ACTA ELBINGENSIA

Tom XXIII

RADA NAUKOWA prof. zw. dr hab. Krystyna Brzozowska, Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Uniwersytetu Szczecińskiego prof. zw. dr hab. Marek Cetwiński, Instytut Historii Akademii Jana Długosza w Częstochowie, Polska Akademia Nauk prof. ZUT dr hab. Czesława Christowa, Wydział Ekonomiczny Zachodniopomorskiego Uniwersytety Technologicznego prof. zw. dr hab. Yury Glazunov, Wydział Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej Politechniki Gdańskiej prof. EUH-E. dr hab. Wiesław Golnau, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E dr Andriej A.  Jarcew, dyrektor Międzynarodowego Uniwersytetu w  Moskwie, Filia w  Kaliningradzie prof. zw. dr hab. Janusz Justyński, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E dr hab. Hanna Kędzierska, Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie prof. zw. dr hab. Czesław Kłyszejko, Wydział Nauk o Zdrowiu EUH-E dr Angelika Kochan, kierownik Katedry Finansów i Kredytu Międzynarodowego Uniwersytetu w Moskwie. Filia w Kaliningradzie prof. EUH-E. dr hab. Zbigniew Korsak Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E prof. EUH-E. dr hab. Jolanta Kruk, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E prof. UG. dr hab. Anna Machnikowska, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego prof. zw. dr hab. Bolesław Niemierko, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E prof. EUH-E. dr hab. Grzegorz Matuszak, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E prof. UWM, dr hab. Joanna Ostrouch-Kamińska, Wydział Nauk Społecznych UWM w Olsztynie prof. zw. dr hab. Mieczysław Plopa, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E dr hab. Michał Pluciński, Katedra Gospodarki Światowej i Transportu Morskiego Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług Uniwersytetu Szczecińskiego prof. zw. dr hab. Michał Płachta, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Gdańsku dr Błażej Przybylski, Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie prof. zw. dr hab. Stanisław Sagan, Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego prof. Chiara Scivoletto, Wydział Prawa Uniwersytetu w Parmie, Włochy prof. zw. dr hab. Andrzej Sylwestrzak, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E prof. zw. dr hab. Dariusz Szpoper, Wydział Prawa i  Administracji Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego prof. zw. dr hab. Jan Talar, Wydział Nauk o Zdrowiu EUH-E Prof. OSW dr hab. Danuta Wajsprych, Olsztyńska Szkoła Wyższa im. J. Rusieckiego w Olsztynie prof. EUH-E. dr hab. Błażej Wierzbowski, Wydział Administracji i Nauk Społecznych EUH-E dr Monika Wilińska, Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu w Stirling, Zjednoczone Królestwo (Wlk. Brytania)

ACTA ELBINGENSIA Kwartalnik naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej

Tom XXIII  Nr 4 /2014 Redakcja naukowa Izabela Seredocha

Seria: Prawo Administracja Zarządzanie publiczne z. 10

Elbląg 2014

Komitet Redakcyjny: Prof. zw. dr hab. Cezary Obracht-Prondzyński (przewodniczący), prof. EUH-E, dr Zdzisław Dubiella, prof. EUH-E dr Magdalena Dubiella-Polakowska, mgr Henryk Fall, dr Izabela Seredocha, dr Kamila Zdanowicz-Kucharczyk, dr Jacek Perliński, mgr Ewa Rucińska Redaktorzy tematyczni: Prof. zw. dr hab. Krzysztof Luks – nauki ekonomiczne Dr hab. prof. EUH-E Jarosław Jaszczur – nauki o zdrowiu Dr hab. prof. EUH-E Jolanta Kruk – nauki społeczne Dr Izabela Seredocha – zarządzanie publiczne Prof. zw. dr hab. Andrzej Sylwestrzak – prawo, administracja Redaktor językowy Lidia Ciecierska Korekta Zofia Ciecierska Redaktor statystyczny Dr Aleksander Denisjuk Skład i łamanie Oficyna Wydawnicza Edytor.org Projekt okładki Wojciech Dobrzycki, Robert Malentowicz

ISSN 1730–9980

© Copyright by Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna, Elbląg 2014 Wydawca Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna Deklaracja o wersji pierwotnej Wersją pierwotną czasopisma jest wydanie papierowe. Po ukazaniu się nowego tomu czasopisma, jego spis treści zamieszczony zostaje na stronie internetowej Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej. Wersja elektroniczna pisma jest umieszczana dwa lata po ukazaniu się numeru. Druk i oprawa Totem.com.pl

SPIS TREŚCI ARTYKUŁY NAUKOWE Aleksandra Lewandowska Wdrażanie zrównoważonego rozwoju w Polsce i w krajach Unii Europejskiej 

    9

Miron Kłusak Społeczeństwo obywatelskie wobec zagrożenia kryzysem 

   23

Jan Adamiak, Lech Nieżurawski Płaszczyzny współdziałania samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego     33 Piotr Czyżyk Cloud Computing w administracji publicznej, czyli przenoszenie tradycyjnych metod zarządczych do chmury obliczeniowej na przykładzie samooceny i doskonalenia według modelu CAF     57 Izabela Klepacka-Dunajko Zróżnicowanie przestrzenne wartości wskaźnika przedsiębiorczości na obszarach wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego     73 MISCELLANEA Wojciech Janik Fundamentalizm islamski w wybranych krajach Azji Centralnej oraz jego wpływ na    87 bezpieczeństwo europejskie  RECENZJE Andrzej Sylwestrzak Recenzja książki: Adam Bosiacki i Hubert Izdebski, Konstytucjonalizm rosyjski. Historia i współczesność (Wyd. Arcana, Kraków 2013, ss. 560)    111 Andrzej Sylwestrzak Recenzja książki: Mariusz Jagielski, Prawo ochrony danych osobowych. Standardy europejskie (Warszawa 2010, Oficyna Wolters Kluwer, ss. 255)    117 KRONIKA Andrzej Sylwestrzak Sprawozdanie z pracy Wydziału Administracji i Nauk Społecznych (administracja,   127 zarządzanie, bezpieczeństwo wewnętrzne)  Informacja o wydawnictwie EUH-E 

   131

ARTYKUŁY NAUKOWE

ACTA ELBINGENSIA KWARTALNIK NAUKOWY ELBL ĄSKIE J UCZELNI HUMANIST YCZNO-EKONOMICZNE J

Prawo, Administracja, Zar ządzanie publiczne z. 10

2014, t. XXIII, nr 4

Aleksandra Lewandowska*

WDRAŻANIE ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W POLSCE I W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ Streszczenie: Celem pracy jest analiza i  ocena wdrażania zrównoważonego rozwoju w Polsce oraz w krajach Unii Europejskiej w oparciu o wartości wskaźników zrównoważonego rozwoju w analizowanym okresie (2004–2013). Praca składa się z dwóch ściśle powiązanych części: teoretycznej, która opisuje genezę i ewolucję zrównoważonego rozwoju w Unii Europejskiej oraz części, która zawiera analizę wybranych wskaźników zrównoważonego rozwoju. Ponadto w pracy dokonano klasyfikacji państw Unii Europejskiej na podstawie wiodących wskaźników zrównoważonego rozwoju z wykorzystaniem danych udostępnionych przez Eurostat. Słowa kluczowe: zrównoważony rozwój, wskaźniki, Polska, Unia Europejska Synopsis: Implementation of sustainable development in Poland and in countries of European Union The aim of the study is to analyze and assess the implementation of sustainable development in Poland and in the countries of the European Union based on the values of sustainable development indicators, in the analyzed period (2004–2013). The paper consists of two closely related parts, i.e. the theoretical part, which describes the  genesis and evolution of sustainable development in the  European Union and the  empirical part, which presents an analysis of some indicators of sustainable development. Furthermore, in study was classified linearly the values of sustainable development indicators for European Union countries, using Eurostat’s data. Keywords: sustainable development, indicators, Poland, European Union.

* 

Mgr, Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu.

10

Aleksandra Lewandowska

Wstęp Koncepcja zrównoważonego rozwoju w XXI wieku jest traktowana jako remedium na kryzys ekologiczny spowodowany niepohamowanym wzrostem gospodarczym w  krajach wysokorozwiniętych i  rozwijających się. W przeszłości kwestie środowiskowe nie były podejmowane przez polityków czy ekonomistów, natomiast obecnie zwraca się uwagę na zachowanie równowagi pomiędzy trzema kluczowymi elementami współczesnego świata: społeczeństwem, gospodarką i  środowiskiem naturalnym. Tą  harmonię ma zapewnić odpowiednie wdrażanie zrównoważonego rozwoju1. Zdarza się, że  koncepcja zrównoważonego rozwoju jest analizowana wyłącznie w kategoriach ekonomicznych, jako najlepszy pomysł przezwyciężenia kryzysu społeczno-gospodarczego i ekonomicznego2. W wyjaśnianiu pojęcia zrównoważonego rozwoju podkreśla się także priorytet rozwoju gospodarczego, czego wyrazem jest definicja mówiąca, że „zrównoważony rozwój (…) to wskazana społecznie, celowa ekonomicznie i pożądana ekologicznie strategia rozwoju gospodarczego”3. Wobec powyższego, zrównoważony rozwój i  jego implementacja jest zagadnieniem wymagającym głębszego namysłu. Celem pracy jest analiza i  ocena wdrażania zrównoważonego rozwoju w Polsce i w krajach Unii Europejskiej w oparciu o wartości wskaźników zrównoważonego rozwoju z lat 2004–2013. W okresie tym Polska została zobowiązana do spełnienia określonych kryteriów unijnych, jak również uzyskała wsparcie finansowe w postaci dotacji europejskich, można zatem sądzić, że rozwój w poszczególnych komponentach zrównoważonego rozwoju od  Wdrażanie zrównoważonego rozwoju odbywa się na wielu szczeblach, o  czym piszą w swoich pracach m.in.: J. Carew-Reid, R. Prescott-Allen, S. Bass, B. Dalal-Clayton, Strategies for national sustainable development. A  handbook for their planning and implementation, International Institute for Environment and Development (IIED), London, and World Conservation Union (IUCN), London 1994; J. Adamczyk, Koncepcja zrównoważonego rozwoju w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Kraków 2001; K.  Giordano, Planowanie zrównoważonego rozwoju gminy w praktyce, Lublin 2005; K. Kastenhofer, C. Rammel, Obstacles to and potentials of the societal implementation of sustainable development: a comparative analysis of two case studies, “Sustainability: Science, Practice, & Policy” 2005, no. 1(2); A. Lewandowska, Koncepcja miasta zrównoważonego i próby jej wdrożenia w europejskiej przestrzenni osadniczej, [w:] K Sadowy (red.), Miasto. Sztuka. Nauka. Gospodarka, Warszawa 2014. 2   K. Brzoska, A. Lewandowska, Wzrost gospodarczy w dobie zrównoważonego rozwoju, [w:] M. Kuczmarska, I. Pietryka (red.), Problemy gospodarki światowej, t. 3, Toruń 2013, s. 8. 3   Z. Hull, Wprowadzenie do filozofii zrównoważonego rozwoju, [w:] W. Tyburski (red.), Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, Toruń 2011, s. 54. 1

Wdrażanie zrównoważonego rozwoju w Polsce i w krajach Unii Europejskiej

11

bywał się w szybszym tempie aniżeli w całej Unii Europejskiej (UE). Ponadto praca ma odpowiedzieć m.in. na takie pytania jak: 1.  Czy Polska pod kątem wdrażania zrównoważanego rozwoju jest pozycjonowana na podobnych miejscach co kraje Unii (UE-28)? 2.  Które kraje przodują w zakresie zrównoważonego rozwoju? 3.  Który z  filarów zrównoważonego rozwoju – gospodarczy, społeczny czy środowiskowy – jest najlepiej implementowany w  Polsce i  czy można wskazać czynniki, które ten fakt determinują? 4.  Czy wdrażanie zrównoważonego rozwoju w Polsce odbywa się w takim samym tempie, jak w Unii Europejskiej? Pod kątem metodycznym w niniejszej pracy posłużono się wskaźnikami dostępnymi w bazie danych Eurostatu. Szczegółowej analizie zostały poddane wskaźniki wiodące i na ich podstawie podjęto próbę określenia, nie tyle poziomu zrównoważonego rozwoju (bo jak do  tej pory nie wypracowano jednej skutecznej metody w tym zakresie), co zarysowania pewnej klasyfikacji krajów względem wielkości wartości wskaźników wiodących zrównoważonego rozwoju. W tym celu posłużono się metodą rangowania od największej do najmniejszej wartości w odniesieniu do stymulantów rozwoju, a odwrotnie dla destymulantów, by  następnie pozycję zsumować z  poszczególnych wskaźników i na ich podstawie utworzyć klasyfikację.

