yapağı verimiyle bağlantılı özelliklerin kalıtımı ve tekrarlanma derecesi tahminleri yüksek düzeydedir. Bu özelliklerin seleksiyonla ıslahında genellikle bireysel seleksiyondan yararlanılır.
Melezleme
Yapağı tipi yeni koyun ırklarının elde edilmesinde çevirme ve birleştirme melezlemesinden yüksek düzeyde yararlanılır. Genelde Avrupa kaynaklı Merinoslar kullanılmıştır.
Melezleme
Yapay liflerin devreye girmesi ve yapağıdan sağlanan gelirlerin azalması ile etçi-yapağıcı tipler. Artık çok ince yapağı veren merinos tipleri yerine birörnek yapağılı etçi-yapağıcı tipler üretilmiştir
Alman-et merinosları Rambouillet
Yapağı tipi koyunların özel muayenesi ve seçimi
Yapağı üretimi başlıca gelir kaynağı ise kırkım ağırlığı ve yapağı kalitesi birinci derecede önem kazanır:
Yapağı lülesini oluşturan kıllar uzun ince, bir örnek ve kıvrımlı. Yün gömleği sık, temiz ve parlak renkli Yün içinde siyah ya da diğer renkli kıllar ya da kaba kemp kılları olan hayvanlar sürüden atılmalıdır. Ayıklama nedir?
Yapağı tipi koyunların özel muayenesi ve seçimi
Vücut yapısı bakımından yapağı tipi koyunlar et tipinden farklıdır
Genişlik ve derinlik et ırkı kadar fazla gelişmemiş ve dolgun yuvarlak vücut yapısı teşekkül etmiştir.
Eski dönemlerin narin ve ince vücutlu yapağı tipi koyunları bugün terkedilmiştir. Bugünün ideal yapağı tipi koyunu kabul edilen Rambouillet büyük ölçüde et yönüne doğru gelişme kaydetmiştir.