1. Zrównoważony rozwój w Polsce i Unii Europejskiej – uwarunkowania polityczno-prawne Odwoływanie się do  zasad zrównoważonego rozwoju w  Unii Europejskiej jest pokłosiem uregulowań międzynarodowych. Nie wchodząc tu w historyczny rozwój tej koncepcji, bo nie jest to przedmiotem niniejszej pracy4, zaznaczyć należy, że  zrównoważony rozwój został bezpośrednio zapisany w Deklaracji z Rio z 1992 roku5, zaś jednym z najważniejszych porozumień międzynarodowych w zakresie zrównoważonego rozwoju była Agenda 216.   Więcej na temat kształtowania zrównoważonego rozwoju można przeczytać m.in. w  publikacjach: G.  Zabłocki, Rozwój zrównoważony – idee, efekty, kontrowersje (perspektywa socjologiczna), Toruń 2002. E. Kośmicki, Zrównoważony rozwój w warunkach globalizacji gospodarki. Podstawy teoretyczne i praktyczne, Białystok 2009. W. Tyburski (red.), Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, Toruń 2011. 5   Treść Deklaracji z Rio w: Dokumenty Końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój”, Rio de Janeiro, 3–14 czerwca 1992 r., Szczyt Ziemi, Warszawa 1993, s. 13 i nn. 6   Agenda 21, United Nations Division for Sustainable Development, 1992. 4

12

Aleksandra Lewandowska

Zawierała ona ok. 2,5 tys. zaleceń skierowanych do państw i organizacji międzynarodowych, lecz brakowało w niej konkretnych mechanizmów kontroli wdrażania postanowień dotyczących zrównoważonego rozwoju. W Unii Europejskiej początków zrównoważonego rozwoju należy doszukiwać się w  polityce ochrony środowiska. W  ramach prowadzonej polityki ekologicznej w  1990  roku zrównoważony rozwój stał się zasadą ustrojową UE i jednym z fundamentalnych zadań UE7. Natomiast w 1993 roku sformułowano V Program, który w swoim tytule akcentował już działania na rzecz zrównoważonego rozwoju – Na drodze do zrównoważonego rozwoju. Polityka i program działania Wspólnoty Europejskiej w dziedzinie środowiska i zrównoważonego rozwoju. Jego kontynuacją był VI Program Nasza przyszłość, nasz wybór, opracowany na lata 2001–2010, w którym zwrócono uwagę na zaangażowanie całego społeczeństwa w poszukiwanie skutecznych rozwiązań w  zakresie ochrony środowiska naturalnego8. W  2001  roku Unia Europejska ustanowiła Strategią Zrównoważonego Rozwoju, zatwierdzoną przez Radę Europejską na posiedzeniu w  Göteborgu, a  następnie odnowiono ją w 2006 roku. Definiowała ona pożądane kierunki zmian w perspektywie społecznej, gospodarczej i ekologicznej. W  Polsce zrównoważony rozwój jest natomiast zapisany w  Ustawie o ochronie i kształtowaniu środowiska. W preambule tego dokumentu czytamy: Rzeczpospolita Polska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju, oznaczającą dążenie do: –– zachowania możliwości odtwarzania się zasobów naturalnych, –– racjonalnego użytkowania zasobów nieodnawialnych i zastępowania ich substytutami, –– ograniczenia uciążliwości dla środowiska i nieprzekraczania granic wyznaczonych jego odpornością, –– zachowania różnorodności biologicznej, –– zapewnienia obywatelom bezpieczeństwa ekologicznego, tworzenia podmiotom gospodarczym warunków do  uczciwej konkurencji w  dostępie do ograniczonych zasobów i możliwości odprowadzania zanieczyszczeń, zapewnia ochronę i racjonalne kształtowanie środowiska stanowiącego dobro ogólnonarodowe oraz tworzy warunki sprzyjające urzeczywistnieniu prawa obywateli do równoprawnego korzystania z wartości środowiska9.   E. Mazur-Wierzbicka, Miejsce zrównoważonego rozwoju w polskiej i unijnej polityce ekologicznej na początku XXI wieku, „Zeszyty Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2006, nr 8 (23), s. 323. 8   Ibidem. 9   Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r.  o zmianie ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska oraz o zmianie niektórych ustaw; Dz.U. z 1997 r. Nr 133, poz. 885 (online: orka.sejm.gov.pl/ proc2.nsf/ustawy/1484_u.htm) [dostęp 12.07.2014]. 7

Wdrażanie zrównoważonego rozwoju w Polsce i w krajach Unii Europejskiej

13

Widać zatem, jak ważna jest koncepcja zrównoważonego rozwoju, do której prawo do życia według jej zasad przysługuje wszystkim obywatelom. Polskie dążenia do  zrównoważonego rozwoju współcześnie są zawarte w  dokumencie Strategia zrównoważonego rozwoju Polski do  2025  roku. Strategia ma służyć stymulowaniu procesów rozwoju, który w jak najmniejszym stopniu ma oddziaływać na środowisko naturalne. Głównym założeniem Strategii jest „utrzymanie obecnego, ok. 5% wzrostu gospodarczego, ze wskazaniem, jako docelowego, ok. czterokrotnego zwiększenia efektywności (w  odniesieniu do  jednostki produktu narodowego brutto) wykorzystania surowców, paliw oraz zasobów przyrody”10. Wśród instrumentów wdrażania zrównoważonego rozwoju wymienia się: –– zmiany instytucjonalne (na poziomie rządu i  właściwych Komitetów Rady Ministrów11) i zarządzanie procesem (poprzez opieranie się na wskaźnikach zrównoważonego rozwoju przy podejmowaniu decyzji, które nie powinny być podejmowane w oparciu o doraźne cele polityczne bądź partyjne bez przeprowadzenia wcześniejszych analiz skutków ekonomicznych, ekologicznych i społecznych); –– mechanizmy ekonomiczne opierające się na zasadzie „użytkownik i zanieczyszczający płaci” oraz na wycenie zasobów naturalnych; –– mechanizmy, instytucje i środki finansowania, które powinny zmierzać do wycofywania się państwa z nierozwojowych gałęzi przemysłu oraz propagowanie działań proekologicznych, na które fundusze mają pochodzić m.in. z budżetu państwa i funduszy ekologicznych; –– prawne uwarunkowania rozwoju zrównoważonego w postaci dostosowania prawa do zasad wynikających z zapisanego w Konstytucji RP zrównoważonego rozwoju; –– edukacja na wszystkich poziomach, będąca podstawą dla aktywnego udziału świadomego i  dobrze wyedukowanego społeczeństwa w  realizacji zrównoważonego rozwoju; –– rozwój nauki i  transfer technologii, ze szczególnym wskazaniem na technologie środowiskowe; –– informacja w  procesach decyzyjnych, która ma być dostępna dla wszystkich obywateli;   Strategia Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025 roku; za: www.access.zgwrp.org. pl/materialy/dokumenty/StrategiaZrównoważonegoRozwojuPolski) [dostęp 12.07.2014]. 11   Komitety odpowiedzialne za działy środowiska, gospodarki morskiej i  gospodarki wodnej, za kulturę, za naukę, za rolnictwo, za zdrowie i za zabezpieczenie społeczne. 10

14

Aleksandra Lewandowska

–– zarządzanie poprzez środowisko ( jako doktryna integrująca aspekty ekonomiczne i  ekologiczne) i  zintegrowany system pozwoleń zakładający, że  redukcja jednego typu działalności szkodliwej dla zdrowia i  środowiska nie może powodować wzrostu zagrożenia innego typu; –– współpraca międzynarodowa, która w kwestiach środowiskowych jest niezwykle istotna z uwagi na globalizację procesów ekologicznych i transgraniczne znaczenie zrównoważonego rozwoju; –– wskaźniki rozwoju zrównoważonego, planowanie i monitoring realizacji, które mają służyć odpowiedniemu zarządzaniu zrównoważonym rozwojem.

2. Wiodące wskaźniki zrównoważonego rozwoju – analiza porównawcza Polski i Unii Europejskiej Instytucjonalizacja zasad zrównoważonego rozwoju poprzez prawodawstwo i  światową politykę nie pociągnęła za sobą wypracowanych skutecznych mechanizmów wdrażania, dlatego też obserwuje się powolną realizację działań w zakresie zrównoważonego rozwoju12. O ile zrównoważony rozwój chętnie jest zapisywany w aktach prawnych czy dokumentach międzynarodowych, toteż zdecydowanie trudniej przychodzi jego monitorowanie oraz implementacja. Instrumentami, które są pomocne w nadzorowaniu przebiegu wdrażania zrównoważonego rozwoju są, m.in. wskaźniki zrównoważonego rozwoju. Badacze nie są zgodni, co  do  zaproponowania jednej definicji wskaźnika zrównoważonego rozwoju, niemniej jednak ważną cechą jest porównywalność jego wartości13. W  tym celu konstruuje się listy wskaźników, które odpowiadają odpowiednim poziomom ich wdrażania, czy to na szczeblu krajowym, regionalnym czy też lokalnym. Z uwagi na to wskazanie, lista wskaźników jest zróżnicowana, co  jest wynikiem dostępności danych na różnych poziomach. Obiektami badań, które posiadają rozbudowane listy wskaźników są kraje, to też ułatwia ich porównywalność względem poziomu zrównoważonego rozwoju. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju zdefiniowane przez Eurostat służą monitowaniu Strategii Zrównoważonego Rozwoju Unii Europejskiej. Zostały one podzielone na trzy grupy, tj. wskaźniki wiodące, wskaźniki monitorujące   R. Harding, Ecologically sustainable development: origins, implementation and challenges, “Desalination” 2006, no. 187, p. 229. 13   Szerzej na temat konstruowania wskaźników zrównoważonego rozwoju można przeczytać m.in. w: T. Borys, Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, Białystok 2005. 12

Wdrażanie zrównoważonego rozwoju w Polsce i w krajach Unii Europejskiej

15

cele operacyjne oraz wskaźniki obrazujące działania. Wszystkie one wpisują się w obszary tematyczne w ramach siedem kluczowych dziedzin zawartych w  Strategii (por. tab.1). Z  uwagi na ich mnogość przedmiotem niniejszych analiz, tak jak sygnalizowano na początku są wskaźniki wiodące. Pozwolą one w sposób ogólny przyjrzeć się zmianom, jakie zaszły w ostatnim dziesięcioleciu w zakresie zrównoważonego rozwoju. Tabela 1. Wskaźniki zrównoważonego rozwoju wg Eurostatu Obszar tematyczny Rozwój społeczno-gospodarczy

Wskaźniki wiodące Realny PKB na mieszkańca

Zrównoważona konsumpcja Produktywność zasobów

Jednostka Oznaczenie EUR/ mieszkańca

WZR 1

EUR/kg

WZR 2

Włączenie społeczne

Osoby zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym

%

WZR 3

Zmiany demograficzne

Wskaźnik zatrudnienia pracowników w starszym wieku

%

WZR 4

Zdrowie publiczne

Przeciętne trwanie życia w zdrowiu (kobiet)

Lata

WZR 5

Emisja gazów cieplarnianych

%

WZR 6

Zmiana klimatu i energia

Udział energii ze źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii brutto

%

WZR 7

Mtoe

WZR 8

Zrównoważony transport

Zużycie energii w transporcie w stosunku do PKB

%

WZR 9

Występowanie pospolitych gatunków ptaków

%

Połowy ryb ze stad poza bezpiecznymi granicami

%

Globalne partnerstwo

Oficjalna pomoc rozwojowa

%

Dobre rządzenie

Brak wskaźnika głównego

Zużycie energii pierwotnej

Zasoby naturalne

dane niekompletne

WZR 10

Źródło: opracowanie na podstawie Eurostat

Z porównania średniej rzeczywistej wartości PKB na 1 mieszkańca w UE-28 z poszczególnych lat z średnią dla Polski wynika tendencja zwyżkowa, przejawiająca się w wielkości dynamiki zmian wartości – przyrost między rokiem 2004 a 2013 o 90% w Polsce, a w UE-28 o 19% (2004 – 100%) (por. tab. 2). Jest

16

Aleksandra Lewandowska

to bez wątpienia pozytywny trend świadczący o rozwoju gospodarczym, lecz zaznaczyć w tym miejscu należy, że pomimo podwojenia wartości WZR1, Polsce daleko jeszcze do średniej europejskiej. Ekonomiści są zatem zgodni, że wyrównanie przeciętnego poziomu życia mieszkańców Polski oraz tak zwane „starej Unii” (UE-15), gdzie średnia WZR1 jest jeszcze wyższa i wynosi w 2013 roku 36 047 euro/mieszkańca, zajmie raczej kilkadziesiąt niż kilkanaście lat14. Polska pod kątem rzeczywistej wartości PKB na 1 mieszkańca plasuje się w 2013 roku na 24. pozycji spośród UE-28, przy czym najwyższą wartością tego wskaźnika charakteryzuje się Luksemburg (83 100 euro/ mieszkańca) (por. tab. 2). Tabela 2. Wartości wskaźników wiodących w Polsce i Unii Europejskiej w latach 2004–2013 Oznaczenie WZR 1 WZR 2 WZR 3 WZR 4 WZR 5 WZR 6 WZR 7 WZR 8 WZR 9 WZR 10

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

UE 22300 23200 24400 25800 25900 24300 25300 26000 26500 26600 PL

5400

6400

7200

8200

9500

8200

9300

9800 10000 10300

UE

1,40*

1,41*

1,42*

1,44*

1,47*

1,59*

1,66*

1,62*

PL

0,43

0,44

0,46

0,44

0,45

0,48

0,48

0,4

0,47

0,49

UE

b.d.

25,7*

25,3*

24,4*

23,8*

23,3*

23,7

24,3

24,7

24,5

PL

b.d.

45,3

39,5

34,4

30,5

27,8

27,8

27,2

26,7

25,8

UE

40,60

42,2

43,4

44,5

45,5

45,9

46,3

47,3

48,7

50,2

PL

26,20

27,2

28,1

29,7

31,6

32,3

34,1

36,9

38,7

40,6

UE

b.d.

62,5*

62,5*

62,6*

62,2*

62*

62,7

62,2

62,1

b.d.

b.d.

62,3

PL

1,73*

1,76*

66,9

62,9

61,5

63

62,5

63,3

62,9

b.d.

UE

93,80 93,23

93,25

92,36

90,41

83,83

85,73 83,21

82,14

b.d.

PL

85,41

85,6

88,95

89,24

87,29

83,32

87,57 87,19

85,85

b.d.

UE

8,3

8,7

9,3

10

10,5

11,9

12,5

12,9

14,1

b.d.

PL

7

7

7

7

7,8

8,8

9,3

10,4

11

b.d.

UE

1706

PL

86,9

87,7

98,7

97,4

96,2

94,7

93,1

104,7 108,6

113,4

116,6

118,5

UE PL

1709 1718,2 1687,3 1686,6 1593,1 1652,4 91,7

91,6

92,8

89,9

1593 1583,9 1566,5

95,8

96

92,9

93,2

94,3

92,2

90,2

87,9

86,9

119,1

121,9

118

111,2

103,4

UE

0,34

0,42

0,41

0,37

0,4

0,42

0,44

0,42

0,39

0,41

PL

0,05

0,07

0,09

0,1

0,08

0,09

0,08

0,08

0,09

0,1

dane dla UE-27 Objaśnienia: UE – średnia dla 28 krajów Unii Europejskiej, PL – Polska, b.d. – brak danych Źródło: opracowanie na podstawie Eurostat. *

14   M.  Herbs, Prognoza wzrostu gospodarczego polskich regionów do  2015  roku, „Studia regionalne i lokalne” 2008, nr 2(32), s. 61.

Wdrażanie zrównoważonego rozwoju w Polsce i w krajach Unii Europejskiej

17

Pozytywne tendencje w latach 2004–2013 zaobserwować można w zakresie produktywności zasobów, które wykorzystywane są do analizy zrównoważonej produkcji i  konsumpcji. W  przypadku Polski w  analizowanym okresie wzrosła ona o 14%, a UE-28 o 26%. Najwyższą produktywność zasobów w 2013 roku odnotowano w Holandii, Luksemburgu i Wielkiej Brytanii, a najniższą – w Rumunii, Bułgarii i Estonii. Polska natomiast w tym zakresie plasuje się na 24. pozycji względem UE-28. W  kwestii wykluczenia społecznego również zaobserwowano korzystne zmiany, spada bowiem procent osób zagrożonych ubóstwem w  Polsce o  43%, a  w  UE-28 o  5% (2005 – 100%). Na podstawie tego wskaźnika widać, jak trudna sytuacja miała miejsce w  Polsce, ponieważ aż 45% osób w 2005 roku znajdowało się w grupie zagrożonej ubóstwem, jednak z roku na rok wartość tego wskaźnika w dość szybkim tempie spadała, co można wiązać z nakładami finansowymi pochodzącymi z UE w celu walki z wykluczeniem społecznym, czego przykładem jest chociażby instrument finansowy w postaci Programu Progress. W 2013 roku procent osób zagrożonych ubóstwem wahał się od w 15% w Czechach do 43% w Bułgarii. Polska pod kątem tego wskaźnika plasowała się na 16. pozycji. Aspekt zmian demograficznych jest analizowany za pomocą wskaźnika zatrudnienia pracowników w starszym wieku. Jego interpretacja jest dwutorowa, gdyż z jednej strony pozytywne są zmiany świadczące o wzroście liczby starszych pracowników, co mówi o zwiększeniu aktywności tej grupy zawodowej, jednak zmiany w tym zakresie są także podyktowane starzeniem się społeczeństwa i migracjami ludności w Unii Europejskiej. W Polsce w latach 2004 i 2013 wartość WZR4 wzrosła o 55%, a w UE-28 o 19%. W 2013 roku najniższą wartość odnotowano w Słowenii, zaś najwyższą w Szwecji (por. tab. 3). Niepokojące zjawisko, które obserwuje się zarówno w  UE jak i  w  Polsce, to spadek przeciętnego trwania życia w  zdrowiu (kobiet), co  świadczy o pogarszającym się stanie zdrowia mieszkańców Europy oraz o konieczności zwiększania nakładów finansowych na pomoc medyczną. Polska w latach 2005 i 2012 odznaczyła się spadkiem wartości WZR5 o 6%, a UE-28 spadkiem o  zaledwie o  1%. W  skali całej UE obserwuje się duże zróżnicowanie tego wskaźnika, bowiem najlepsza sytuacja ma miejsce na Malcie, gdzie średni wiek trwania w zdrowiu wynosi 72 lata, najgorsza jest natomiast na Słowacji (53 lata) (por. tab. 3). W zakresie zmian klimatu i energii zaznaczyć trzeba, że w UE-28 spada emisja gazów cieplarnianych o  12%, porównując 2004 z  2012 rokiem, natomiast w Polsce początkowo, w latach 2004–2007, wzrastała, by następnie

18

Aleksandra Lewandowska Tabela 3. Wskaźniki wiodące zrównoważonego rozwoju w krajach Unii Europejskiej w 2013 roku Kraj

WZR 1

WZR 2

WZR 8

WZR 9

WZR 10

35600

2

21

42

65

83

7

47

86

0,45

Bułgaria

5600

0

48

47

66

Czechy

15000

1

15

52

64

56

16

16

90

0,10

67

11

40

99

0,11

Dania

45100

2

19

62

Niemcy

34200

2

20

64

61

77

26

18

93

0,85

58

77

12

303

82

0,38

Estonia

14200

0

24

63

Irlandia

38000

1

30

51

57

47

26

7

79

0,13

69

107

7

13

79

0,45

Grecja

16500

1

36

Hiszpania

22500

2

27

36

65

106

14

24

86

0,13

43

66

122

14

114

81

0,16

Francja

32100

2

18

46

64

89

13

246

85

0,41

Chorwacja

10200

Włochy

26700

1

30

38

64

83

17

7

107

0,07

2

28

43

62

90

14

154

91

0,16

Cypr Łotwa

21000

1

28

50

64

148

7

2

83

0,11

11600

0

35

55

59

43

36

4

86

0,08

Litwa

11800

1

31

53

62

44

22

6

85

0,12

Luksemburg

83100

3

19

41

66

97

3

4

99

1,00

Węgry

10200

1

34

39

61

64

10

21

91

0,10

Malta

17900

1

24

36

72

157

3

1

84

0,20

Holandia

38300

4

16

60

59

93

5

66

90

0,67

Austria

38100

2

19

45

63

104

32

32

105

0,28

Polska

10300

0

26

41

63

86

11

93

103

0,10

Portugalia

16400

1

28

47

63

115

25

21

95

0,23

Rumunia

7200

0

40

42

58

48

23

31

95

0,07

Słowenia

17500

1

20

34

56

103

20

7

117

0,13

Słowacja

13600

1

20

44

53

58

10

16

96

0,09

Finlandia

37100

1

16

59

56

88

34

33

93

0,55

Szwecja

45500

2

16

74

71

81

51

47

78

1,02

Wielka Brytania

31500

3

25

60

65

76

4

195

79

0,72

Belgia

WZR 3

WZR 4

WZR 5* WZR 6* WZR 7*

*dane dla roku 2012 Źródło: opracowanie na podstawie Eurostat

maleć w stosunkowo wolnym tempie (por. tab. 2). Udział energii ze źródeł odnawialnych w końcowym zużyciu energii brutto wzrasta zarówno w UE-28, jak i w Polsce, odpowiednio o 70% i o 57% w latach 2004 i 2013. Wartość

Wdrażanie zrównoważonego rozwoju w Polsce i w krajach Unii Europejskiej

19

WZR7 w 2013 roku najwyższa jest w Szwecji, a najniższa na Malcie. W Polsce rynek odnawialnych źródeł energii jest obecnie w  fazie rozwoju, czego konsekwencją jest 19. pozycja w porównaniu z innymi krajami UE w zakresie wartości WZR7. W aspekcie zużycia energii pierwotnej w Polsce obserwuje się nadal niekorzystną tendencję do  zwiększania zapotrzebowania na energię, co związane jest z tempem rozwoju gospodarczego, natomiast w UE-28 we wcześniejszych latach, aż do 2006 roku, zużycie energii pierwotnej niemal stale rosło, a w 2011 r. spadło do poziomu z 1990 r. Tendencja spadkowa też nie była stała i dopiero w dalszej perspektywie będzie można ocenić, czy można będzie ją utrzymać, gdy w UE znowu zwiększy się tempo rozwoju gospodarczego15. W 2013 roku najmniejszym zużyciem energii pierwotnej odznaczała się Malta, natomiast najwyższym Niemcy (por. tab. 3). Zrównoważony transport jest analizowany za pomocą wskaźnika zużycie energii w transporcie w stosunku do PKB (2000 – 100%). O ile w UE-28 wartość WZR9 zachowywała tendencję spadkową, o tyle w Polsce przeciwnie – wartość była dodatnia. Ważne jest, aby móc oddzielić zużycie energii w  transporcie od  wzrostu gospodarczego, bowiem dopiero wtedy można zaobserwować ograniczenie zużycia energii w transporcie w czasie wzrostu gospodarczego, co jest pożądanym efektem. W UE taka sytuacja ma miejsce od 2010 roku, jednak jest to zbyt krótka perspektywa, by móc traktować to jako stałą tendencję. W zakresie oficjalnej pomocy rozwojowej, która odpowiedzialna jest za globalne partnerstwo, brak wykrystalizowanych tendencji. W  UE w  latach 2010–2013, ze względu na ograniczenia budżetowe spowodowane kryzysem gospodarczo-finansowym, wielkość środków zmalała, w  Polsce natomiast w  całym analizowanym okresie nie przekroczyła 0,1 punktu procentowego. Zauważyć zatem należy, że Polska nadal odstaje od średniej unijnej. W  2013  roku spośród wszystkich krajów członkowskich najwyższe udziały w  zakresie oficjalnej pomocy rozwojowej osiągnęły: Szwecja, Luksemburg oraz Dania (por. tab. 3).

Podsumowanie Podsumowując należy stwierdzić, że pod względem wdrażania zrównoważonego rozwoju Polska nie osiągnęła zadowalającej poprawy, albowiem w  zestawieniu krajów członkowskich Unii Europejskiej w  latach 2004–2013 15   Sustainable development in the European Union 2013 monitoring report of the EU sustainable development strategy, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2013.

20

Aleksandra Lewandowska

nie zmieniła swojej pozycji (por. tab. 4). Perspektywy, co prawda, są pozytywne, jednak należałoby zdecydowanie większy nacisk położyć na takie aspekty jak: rozwój społeczno-gospodarczy, produktywność zasobów, zrównoważony transport i globalne partnerstwo. Tabela 4. Pozycjonowanie krajów Unii Europejskiej z uwagi na wartości wskaźników zrównoważonego rozwoju w latach 2004 i 2013

Kraj

Pozycja

Kraj

Pozycja

2004

2013

2004

2013

Szwecja

1

1

Łotwa

19

15

Dania

2

2

Malta

10

16

Wielka Brytania

3

3

Cypr

23

17

Luksemburg

7

4

Czechy

21

18

Irlandia

8

5

Portugalia

15

19

Holandia

4

6

Włochy

18

20

Niemcy

9

7

Bułgaria

24

21

Estonia

12

8

Grecja

11

22

Finlandia

6

9

Słowacja

27

23

Francja

5

10

Słowenia

14

24

Belgia

13

11

Chorwacja

22

25

Austria

16

12

Węgry

26

26

Litwa

17

13

Rumunia

25

27

Hiszpania

20

14

Polska

28

28

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Eurostat

Z przeprowadzonej analizy wynika, że w Polsce brakuje dziedzin, w których osiągałaby porównywalne wartości do średniej europejskiej. Jeśli próbować wskazać, który z komponentów zrównoważonego rozwoju najlepiej jest implementowany w Polsce, to trzeba by wskazać komponent środowiskowy, bowiem pod względem zwiększania udziału energii z odnawialnych źródeł, jak również wielkości emisji gazów cieplarnianych, Polska osiąga najlepsze rezultaty. Jest to wynikiem potencjału, jaki posiada Polska w zakresie odnawialnych źródeł energii oraz restrukturyzacji przemysłu i zamykania nierentowanych zakładów przemysłowych, których presja na środowisko w przeszłości była znaczna. Badanie wykazało również, że  wsparcie finansowe ze strony UE przyczyniło się do zwiększenia tempa zmian analizowanych wskaźników, jednak

Wdrażanie zrównoważonego rozwoju w Polsce i w krajach Unii Europejskiej

21

nadal Polska w wielu aspektach odstaje od krajów europejskich, a w prowadzonych działaniach przez władze rządowe i samorządowe brakuje holistycznego podejścia i zintegrowania trzech kluczowych aspektów zrównoważonego rozwoju – gospodarki, społeczeństwa i środowiska. W świetle badań zauważyć należy także, że w zakresie wdrażania zrównoważonego rozwoju przodują państwa leżące na północy Europy, takie jak: Szwecja, Dania i  Wielka Brytania (por. tab. 4), natomiast najniższe pozycje w zestawieniu zajmują państwa, które najpóźniej wstąpiły do UE. Zauważyć jednak należy, że  trudno wskazać prawidłowości w  zmianie pozycji w  klasyfikacji krajów Unii Europejskiej z  uwagi na wartości wskaźników zrównoważonego rozwoju w  latach 2004 i  2013, bowiem zarówno niektóre kraje „starej Unii”, jak i  te które wstąpiły do  UE później zmieniają swoje miejsca w zestawieniu z wyższego na niższe, i na odwrót. Można zatem przypuszczać, że wdrażanie zrównoważonego rozwoju w krajach UE w dużej mierze zależy od wewnętrznej polityki i nastawienia proekologicznego społeczeństwa, aniżeli zewnętrznych działań struktur Unii Europejskiej. Bibliografia Adamczyk J., Koncepcja zrównoważonego rozwoju w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2001. Agenda 21, United Nations Division for Sustainable Development, 1992. Borys T., Wskaźniki zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2005. Brzoska K., Lewandowska A., Wzrost gospodarczy w  dobie zrównoważonego rozwoju, [w:] M. Kuczmarska, I. Pietryka (red.), Problemy gospodarki światowej, t. 3, Wyd. Instytut Badań Gospodarczych i PTE Odział w Toruniu, Toruń 2013. Carew-Reid J., Prescott-Allen R., Bass S., Dalal-Clayton B., Strategies for national sustainable development. A handbook for their planning and implementation, International Institute for Environment and Development (IIED), and World Conservation Union (IUCN), Gland, in association with Earthscan, London 1994, in press. Dokumenty Końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój”, Rio de Janeiro, 3–14 czerwca 1992 r., Szczyt Ziemi, Warszawa 1993. Giordano K., Planowanie zrównoważonego rozwoju gminy w praktyce, Wydawnictwo KLU, Lublin 2005. Harding R., Ecologically sustainable development: origins, implementation and challenges, “Desalination” 2006, vol. 187. Herbs M., Prognoza wzrostu gospodarczego polskich regionów do 2015 roku, „Studia regionalne i lokalne” 2008, nr 2 (32). Hull Z., Wprowadzenie do  filozofii zrównoważonego rozwoju, [w:] W. Tyburski  (red.), Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo UMK, Toruń 2011.

22

Aleksandra Lewandowska

Kastenhofer K., Rammel C., Obstacles to and potentials of the societal implementation of sustainable development: a comparative analysis of two case studies, “Sustainability: Science, Practice & Policy” 2005 1(2). Kośmicki E., Zrównoważony rozwój w warunkach globalizacji gospodarki. Podstawy teoretyczne i praktyczne, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2009. Lewandowska A., Koncepcja miasta zrównoważonego i próby jej wdrożenia w europejskiej przestrzeni osadniczej, [w:] K. Sadowy (red.), Miasto. Sztuka. Nauka. Gospodarka, Biblioteka Res Publiki Nowej, Warszawa 2014. Mazur-Wierzbicka E., Miejsce zrównoważonego rozwoju w polskiej i unijnej polityce ekologicznej na początku XXI wieku, „Zeszyty Uniwersytetu Rzeszowskiego” 2006, nr 8 (23). Strategia Zrównoważonego Rozwoju Polski do 2025 roku; www.access.zgwrp.org.pl/materialy/ dokumenty/StrategiaZrównoważonegoRozwojuPolski) [dostęp 12.07.2014]. Sustainable development in the European Union 2013 monitoring report of the EU sustainable development strategy, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2013. Tyburski W. (red.), Zasady kształtowania postaw sprzyjających wdrażaniu zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo UMK, Toruń 2011. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o zmianie ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz.U. z 1997 r. Nr 133, poz. 885; orka.sejm.gov.pl/proc2.nsf/ ustawy/1484_u.htm) [dostęp 12.07.2014]. Zabłocki G., Rozwój zrównoważony – idee, efekty, kontrowersje (perspektywa socjologiczna), Wydawnictwo UMK, Toruń 2005.

ACTA ELBINGENSIA KWARTALNIK NAUKOWY ELBL ĄSKIE J UCZELNI HUMANIST YCZNO-EKONOMICZNE J

Prawo, Administracja, Zar ządzanie publiczne z. 10

2014, t. XXIII, nr 4

Miron Kłusak*

SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE WOBEC ZAGROŻENIA KRYZYSEM Streszczenie: Społeczeństwo obywatelskie to społeczeństwo, w którym rezultatem wolności jest sprawiedliwość. Ta kantowska formuła w sposób prosty objaśnia właściwości współczesnego społeczeństwa, dla którego nie widać alternatywy. Kasynowy model kapitalizmu wykazuje coraz większą dysfunkcję, powoduje napięcia i konflikty i jest powszechnie krytykowany. Deficyt nowych idei jest trwałą niedogodnością na drodze poszukiwania nowych szans i nowych możliwości. Porządek liberalny, opierając się o wolność, daje nieograniczone możliwości, natomiast nie widać dla niego alternatywy, ponieważ nie ma alternatywy dla fundamentalnej wartości tego porządku, którą jest wolność. Kryzys jest stanem nierównowagi, który zagraża stabilności systemu demokratycznego, ponieważ często, dla przywrócenia równowagi, stosuje się rozwiązania siłowe, zamiast korygować reguły gry. Słowa kluczowe: kryzys, nierównowaga, konflikt, społeczeństwo obywatelskie. Synopsis: Citizen society with regard to crisis threats. Citizen society is the one in which justice results from freedom. This Kant’s formula simply explains properties of contemporary society which has no alternative. Casino model of capitalism shows more and more disfunction, causes stresses and conflicts and is universally criticized. Deficit of news ideas is stable disadvantage in the way of searching for new chances and opportunities. Liberal order based on freedom offers unlimited possibilities with its no alternative, as there is no alternative for fundamental value of the  order which is freedom. Crisis is the state of lack of balance which threatens stability of democratic system because it often happens that, in order to bring the balance back, power play is used instead of correcting the game regulations. Keywords: crisis, imbalance, conflict, civil society. *  Prof. EUH-E, dr hab., Wydział Administracji i  Nauk Społecznych, Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna.

24

Miron Kłusak

Wstęp Społeczeństwo obywatelskie nie jest ideałem i nigdy nie będzie. Budowane jest na obraz i podobieństwo tych, którzy go chcą. Jest rezultatem wyboru wolności i porządku liberalnego z tego wyboru wynikającego. Nie jest powszechnie akceptowane, ponieważ oznacza dyscyplinę i  odpowiedzialność, i zawsze jest ryzykiem. Nie da się podejmować zawsze trafnych decyzji i działań, ponieważ nigdy nie jest możliwa całkowicie adekwatna diagnoza. Jest to kłopotliwy system organizacji społeczeństwa, ponieważ wymaga odpowiedzialności, dotrzymywania zobowiązań i sięgania po kompromis. Wolność jest kompromisem, a liberalizm jest strategią kompromisu. Demokracja może być również prymitywną dyktaturą większości, a  jej dynamiczna natura ciągle wymaga regulacji. Za regulacje odpowiada państwo prawa, którego regulacje, instytucje i procedury służą do reagowania na nierównowagę i konflikt. Podstawowym obowiązkiem państwa jest pilnowanie wolności jako podstawowej wartości, co w praktyce oznacza konkurencję dającą możliwość wyboru. Kapitalizm, szczególnie w wersji kasynowej, podlega coraz bardziej powszechnej krytyce, jednak jest najbardziej efektywnym systemem, dającym optymalną szansę na dobrobyt i obywatelski model społeczeństwa. Kapitalizm w takiej wersji winien być odcięty od kasyna. Nouriel Rubini przewiduje, że kapitalizm przetrwa 30, może 50 lat, a potem nastąpi era gospodarki podziału. Brawurowe poglądy wybitnego politologa pozwalają się zachłystywać świetlanymi perspektywami z tym, że w tych wizjach nie ma nic o tym, kto i jakim kosztem ma wytworzyć te zasoby, które będą dzielone. Filozof Żiżek domaga się dla Europy lewicowej rewolucji, żeby rozwalić ten upadający i  niesprawiedliwy porządek1. Wiele jest uciążliwości i  niedogodności w tym trwale dynamicznym i ryzykownym systemie, jednak nie widać konkurencyjnej alternatywy dla fundamentalnej wartości tego porządku, którą jest wolność. Wybór wolności nie jest formułą zamykającą. Demokracja może być budowana w nieskończonej liczbie modeli adekwatnych do lokalnych aspiracji, możliwości i  potrzeb, w  zależności od  poziomu dojrzałości osiąganego przez społeczności zainteresowane takim właśnie wyborem. Demokracja jest trwale zagrożona kolektywizmem i entropią. Stale wymaga wyobraźni i odpowiedzialności. Musi być rozumiana i popierana, ponieważ potrzebuje siły, żeby bronić swoich racji. Porządek demokratyczny samą siłą   S. Żiżek, Nadchodzi nowe średniowiecze, „Gazeta Wyborcza”, Magazyn Świąteczny, 7–8.02.2015, s. 13–14. Wywiad ukazał się również w „Le Nouvel Observateur”, „L’Espresso”, „Der Standard”, „Die Tageszeitung”, „Los Angeles Review of Books”, a także w ukraińskim dzienniku „Ukraińska Prawda”. 1

Społeczeństwo obywatelskie wobec zagrożenia kryzysem

25

racji się nie obroni. Immanuel Kant zdefiniował społeczeństwo obywatelskie jako wybór wolności, który w rezultacie daje sprawiedliwość. Dynamika wolnych obywateli, ich orientacja na rozwój w warunkach konkurencji, wymaga zdolności reagowania na nierównowagę i konflikt, a do tego niezbędne jest państwo prawa. Celem niniejszego artykułu jest zwrócenie uwagi na konflikty i nierównowagę jako zagrożenia społeczeństwa obywatelskiego w warunkach kryzysu. Trwale dynamiczna struktura społeczeństwa wymaga nieustającej diagnozy i regulacji, czemu służy państwo prawa. Współczesne społeczeństwo coraz bardziej jest społeczeństwem konfliktu podatnym na nierównowagę. Powody są zwykle wieloprzyczynowe. Wymagają adekwatnej diagnozy i  działań zorientowanych na kompromis. Zwykle konieczne są nie tylko oszczędności, ale również ograniczanie funkcji różnego rodzaju struktur i organizacji zbędnych, immobilnych bądź zbyt kosztownych. Kryzys jest szansą na reformy i uzdrowienie systemu organizacji społeczeństwa. W warunkach kryzysu rośnie znaczenie państwa prawa, które dysponuje niezbędnymi instrumentami pozwalającymi reagować na nierównowagę i konflikt. Narasta zróżnicowanie poglądów w  sprawie reagowania na kryzys i ochronę walorów społeczeństwa obywatelskiego. Poglądy są coraz bardziej radykalne i skrajne. Reagowanie na nierównowagę i konflikt wymaga zwykle adekwatnej diagnozy i dyscypliny w reagowaniu na zagrożenia. Nieadekwatność diagnozy i brak kompetencji we wdrażaniu reform sprzyja zagrożeniu chaosem. Demokracja zawsze będzie tylko szansą, a współczesny kapitalizm zbyt radykalnie oderwał się od  rzeczywistości realnej, co  jest zagrożeniem dla wartości społeczeństwa obywatelskiego.

1. Rozwój w warunkach kryzysu Nierównowagi i kryzysów nie da się uniknąć. Są one immanentną właściwością struktur i mechanizmów trwale dynamicznych. Należy je rozpoznawać i oswajać, a państwo prawa ma wszelkie niezbędne instytucje i procedury, żeby zagrożenia przewidywać, na nie reagować oraz dążyć do budowania porządku uregulowanego w takim stopniu, żeby jego walorem była przewidywalność. Einstein zwykł mawiać, że „wszystko trzeba robić tak prosto, jak to tylko jest możliwe, ale nie prościej”, więc jeśli się konstruuje albo reguluje, warto o tej sentencji pamiętać. Ludzie winni rozumieć zasady porządku, który ich dotyczy, żeby mieć zaufanie do tych, którzy go stanowią. Wybór wolności oznacza porządek, który wymaga odpowiedzialności, co generuje wartości

26

Miron Kłusak

oznaczające konieczność dotrzymywania zobowiązań, w  sytuacjach kiedy strony podjęły wysiłek dokonania wyboru i osiągnęły kompromis. Odpowiedzialność i dotrzymywanie zobowiązań rodzi zaufanie. Zaufanie jest najważniejszym kapitałem społecznym, który buduje się zwykle długo i z mozołem, a bardzo łatwo się je traci. Zdefiniowana przez Anglików złota zasada „nie czyń drugiemu, co  tobie niemiłe” przystaje do  zdefiniowanej przez Kanta zasady wolności myśli; respektowania każdego człowieka i jego przekonań. Człowiek musi mieć swobodną możliwość posługiwania się swoim rozumem, co daje mu szansę w poszukiwaniu prawdy zgodnie z racjonalistyczną tradycją zachodniej cywilizacji wywodzącej się od starożytnych Greków, a wzmocnioną tradycjami wolnościowymi. Karl Raimund Popper w znakomitym eseju pt. W co wierzy Zachód pisał: „Wszyscy wierzymy w wolność i w to, że jedynie wolność czyni życie godnym życia. (…) Twierdzę, że nasze czasy, mimo wszystko, są najlepszymi ze wszystkich czasów, o których mamy historyczną wiedzę i że system społeczny, w jakim żyjemy na Zachodzie, mimo wielu braków, jest najlepszy, jaki znamy”2. Popper uważał naukę za nieustanne poszukiwanie i  przybliżanie się do prawdy metodą prób i błędów. Proces ten nieustannie się kontynuuje i nie ma końca. Był zdecydowanym przeciwnikiem gospodarki planowej, która zwiększała władzę państwa aż do poziomu tyranii i z ostrożnością wypowiadał się o walorach państwa opiekuńczego, w którym przesadna opieka nad jednostką prowadzi do  rozrostu autorytaryzmu i  biurokracji. Władza musi być kontrolowana i ograniczana. Popper uważał, że „wszelka polityka polega na wyborze mniejszego zła”3. Miał bardzo ograniczone zaufanie do elit: „Elity w praktyce nigdy nie można odróżnić od kliki”4. Poglądy Poppera nie starzeją się; w dalszym ciągu najważniejsza jest jasność w sprawach rudymentarnych: „To wiara w bliźniego i respekt przed bliźnim czyni nasze czasy najlepszymi ze wszystkich, jakie znamy; wiara, której autentyczności dowiodła gotowość do ponoszenia ofiar. Wierzymy w wolność, bo wierzymy w naszych bliźnich. Znieśliśmy niewolnictwo. Żyjemy w najlepszym bo najbardziej sprzyjającym zmianom systemie społecznym, jaki zna historia”5. Mnogość poglądów, często celowo bałamutnych, wielu ludziom ogranicza możliwość prawidłowego rozumienia i diagnozowania otaczającej ich rzeczywistości, co w sytuacjach stabilnych nie jest dotkliwe, natomiast kiedy z powodu nierównowagi wkrada się kryzys, który zwykle ogarnia całą prze  K.R. Popper, W poszukiwaniu lepszego świata, Książka i Wiedza, Warszawa 1997, s. 252.   Tamże, s. 257. 4   Tamże, s. 259. 5   Tamże, s. 260. 2 3

Społeczeństwo obywatelskie wobec zagrożenia kryzysem

27

strzeń publiczną, obywatel staje się spanikowanym delikwentem niezdolnym do prawidłowego rozumienia swojej sytuacji, a odpowiedzialność w dalszym ciągu jest indywidualna i  nierozumienie własnej sytuacji w  żaden sposób go nie usprawiedliwia. Nie są dla niego dostępne teorie naukowe, a ci, którzy mają do  tych teorii dostęp zauważają, że  życie jest znacznie bogatsze i szybko się zmienia, więc premiuje tych, którzy mają szanse na adekwatne diagnozy w  oparciu o  własną wiedzę i  doświadczenie. Sporo na ten temat pisze D.C. Korten6. Zauważa, że jest ogromny rozziew między złożonościami naukowych teorii a  naszymi zdolnościami ich rozumienia i  stosowania się do nich: „Nasze predyspozycje psychologiczne i  duchowe pozostają w absurdalnej sprzeczności ze światem ukazywanym nam przez teorie naukowe”7. A.  Sepkowski dodaje: „Nadzieje rodzą się bezustannie, jak ich alegoria w kulturze – feniks. Zauważając rozbieżności między ideałem a rzeczywistością, człowiek podświadomie (przedrozumieniowo) dokonuje regulacji typu idealistycznego, tworząc nowe wierzenia projektujące, czyli moderując swoje plany, uważane przezeń za możliwe do realizacji. Takie sytuacje stają się permanentne, a kiedy rozziew między rzeczywistością a ideałem staje się groźbą dla świata iluzji posybilnych, wtedy może nastąpić erupcja, o czym mówił nie tylko Fromm, ale i R. Rorty, wedle którego społeczne i polityczne myślenie Zachodu zbliża się do rewolucji nadziei. Tak samo uważał J. Delumeau, zauważając, że dziś bardziej niż kiedykolwiek trzeba nam nadziei i wartości”8. Deficyt nowych idei będzie wyzwaniem nieustającym i będzie miało miejsce ogromne zapotrzebowanie na różnorodność, dla której będą konieczne diagnozy i adekwatne decyzje i działania, generujące zmiany umożliwiające dostosowanie się i przetrwanie. Politologia, funkcjonując w oparciu o nauki społeczne i całą humanistykę pozwala definiować teorię i objaśniać czynniki warunkujące jej funkcjonalność, ale właśnie mnogość i różnorodność sytuacji skłania do możliwie koherentnego definiowania i objaśniania fundamentalnych stanów dynamicznych i  realnych, dotyczących konkretnych sytuacji i konkretnych ludzi, którzy muszą rozumieć od podstaw dynamikę i złożoność sytuacji i stanów ich dotyczących. Dopiero tak rozumiana złożoność rzeczywistości realnej pozwala na racjonalną diagnozę, decyzje i działania oraz umożliwia przewidywalność konsekwencji podejmowanych decyzji i działań,   D.C. Korten, Świat po kapitalizmie, Łódź 2002, s. 37.   Tamże. Zob. także A. Sepkowski, Człowiek wobec przyszłości – koncepcje antroposfery  przełomu tysiącleci, s.  201, [w:] K. Kalinowska, Wychowanie a  polityka. Kultura polityczna a kształtowanie tożsamości społeczeństwa polskiego, UMK, Toruń 2008. 8   A. Sepkowski, Człowiek wobec…, s. 204. 6 7

28

Miron Kłusak

co możliwe jest w sytuacjach uregulowanych i właśnie te regulacje i procedury muszą być dla ludzi zrozumiałe. Brak rozumienia skutkuje stresem i reakcjami emocjonalnymi i agresywnymi. Dotyczy to szczególnie sytuacji kiedy system organizacji społeczeństwa traci równowagę; pojawiają się napięcia, konflikty i narasta chaos. Kryzys jest testem na dojrzałość i  funkcjonalność instytucji i  procedur państwa prawa, które ma wszelkie niezbędne instrumenty, żeby reagować na nierównowagę i konflikt. Bardzo wiele zależy od poziomu klasy politycznej; to ona dokonuje diagnozy i  podejmuje decyzje i  działania mające na celu przywrócenie równowagi niezbędnej dla rozwoju. Tak ważna dla społeczeństwa sprawiedliwość wymaga aktywnej polityki społecznej, która zależy od dostępności zasobów. Dostęp do zasobów i uprawnień zależy od sprawnej, efektywnej i konkurencyjnej gospodarki, która zapewnia równowagę na rynku oraz daje szansę na społeczną sprawiedliwość. Demokracja musi być konkurencyjna. Najlepiej jest, jeśli gospodarka realna opiera się o realny pieniądz, który pochodzi z pracy, tymczasem rośnie rola inżynierii finansowej, która kreuje pieniądz wirtualny grożący bańkami spekulacyjnymi. Nadmiar pieniądza wirtualnego szuka zastosowania na rynku, co sprzyja spekulacjom i rodzi społeczne napięcia. Noblista Paul Krugman zwraca uwagę na narastające nierówności i wynikające z tego napięcia, co podnosi również Thomas Piketty, profesor Paryskiej Szkoły Ekonomii i  kilku jego kolegów, zwłaszcza Anthony Atkinson z  Oxfordu i  Emmanuel Saez z  Berkeley. Główną tezą „Kapitału XXI  wieku” Piketty’ego jest stwierdzenie, że narastające różnice w bogactwie prowadzą do systemu kapitalistycznego, w którym kapitał jest dziedziczony, zarządzany i kontrolowany przez wpływowe klany ludzi, którzy przejęli w drodze spadków ogromne środki i w konsekwencji ogromne wpływy9. Piketty domaga się progresywnego opodatkowania tego rodzaju fortun. Kryzys w małym stopniu dotyczy korporacji, ich zyski rosną natomiast w wynagrodzeniach, również osób o wysokich kwalifikacjach, pozostają w stagnacji na niezmienionym poziomie. Klasyczna ekonomia objaśniała, że w warunkach rynku, na skutek konkurencji, następowała optymalna alokacja zasobów. Kryzys spowodował wielkie zamieszanie i sprawił, że nie ma racjonalności ani w gospodarce, ani w finansach. Psychologowi Danielowi Kahnemanowi przyznano Nobla z ekonomii właśnie za kwestionowanie racjonalności; dowodził on, że ludzie kierują się względami emocjonalnymi, przesadnie wierząc swojemu doświadczeniu, swoim kompetencjom i  swojej intuicji. Firma konsultingowa McKinsey 9

  P. Krugman, Rentierzy rządzą i niszczą świat, „Gazeta Wyborcza”, 26–27.04.2014, s. 22.

Społeczeństwo obywatelskie wobec zagrożenia kryzysem

29

& Company, doradca największych biznesów świata, domaga się redefinicji kapitalizmu. Posługuje się autorytetem dyrektora Instytutu Nowego Myślenia Ekonomicznego na Uniwersytecie Oxford, Erica Beinhockera oraz Nicka Hanauera przedsiębiorcy, którzy uważają, że istotą kapitalizmu i jego podstawową rolą nie jest alokacja zasobów, ale proces tworzenia i rozwiązywania ludzkich problemów przede wszystkim egzystencjalnych, o  czym świadczy postęp w osiąganiu dobrobytu i zwiększenie dostępu do zasobów i uprawnień10. Doświadczenie pokazuje, że nie kapitał jest dobrem rzadkim, a wiedza. Wiedza w oparciu o kapitał daje szansę na sukces. Jest to konstatacja nieco powyżej dotychczas obowiązującego przekonania, że celem kapitalizmu jest maksymalizacja zysku. Konkurencyjny charakter demokracji nie budzi wątpliwości, jednak coraz wyraźniej widać, że przy rosnącej roli odpowiedzialności to wiedza i doświadczenie dają gwarancję kompetencji i zdolności do ponoszenia odpowiedzialności. Tyle teoria oraz wnioski wynikające z doświadczenia, natomiast w rzeczywistości realnej dla korporacji i instytucji finansowych celem najważniejszym jest jednak zysk i to zysk natychmiastowy. Po tym kątem werbuje się ludzi i ustawia procedury. W efekcie ogromny wzrost różnic w  uposażeniach, ponieważ „gwiazdy”, które zapewniają najwyższy poziom zysków osiągają gigantyczne zarobki. Spadek notowań akcji i pozycji firmy groził prezesowi dymisją. Pozycja na giełdzie wypierała jakąkolwiek strategię, a planowanie strategiczne uważane jest za zbędny luksus. Szef projektu Google Glass Babak Parvis, a dziś prezes Amazona, zauważa, że największą barierą wzrostu i innowacyjności w Ameryce jest przymus osiągania natychmiastowego zysku. W roku 1970 szef największych amerykańskich korporacji zarabiał 28 razy więcej niż przeciętna wszystkich pracowników, obecnie (2014) 400 razy więcej11. Rodzi to napięcia i pytania o sprawiedliwość, jednak zjawisko to rozszerza się na wszystkie dziedziny. Patologiczny charakter tego procederu widać najwyraźniej w show-biznesie, w sporcie zawodowym, w sektorze prywatnym, w spółkach skarbu państwa itp.

2. Zagrożenie chaosem i konfliktem Zawsze, dla każdego społeczeństwa, najważniejszy jest ustrój. Doświadcza tego Europa, zachowując od  czasu zakończenia II  wojny spokój i  stabilność, co dało szansę na osiągnięcie wysokiego poziomu dobrobytu i bezpieczeństwa. 10 11

  A. Lubowski, Między koniem a słoniem, „Polityka” 2015, nr 2 (2991), 7.01.2015, s. 37.   Tamże.

30

Miron Kłusak

Natura europejskiego systemu politycznego jest trwale dynamiczna, ponieważ jej fundamentem jest wybór wolności, dyscypliny i  porządku, a  państwo prawa pilnuje równowagi i  bezpieczeństwa. Sprawą państwa jest pilnowanie, żeby nie ulegały demontażowi walory systemu, które dzięki konkurencji zabezpieczają mu wolność i  bezpieczeństwo. Nieustanny nacisk na przywileje, zwykle uzasadniane wzniosłą frazeologią, są zagrożeniem dla demokracji, ponieważ zagrażają społecznej, ekonomicznej i  politycznej równowadze oraz powodują napięcia i  konflikty. Doświadczenie pokazuje, że udział powinien być zasłużony. Konflikty są nieuniknione, ale państwo ma wszelkie niezbędne instrumenty, żeby reagować. Narastające ekstremizmy i terroryzm wymuszają zaostrzanie różnego rodzaju reżimów niezbędnych dla bezpieczeństwa, i zwykle społeczeństwo to rozumie, jednak wymusza to przesuwanie uwagi klasy politycznej w kierunku zwiększania obszarów bezpieczeństwa kosztem wolności. Nie jest to bezpieczne. Profesor Matthew Feldman zauważa, że dla Europy największym zagrożeniem jest redukowanie i  ograniczanie funkcji demokracji, co  obezwładnia i orientuje system na ryzyko autorytaryzmu i przyczyniają się do tego sami Europejczycy, orientując regulacje na powiększanie zakresu opiekuńczości w  sytuacji, kiedy Europie przede wszystkim potrzebna jest silna i  konkurencyjna gospodarka12. Wyraźnie pokazuje to dynamicznie zmieniająca się sytuacja w konflikcie rosyjsko-ukraińskim oraz narastające napięcia zarówno wynikające z pokrętnej i agresywnej polityki Rosji, ale również z powodu narastających ekstremizmów i terroryzmu. W obszarze polityki są możliwości dokonywania regulacji, które zawsze będą mogły przeorientować politykę systemu. Coraz wyraźniej widać jak wiele zależy od jakości przywództwa. Również w zakresie ograniczania różnic, bo wielkie bogactwo oznacza również wielkie wpływy, na co  zwraca uwagę zarówno Paul Krugman, jak i wschodząca gwiazda francuskiej ekonomii Thomas Piketty. To, co Piketty nazywa dryfowaniem w kierunku oligarchii zatrzymać mogą właśnie regulacje polityczne, zmieniające reguły gry. Nadrzędną racją jest niedopuszczanie do  chaosu i  konfliktów, co  oznacza reagowanie na symptomy zagrożenia i nieustanne diagnozowanie sytuacji. Demokracja dla Europy jest najważniejszą wartością. Jest jej najważniejszym osiągnięciem i  szansą na dalszy rozwój.   M. Feldman jest szefem Centrum Studiów nad Faszyzmem i Antyfaszyzmem na Uniwersytecie w  Teesside w  Wielkiej Brytanii. Bielszy odcień przemocy. Dżihadysta nie może istnieć bez kibola, który wybija okno w  meczecie, „Gazeta Wyborcza”, Magazyn Świąteczny, 21–22.03.2015, s. 15. 12

Społeczeństwo obywatelskie wobec zagrożenia kryzysem

31

Podsumowanie Gwałtownie zmieniająca się sytuacja w Europie i zagrożenie bezpieczeństwa jest wyzwaniem dla społeczeństwa obywatelskiego, które musi sprostać tym wyzwaniom. Sytuacja wymusza wzrost nakładów na bezpieczeństwo, ale równocześnie narasta świadomość, że najważniejsza jest silna i konkurencyjna gospodarka oraz postępy w  procesie integracji politycznej. Ważna jest świadomość, że zwykle winien to być proces. Należy unikać zmian gwałtownych i  gwałtownych „czystek”, gdyż skutkują utratą równowagi i  są zagrożeniem dla infrastruktury systemu, którą zawsze należy szczególnie chronić. Pojawiające się różnego rodzaju skrajne i  karkołomne poglądy w  sprawie „zbawienia” Europy przez odcięcia jej od rozkładającego się kapitalizmu nie pokazują poziomu ryzyka i kosztów takich politycznych awantur. Społeczeństwo obywatelskie musi zadbać, żeby różnego rodzaju ekstremizmy nie zagroziły europejskiej demokracji. Bibilografia Castels M., Sieci oburzenia i nadziei. Ruchy społeczne w erze Internetu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013. de Montbrial T., Działanie i system świata, Dialog, Warszawa 2011. Kalinowska K. (red.), Wychowanie a  polityka. Kultura polityczna, a  kształtowanie tożsamości społeczeństwa polskiego, UMK, Toruń 2008. Korten D.C., Świat po kapitalizmie, Łódź 2002. Palmer T.G., Państwo opiekuńcze. Kosztowne złudzenie, Fijorr Publishing Company, Warszawa 2014. Petru R., Koniec wolnego rynku? Geneza kryzysu, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2014. Popper K.R. W poszukiwaniu lepszego świata, Książka i Wiedza, Warszawa 1997. Sapir J., Nowy XXI wiek. Od „wieku Ameryki” do powrotu narodów, Dialog, Warszawa 2009. Sen A., Nierówności. Dalsze rozważania, Wyd. Znak, Kraków 2000. Sowa J., Inna Rzeczpospolita jest możliwa! Widma przeszłości, wizje przyszłości, Warszawa 2015. Zielonka J., Koniec Unii Europejskiej, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2014.

ACTA ELBINGENSIA KWARTALNIK NAUKOWY ELBL ĄSKIE J UCZELNI HUMANIST YCZNO-EKONOMICZNE J

Prawo, Administracja, Zar ządzanie publiczne z. 10

2014, t. XXIII, nr 4

Jan Adamiak* Lech Nieżurawski**

PŁASZCZYZNY WSPÓŁDZIAŁANIA SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO Z ORGANIZACJAMI POZARZĄDOWYMI (NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO) Streszczenie: Organizacje pozarządowe (NGO) są to podmioty funkcjonujące na rynku, które funkcjonują z własnej inicjatywy na rzecz dobra wspólnego, a ich celem nie jest osiągnięcie zysku. Samorządy współpracują z nimi w celu realizacji różnych zadań publicznych, które im zlecają. W ten sposób, po połączeniu publicznych i niepublicznych środków finansowych, zadania te wykonywane są efektywniej, potrzeby społeczne zaspokajane są w większym stopniu, a lokalna społeczność aktywizuje się jako partner organów samorządu. Samorząd  województwa kujawsko-pomorskiego przywiązuje dużą wagę do współpracy z organizacjami pozarządowymi, o czym świadczą przytoczone w opracowaniu dane. Jednak w  samorządach gminnych sytuacja jest pod tym względem zróżnicowana. Relatywnie małe zainteresowanie taką współpracą wykazują gminy wiejskie, natomiast w miastach, zwłaszcza większych (o statusie miast na prawach powiatu), władze samorządowe współpracują z NGO bardzo efektywnie: jako przykład omówiono w  opracowaniu dokładniej współdziałanie obu sektorów w Toruniu. Słowa kluczowe: organizacje pozarządowe, samorząd terytorialny, zadania publiczne, dotacje, kapitał społeczny Synopsis: Cooperation between local governments and non-governmental organizations (on the example of Kujawsko-Pomorskie Voivodeship) *  Dr, ** 

Wydział Finansów i Zarządzania, Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu. Prof. WSB, dr hab., Wydział Finansów i Zarządzania, Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu.

34

Jan Adamiak, Lech Nieżurawski

Non-governmental organizations (NGO) are market entities which act for the common benefit, and not for profit. Local governments cooperate with them in order to fulfil various public tasks, which they subcontract to NGOs. As a result, after joining public and private financial resources, these tasks are fulfilled more efficiently, social needs are met, and local society is activated as a partner for local government institutions. Kujawsko-Pomorskie Voivodeship government pays great attention to the cooperation with NGOs, which is supported by data presented in the paper. Yet, in communal governments the situation is diverse in this regard. Rural communities are relatively uninterested in entering such cooperation, while in the cities, particularly larger ones (with poviat status) local authorities cooperate with NGOs very effectively. As an example, the paper discusses the cooperation of both sectors in Toruń. Keywords: non-governmental organizations, local government, public tasks, grants, social capital.

Wstęp Organizacje pozarządowe (non-governmental organizations – NGO) są to podmioty funkcjonujące na rynku, których działania nie są ukierunkowane na zysk, a jedynie na wypełnienie luk w dostarczaniu ludności dóbr i usług. Często jako ich synonimów używa się określeń „organizacje non profit” albo – zbiorowo – trzeci sektor gospodarki (obok pierwszego – publicznego i drugiego – prywatnego). Organizacje te z założenia są niezależne od administracji publicznej, tak rządowej jak i  samorządowej. Odgrywają coraz istotniejszą rolę we współczesnym świecie, co  przejawia się w  ich wzroście ilościowym oraz zwiększonym wpływie na aktywność mieszkańców. Unia Europejska wspiera działania NGO, ponieważ wzmacniają one spójność społeczną, a w dalszej perspektywie również spójność ekonomiczną społeczeństwa. Niniejsze opracowanie nie aspiruje do  roli wyczerpującego omówienia problematyki współdziałania władz publicznych na poziomie samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi w celu rozwiązywania ważnych lokalnych kwestii społecznych, jest jedynie przyczynkiem do tego wątku. Właśnie do organów publicznych został skierowany wyrażony w preambule Konstytucji RP wymóg współdziałania władz, dialogu społecznego oraz zasady pomocniczości, umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot. Na poziomie najogólniejszym wydaje się jasne, że  w myśl zapisu konstytucyjnego władze publiczne powinny współdziałać nie tylko między sobą, ale także ze strukturami społeczeństwa obywatelskiego, a zatem odnosi się to również do relacji między władzami samorządowymi i wszelkimi organizacjami pozarządowymi. Po 1989 r. liczba organizacji pozarządowych w naszym kraju zdecydowanie wzrosła, a szczególnie widoczne było to w pierwszych latach transforma-

Płaszczyzny współdziałania samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi…

35

cji ustrojowej. W tym czasie zakres działania sektora publicznego uległ wyraźnemu ograniczeniu, na co zareagował sektor organizacji pozarządowych, mobilizując społeczeństwo do  organizowania i  finansowania działalności usługowej, którą do tej pory zajmowało się państwo. Rola organizacji pozarządowych nabrała jeszcze większego znaczenia w ostatnich latach w związku z kryzysem finansowym, który powoduje ciągły wzrost długu publicznego. Jednostki samorządu terytorialnego (JST) musiały zmierzyć się z problemami finansowymi, sprowadzającymi się do konieczności racjonalizacji wydatków bieżących. Radzono sobie w tej sytuacji różnie, a jedną z metod było zlecanie poszczególnych zadań organizacjom pozarządowym. Na ogół realizacja tych zadań przebiegała wtedy w sposób bardziej efektywny i oszczędny, co leży oczywiście zawsze w  interesie mieszkańców. Dobro ludności wymusza zatem współpracę jednostek samorządowych z organizacjami pozarządowymi, a więc też łączenie publicznych i niepublicznych środków finansowych w celu realizowania zadań publicznych. Niniejsze opracowanie ma na celu przedstawienie roli i miejsca organizacji pozarządowych w gospodarce lokalnej i regionalnej oraz ukazanie na tym tle możliwości współpracy samorządu terytorialnego z NGO w dziedzinie dostarczania usług publicznych na rzecz mieszkańców. Szczególny nacisk położono na potrzebę postrzegania sektorów administracji publicznej na poziomie samorządowym i organizacji pozarządowych nie jako konkurujących ze sobą, ale uzupełniających się w rozwiązywaniu lokalnych problemów społecznych. Powyższą problematykę współdziałania obu sektorów szerzej omówiono na przykładzie województwa kujawsko-pomorskiego. W analizie zostały wykorzystane zarówno materiały statystyczne, jak również zbiorcze opracowania Biura Współpracy z  Organizacjami Pozarządowymi Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego oraz Wydziału Komunikacji Społecznej i Informacji Urzędu Miasta Torunia.

1. Ogólna charakterystyka i ważniejsze pola działania organizacji pozarządowych w Polsce Ogólne ramy funkcjonowania organizacji pozarządowych i ich współpracy z władzami publicznymi określa ustawa z 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie1. Według zawartej w akcie tym definicji organizacjami pozarządowymi są niebędące jednostkami sektora finansów 1

  Tekst jednolity, Dz. U. 2014, poz. 1118 (dalej: u.d.p.p.w.).

36

Jan Adamiak, Lech Nieżurawski

publicznych i niedziałające w celu osiągnięcia zysku osoby prawne lub jednostki nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia. W powszechnym rozumieniu organizacja pozarządowa działa z  własnej inicjatywy na rzecz określonego interesu publicznego i nie działa dla osiągnięcia zysku. Organizacje pozarządowe są więc z tego punktu widzenia podmiotami prywatnymi, powstającymi z inicjatywy ich założycieli – jednak działają w interesie publicznym, a nie prywatnym. Taką działalność mogą prowadzić w różnych formach organizacyjno-prawnych, np. jako stowarzyszenia zwykłe lub stowarzyszenia nierejestrowane, fundacje, osoby prawne i jednostki organizacyjne kościołów i  związków wyznaniowych prawnie uznanych wyznań, kluby sportowe itp.2 Przedmiotowe zakresy zadań, które mogą zlecać władze samorządowe organizacjom pozarządowym, ramowo określają ustawy ustrojowe o samorządzie gminnym powiatowym i  wojewódzkim3. Przepisy tych ustaw nie są jednak wystarczającą podstawą do nawiązania i prowadzenia współpracy jednostek samorządowych z organizacjami pozarządowymi. W praktyce wymaga ona konkretyzacji, głównie w drodze uchwał organów stanowiących, w sprawie rocznych czy też wieloletnich programów współpracy z tymi organizacjami. W  uchwałach budżetowych poszczególnych samorządów powinny znaleźć się wyodrębnione środki przeznaczone na finansowanie takiej współpracy. Działalność organizacji pozarządowych oparta jest przede wszystkim na posiadanym kapitale ludzkim, który stanowi ich największy zasób. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w Polsce w latach 1997 – 2012 rozmiary sektora pozarządowego zwiększyły się trzykrotnie. W rejestrze REGON GUS zarejestrowanych było ok. 130 tysięcy podmiotów zaliczanych do sektora pozarządowego. Trzon zarejestrowanych organizacji stanowiły stowarzyszenia (ok. 85 tysięcy) oraz fundacje (ok. 12 tysięcy). Należy jednak pamiętać, że liczba zarejestrowanych organizacji nie odzwierciedla liczby aktywnie działających podmiotów. Organizacje nie mają obowiązku wyrejestrowywania się z oficjalnych wykazów, w związku z tym okazuje się, że duża część tych, które zakończyły swoją działalność, nadal w nich figuruje. Z badań społecz  Z.  Ofiarski, Finansowanie zadań zleconych przez gminę organizacjom pozarządowym, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio H, Oeconomia 2012, vol.  XLVI, 3, s. 384. 3   Ustawa z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, Dz. U. z 2001 r., nr 142, poz. 1591 ze zm.; ustawa o samorządzie powiatowym z 5 czerwca 1998 r., Dz. U. z 2001 r., nr 142, poz. 1592 ze zm.; ustawa o samorządzie województwa z 5 czerwca 1998 r., Dz. U. 2001 r., nr 142, poz. 1590 ze zm. 2

Płaszczyzny współdziałania samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi…

37

nych realizowanych przez GUS wynika, że w 2012 r. aktywnie działało jedynie ok. 83 tysiące organizacji trzeciego sektora, wśród których ok. 70 tys. stanowiły stowarzyszenia, a 8,5 tys. – fundacje. W latach 2010–2012 liczba aktywnych organizacji wzrosła o niespełna 4% (tj. o 3,1 tys. podmiotów całej zbiorowości. Badania te podkreślają pogłębiające się rozwarstwienie aktywności społecznej, związane z  lokalizacją siedziby działalności organizacji. Największa ich liczba w przeliczeniu na liczbę mieszkańców znajduje się w województwie mazowieckim (25,3 organizacji na 10 tys. mieszkańców), wielkopolskim (24,3) i  podkarpackim (23,8). Organizacje NGO prowadzące działalność w 2012  r. najczęściej miały swoją siedzibę na Mazowszu (13,4 tys. – 16%). Wynikało to głównie z wysokiego udziału organizacji zlokalizowanych w Warszawie i dotyczyło w największym zakresie fundacji – 27% z nich mieściło się w stolicy. Na drugim miejscu pod względem liczby aktywnych organizacji znajduje się Wielkopolska (8,4 tys.), a  na trzecim Małopolska (7,4 tys.). Najmniej aktywnych organizacji znajdowało się w 2012 r. w województwach: świętokrzyskim, podlaskim i opolskim. Co czwarta aktywna organizacja w Polsce ma siedzibę w  mieście powyżej 500 tys. mieszkańców – tam też jest największe ich zagęszczenie, średnio 33 organizacje na 10 tys. mieszkańców, gdy tymczasem w skali kraju na 10 tys. mieszkańców przypadało w 2012 r. średnio 21,7 aktywnych organizacji. Pod koniec 2012 r. badany sektor zatrudniał według szacunków GUS-u  blisko 129 tys. pracowników w ramach stosunku pracy na etatach, a jeśli weźmie się pod uwagę osoby, dla których organizacje nie były głównym miejscem pracy, to liczba ta może wzrosnąć nawet do 150 tys. osób. Zatrudnienie w tych podmiotach charakteryzuje się wyraźną feminizacją – aż ok.75% zatrudnionych stanowiły kobiety4. Do najważniejszych obszarów działania polskich organizacji pozarządowych w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku należały edukacja i wychowanie oraz ochrona zdrowia i  usługi socjalne, a  od  roku 2004 zaczęły dominować sport i  turystyka; nadal dużą rolę odgrywały jednak edukacja i wychowanie, a także kultura i sztuka. Zmiany te mają związek z przemianami społeczno-gospodarczymi w  kraju i  ogólnym wzrostem zamożności społeczeństwa5.   Zob. szerzej: Wstępne wyniki badań społecznej i ekonomicznej kondycji organizacji trzeciego sektora w 2012 r., GUS, Warszawa, 28 marca 2014 r. oraz Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport z badań 2012, Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2013. 5   Zob. szerzej A.  Bukowska-Piesczyńska, K.  Gendek-Ufa, Środki publiczne w  finansowaniu organizacji pozarządowych, „Samorząd Terytorialny” 2014, nr 1–2, s. 130–132, J. Schmidt, 4

38

Jan Adamiak, Lech Nieżurawski

Organizacje pozarządowe mogą czerpać fundusze na działalność statutową z różnorodnych źródeł: –– wpływy z różnego rodzaju opłat (składki członkowskie, płatne usługi), –– dochody pochodzące z  sektora prywatnego (filantropijne) – środki od prywatnych osób lub firm, zbiórki publiczne itp., –– wpływy płynące z instytucji publicznych (dotacje ze źródeł samorządowych i rządowych, a także wpływy z przekazanego 1% podatku6 oraz dotacje z zagranicznych źródeł publicznych). Z wymienionych źródeł organizacje korzystają w różnym stopniu. Najpopularniejszym sposobem pozyskiwania funduszy na działalność były i nadal – choć w nieco mniejszym stopniu – pozostają składki członkowskie. Zdecydowanie większe znaczenie niż np. 20 lat wcześniej mają dotacje jednostek samorządu terytorialnego (w 1995 r. było to ok. 17%, a w r. 2012 – ponad 52%). Świadczy to o  zacieśnianiu i  polepszaniu relacji organizacji pozarządowych z administracją samorządową. Coraz rzadziej natomiast organizacje korzystają ze środków budżetu państwa7. Z ostatniego raportu Stowarzyszenia Klon/Jawor wynika, że w 2011 r. jedna piąta organizacji pozarządowych dysponowała zaledwie kilkuset złotymi lub nie miała żadnych środków pieniężnych, a jednocześnie cztery procent najbogatszych miało roczne przychody na poziomie miliona złotych lub więcej. Unaocznia to duże zróżnicowanie możliwości finansowych organizacji8.

2. Zasady i formy współpracy organizacji pozarządowych z jednostkami samorządu terytorialnego Samorząd terytorialny to organizacja społeczności lokalnej (gmina, powiat) lub regionalnej (samorządowe województwo) i jednocześnie forma administracji publicznej, uczestniczy więc jako podmiot w sprawowaniu władzy publicznej. Mieszkańcy z mocy prawa tworzą wspólnotę i względnie samodzielnie decydują o  realizacji zadań administracyjnych wynikających z  potrzeb i  dozwolonych przez ustawy, pod nadzorem administracji rządowej. Rozwój organizacji pozarządowych. Teoria i praktyka, Wyd. Naukowe Sedno, Warszawa 2012, s. 76–77. 6   Dotyczy to tylko organizacji pożytku publicznego. 7   Zob. J. Schmidt, op. cit., s. 78–81. 8   Raport Życie codzienne organizacji pozarządowych w Polsce, www.ngo.pl/codzienneZycieNGO.

Płaszczyzny współdziałania samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi…

39

Ustawodawca upoważnił samorząd do stanowienia prawa miejscowego i wykonywania większości zadań z zakresu lokalnej administracji publicznej, które można podzielić na własne i  zlecone, zależnie od  przyjętej przez państwo w danym okresie polityki społecznej i gospodarczej. Zadania własne samorząd realizuje we własnym zakresie, biorąc za nie pełną odpowiedzialność, a  odpowiednie ustawy regulują, które z  nich mają charakter obowiązkowy, a które fakultatywny. Poszczególne rodzaje zadań wraz z ewolucją warunków, planów i koncepcji również ulegają licznym zmianom. Regulacje ustawowe przewidują szeroko rozbudowany katalog możliwości współpracy jednostek samorządowych z różnymi podmiotami niepublicznymi w  celu realizacji zadań. Są to m.in.: umowy o  zamówienia publiczne, umowy o partnerstwie publiczno-prywatnym oraz powierzanie zadań organizacjom pozarządowym. I ta ostatnia forma współpracy zyskała w ostatnich kilkunastu latach szczególne znaczenie. Współpraca między samorządem a  organizacjami pozarządowymi zgodnie z treścią artykułu piątego ustawy o działalności pożytku publicznego może odbywać się w różnych formach, takich jak: –– zlecania organizacjom pozarządowym realizacji zadań publicznych; –– wzajemnego informowania się o planowanych kierunkach działalności; –– konsultowania z organizacjami pozarządowymi projektów aktów normatywnych w dziedzinach dotyczących ich statutowej działalności; –– tworzenia wspólnych zespołów o charakterze doradczym i inicjatywnym, złożonych z przedstawicieli organizacji pozarządowych i właściwych organów administracji publicznej; –– umowy o wykonanie inicjatywy lokalnej; –– umów partnerstwa. Współdziałanie organizacji pozarządowych z organami samorządu opiera się głównie na rocznych programach współpracy. W ramach takich programów NGO mogą ubiegać się o zlecanie im przez administrację samorządową zadań publicznych przez nią finansowanych. Programy współpracy uchwala się zgodnie z wymogami ustawowymi do końca listopada roku poprzedzającego rok, na który mają obowiązywać. Muszą one określać m.in. cele i zasady współpracy, rodzaj zadań publicznych, termin i  sposób ich realizacji, procedurę przeprowadzenia konkursu ofert, a zwłaszcza wysokość środków przeznaczonych na realizację programu. Organy stanowiące jednostek samorządowych mogą również (fakultatywnie) uchwalać wieloletnie programy współpracy9. 9

  Art. 5a u.d.p.p.w.

40

Jan Adamiak, Lech Nieżurawski

Głównym celem każdego programu współpracy powinno być budowanie relacji partnerskich między samorządem i organizacjami pozarządowymi, co może zostać zinstytucjonalizowane poprzez utworzenie tzw. Rady Działalności Pożytku Publicznego. Rada ta może być powołana przez zarząd samorządu na wniosek organizacji pozarządowych działających na określonym terenie. Stanowi ona organ konsultacyjny i opiniodawczy, a jej kadencja trwa dwa lata10. Współpraca między jednostkami samorządu terytorialnego i organizacjami pozarządowymi wymaga poszanowania przez wszystkich partnerów podstawowych zasad, takich jak: –– pomocniczość i suwerenność stron: organy samorządu respektują odrębność i podmiotowość organizacji pozarządowych; –– partnerstwo: organizacje pozarządowe są pełnoprawnym i  równym partnerem dla samorządu w  identyfikowaniu i  rozwiązywaniu problemów społecznych; –– efektywność: zlecając zadania publiczne, samorząd kieruje się wyborem najskuteczniejszego spośród sposobów ich realizacji, zaproponowanych przez organizacje, oczekując od nich przy tym gospodarnego wydatkowania środków publicznych, rzetelnej realizacji powierzonych zadań oraz wywiązywania się z obowiązków sprawozdawczych; –– uczciwa konkurencja: samorząd jest bezinteresowny i  bezstronny w  stosunku do  organizacji pozarządowych; ogłaszając otwarte konkursy ofert, wobec wszystkich podmiotów konkurujących ze sobą o realizację zadań publicznych stosuje te same kryteria oceny; –– jawność: samorząd udostępnia zainteresowanym podmiotom NGO informacje o planach, celach i środkach przeznaczonych na realizację zadań publicznych, oczekując w zamian pełnej transparentności w działalności statutowej. Realizacja zadań publicznych przy udziale organizacji pozarządowej może przybierać postać powierzenia zadania lub jego wspierania. Zasadniczo organ administracji samorządowej, który zamierza zlecić realizację zadania publicznego organizacji, ogłasza otwarty konkurs ofert. Następnie powołuje komisję konkursową, której zadaniem jest opiniowanie złożonych ofert. W skład komisji wchodzą przedstawiciele organu wykonawczego samorządu   Zob. J. Adamiak, M. Czupich, A. Ignasiak-Szulc, Wybrane aspekty współpracy samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi w realizacji zadań publicznych, „Prawo Budżetowe Państwa i Samorządu” 2013, nr 2 (1), s. 21–40. 10

Płaszczyzny współdziałania samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi…

41

oraz osoby wskazane przez organizację. Informacja o konkursie powinna zawierać następujące dane: rodzaj zadania i wysokość finansowania, zasady przyznawania dotacji, terminy i warunki realizacji zadania, termin składania ofert, kryteria wyboru. Zgodnie z  ustawą o  działalności pożytku publicznego przy rozpatrywaniu ofert organy administracji państwowej muszą ocenić możliwość realizacji zadania publicznego przez organizację pozarządową i przedstawioną kalkulację kosztów oraz uwzględnić wysokość przeznaczonych na nie środków publicznych. Wybrane w konkursie organizacje podpisują z samorządem stosowną umowę określającą wszelkie zasady realizacji powierzonych zadań. Dotyczą one m.in.: przedmiotu umowy, finansowania, sposobu rozliczenia, uprawnień i obowiązków w zakresie kontroli i sprawozdawczości11. Zgodnie z regulacjami ustawowymi12 istnieje również uproszczona forma zlecenia wykonania zadania publicznego o charakterze lokalnym i regionalnym. Możliwe jest przekazanie zadania do wykonania organizacji pozarządowej na jej wniosek, z pominięciem otwartego konkursu, jeżeli łącznie zachowane zostaną następujące warunki: –– wysokość dofinansowania lub finansowania zadania publicznego nie przekracza kwoty 10 000 zł; –– zadanie publiczne ma zostać zrealizowane w okresie nie dłuższym niż 90 dni. Możliwość zastosowania trybu uproszczonego w odniesieniu do zadań lokalnych służy usprawnianiu realizacji zadań przez organizacje – przy zachowaniu zasady jawności – a także obniżaniu kosztów zlecenia przedsięwzięcia.

3. Współpraca jednostek samorządowych z organizacjami pozarządowymi w województwie kujawsko-pomorskim W  województwa kujawsko-pomorskim już od  początku jego istnienia władze samorządowe dostrzegały potrzebę wspierania aktywności organizacji pozarządowych. Dla przykładu: od 2000  r. organizowane są doroczne Wojewódzkie Fora Organizacji Pozarządowych, a od 2003 r. istnieje Rada Organizacji Pozarządowych Województwa Kujawsko-Pomorskiego stanowiąca   Zob. więcej M.  Ofiarska, Zasady zlecania organizacjom pozarządowym wykonania zadań gminy, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio H, Oeconomia 2012, vol. XLVI, 3, s. 374–379; I. Czaja-Hliniak, Współdziałanie gmin z organizacjami pozarządowymi na przykładzie miasta metropolitalnego, „Finanse Komunalne” 2012, nr 1–2, s. 110–112. 12   Art. 19a u.d.p.p.w. 11

42

Jan Adamiak, Lech Nieżurawski

reprezentację organizacji działających w regionie13. Od wejścia w życie ustawy o działalności pożytku publicznego, co roku wspieranych jest finansowo kilkaset projektów realizowanych przez NGO. Po przeprowadzeniu szerokich konsultacji społecznych z  organizacjami samorządowymi po raz pierwszy uchwalony został Wieloletni Program Współpracy (WPW) samorządu województwa z organizacjami pozarządowymi; obejmuje on lata 2011–201514. Jest to najważniejszy dokument regulujący współpracę sektora pozarządowego z samorządem województwa. Program wieloletni poddany został konsultacjom społecznym, w  których aktywnie wzięły udział stowarzyszenia i  fundacje z  regionu. Dokument zawiera cel główny oraz precyzuje pięć celów szczegółowych. Głównym celem programu jest rozwój społeczeństwa obywatelskiego oraz zwiększenie stopnia zaspokojenia potrzeb społecznych. Osiągnięciu tego celu ma służyć realizacja następujących zadań szczegółowych: –– aktywizowanie społeczności lokalnych z zapewnieniem równości szans rozwoju; –– budowanie partnerskiej współpracy opartej o wzajemne zaufanie stron; –– bieżące rozpoznawanie potrzeb społecznych i potencjału organizacji pozarządowych; –– zwiększenie efektywności realizacji zadań publicznych; –– wspieranie współpracy organizacji pozarządowych w wymiarze terytorialnym i branżowym. Samorząd województwa, uchwalając WPW, skorzystał z  zawartej w  ustawie możliwości, nie mając takiego obowiązku. W  ten sposób, podobnie jak inne samorządy, które też podjęły taką decyzję, stworzył sobie lepsze podstawy przedmiotowe i finansowe programów rocznych, już obligatoryjnych. Łączna planowana kwota przeznaczona na realizację programu wynosi ponad 27 mln zł, na każdy rok od 2011 do 2015 przypada więc około 5,3 mln zł. Z  dotychczas zrealizowanych trzech programów rocznych (w  latach 2011–2013) najwięcej środków finansowych pochłonęły zadania związane z kulturą fizyczną i sportem oraz kulturą, sztuką i dziedzictwem narodowym (tab. 1).   Wraz z uchwaleniem 10 czerwca 2011 r. nowego regulaminu Rada zmieniła nazwę na Sejmik Organizacji Pozarządowych Województwa Kujawsko-Pomorskiego. 14   Załącznik do  uchwały nr  XV/267/11 Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 28 listopada 2011 r. 13

Płaszczyzny współdziałania samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi…

43

Tabela 1. Zestawienie najważniejszych otwartych konkursów ofert ogłoszonych przez samorząd województwa kujawsko-pomorskiego dla NGO w latach 2011–2013

Lp.

Nazwa projektu

Przyznane środki w tys. zł 2011

2012

2013

1.

Upowszechnianie kultury fizycznej i sportu

1 282,8

1 262,2

1 295,6

2.

Upowszechnianie i rozwój kultury, sztuki, ochrona tradycji i dziedzictwa narodowego

1 008,0

969,0

855,0

3.

Rozwiązywanie problemów alkoholowych

200,0

180,0

260,0

4.

Przeciwdziałanie narkomanii w województwie kujawsko-pomorskim

250,0

225,0

300,0

5.

Aktywizacja środowisk wiejskich w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych, narkomanii i innych uzależnień

50,0

50,0

67,1

6.

Wspieranie zajęć rozwojowych dla dzieci i młodzieży zagrożonych wykluczeniem społecznym

250,0

270,0

260,9

7.

Wspieranie pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą realizowanej przez organizacje młodzieżowe

450,0

360,0

360,0

8.

Wspieranie aktywności i integracji społecznej seniorów

90,0

90,0

90,0

9.

Wsparcie działań z zakresu opieki nad osobami przewlekle chorymi

270,0

270,0

300,0

10.

Ochrona i promocja zdrowia

100,0

60,0

56,0

11.

Upowszechnianie turystyki i krajoznawstwa

150,0

120,0

111,0

12.

Dofinansowanie wkładu własnego do projektów finansowanych z funduszy zewnętrznych

66,7

69,2

92,1

13.

„Forum Organizacji Pozarządowych Województwa Kujawsko-Pomorskiego”

30,0

30,0

30,0

14

Rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych

191,0

169,9

250,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań z  realizacji Programu Współpracy Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami prowadzącymi działalność pożytku publicznego za 2011, 2012 i 2013.

Na ogół organizacje zajmujące się sportem, turystyką i rekreacją nie zatrudniają pracowników w  formie umowy o  pracę, a  bazują na pracy swoich członków przy wsparciu wolontariatu, ale współpracy z tym ostatnim nie formalizują. Organizacje zajmujące się sportem promują głównie aktywność fizyczną wśród osób niepełnosprawnych i pełnosprawnych. Zadaniem organizacji zrzeszających osoby niepełnosprawne jest promocja sportu jako skutecznego środka rehabilitacji ruchowej i umysłowej oraz wspieranie akcepta-

44

Jan Adamiak, Lech Nieżurawski

cji osób niepełnosprawnych w ich otoczeniu społecznym. Z kolei organizacje sportowe, działające na rzecz osób pełnosprawnych, najczęściej promują sport wśród ludzi, których sytuacja materialna nie pozwala na uczestniczenie w  zajęciach sportowych w  innych ośrodkach. NGO organizują zajęcia, opłacają wyjazdy turniejowe oraz zaopatrują uczestników w niezbędne wyposażenie, np. strój sportowy. Z kolei działania organizacji na rzecz turystyki ukierunkowane są na ogólną promocję, bez wskazania konkretnych obszarów i grup odbiorców. Oferta organizacji pozarządowych zajmujących się kulturą i sztuką oraz dziedzictwem narodowym jest dość szeroka. Wachlarz inicjatyw podejmowanych przez organizacje z tego obszaru obejmuje m.in. zajęcia edukacyjne dla dzieci i młodzieży, prowadzenie warsztatów artystycznych, naukę gry na instrumentach muzycznych czy też organizowanie obozów adaptacyjnych dla studentów, wypraw górskich, a  także organizowanie wystaw i  galerii, koncertów, promowanie współczesnej sztuki i wiele innych działań. Wspólnym mianownikiem organizacji pozarządowych z  zakresu kultury i  sztuki jest wielka pasja i wrażliwość jej liderów na malejące zainteresowanie kulturą i dziedzictwem narodowym w społeczeństwie. Tu też w zdecydowanej większości NGO nie zatrudniają pracowników w  oparciu o  umowy o  pracę, ze względu na wysokie koszty utrzymania pracownika na stanowisku. Wynika to niewątpliwie z faktu, że finanse są najsłabszą stroną wszystkich analizowanych organizacji. Ze sprawozdań z realizacji programu wynika, że o ile dotacje samorządu na upowszechnianie i  rozwój sportu w  latach 2011–2013 utrzymywały się mniej więcej na tym samym poziomie, to wspieranie finansowe rozwoju kultury i sztuki w latach tych obniżyło się (tab. 2). Tabela 2. Zestawienie środków samorządu województwa przyznanych organizacjom pozarządowym w formie dotacji na realizację zadań zleconych w trybie konkursów otwartych oraz trybie pozakonkursowym w latach 2011–2013 Łączna wysokość przyznanych dotacji, w tys. zł

Liczba organizacji pozarządowych realizujących zadania

Liczba zrealizowanych projektów

2011

5 349,5

542

585

2012

5 289,7

521

549

2013

5 614,6

547

587

Rok

Źródło: jak w tabeli 1.

Płaszczyzny współdziałania samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi…

45

Tabela 3. Zestawienie zadań zleconych przez samorząd województwa i zrealizowanych przez organizacje pozarządowe w latach 2011–2013.

Wyszczególnienie

Tryb konkursowy

Tryb uproszczony

2011

2012

2013

2011

2012

2013

Liczba złożonych projektów

1249

1191

1104

28

77

76

Liczba projektów wybranych do realizacji

561

509

544

28

52

53

Liczba projektów zrealizowanych

557

499

535

28

50

52

Liczba podmiotów, które złożyły oferty

1007

1007

932

25

71

64

Liczba podmiotów, którym przyznano dotację

519

482

509

25

51

47

Liczba podmiotów, które zrealizowały projekty

517

472

501

25

49

46

Wysokość przyznanych środków w tys. zł

5 155,7

4 906,6

5 247,4

193,8

383,1

367,2

Wysokość wykorzystanych środków w tys. zł

5 086,5

4 850,9

5 148,8

189,1

368,7

356,1

Źródło: jak w tabeli 1.

Finansowa współpraca między samorządem województwa kujawsko-pomorskiego i organizacjami pozarządowymi opierała się na zlecaniu realizacji zadań publicznych wraz z całościowym lub też częściowym wsparciem finansowym. Zlecanie zadań odbywało się w  drodze otwartych konkursów ofert lub też w trybie pozakonkursowym (tzw. uproszczonym). Zestawienie dotacji w obu trybach przedstawia tabela 2. Pomiędzy 2011 i 2013 r. zauważalny jest nieznaczny spadek liczby ofert złożonych w trybie konkursowym (tab. 3), natomiast w trybie uproszczonym ofert składano w przybliżeniu tyle samo. Rok 2013 był również kolejnym, w którym w kilku konkursach (kultura, zdrowie, pomoc społeczna) kontynuowano możliwość składania ofert w trybie wieloletnim. Łącznie na te działania podpisano siedem umów na ogólną wartość projektów wynoszącą około 655 tys. zł (tab. 4). Nadmienić należy, że  w  ramach innych form współpracy pozafinansowej samorząd województwa udzielał organizacjom pozarządowym wsparcia w postaci m.in. udostępniania sal konferencyjnych, sprzętu multimedialnego, pomocy przy organizacji przedsięwzięć i rekrutacji uczestników.

46

Jan Adamiak, Lech Nieżurawski

Tabela 4. Wysokość wkładu własnego wniesionego przez organizacje pozarządowe na realizację projektów w 2013 roku w województwie kujawsko-pomorskim (w tys. zł) Wyszczególnienie  wkład finansowy wkład osobowy Razem

Konkursy

Tryb uproszczony

Projekty wieloletnie

Łącznie

8 876,2

341,9

649,6

9 867,7

487,9

30,0

15,0

532,9

9 364,1

371,9

664,6

10 400,6

Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania z realizacji Programu współpracy Samorządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami prowadzącymi działalność pożytku publicznego za 2013 r.

Współpraca samorządów powiatowych z organizacjami pozarządowymi na terenie badanego województwa odbywała się głównie w oparciu o ogłaszane otwarte konkursy ofert na wykonywanie zadań publicznych. W trybie tym udzielono 2012 r. łącznie ok.40 mln zl wsparcia, a w 2013 – blisko 42 mln zł. Po 2010  roku wzrasta jednak popularność trybu uproszczonego, który został wprowadzony nowelizacją ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Na ten tryb samorządy województwa przeznaczyły w roku 2012 kwotę ok. 460 tys. zł, natomiast w 2013 r. już blisko 776 tys. zł, co oznacza znaczny postęp w  tym zakresie. Tabela 5 prezentuje dane szacunkowe dotyczące kwot łącznego wsparcia finansowego udzielonego organizacjom pozarządowym w poszczególnych powiatach regionu. Z  badań przeprowadzonych przez Biuro Współpracy z  Organizacjami Pozarządowymi Urzędu Marszałkowskiego wynika, że samorządy gmin i powiatów najczęściej dotują zadania z zakresu sportu, kultury, działań na rzecz osób niepełnosprawnych oraz wypoczynku dzieci i młodzieży. Na przeciwległym biegunie znajdują się dziedzina ochrony praw człowieka i działalność na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych. Tabela 5. Kwota wsparcia finansowego na otwarte konkursy ofert i tryb pozakonkursowy w poszczególnych powiatach województwa kujawsko-pomorskiego w latach 2012–2013 (w tys. zł) Wyszczególnienie Bydgoszcz Toruń

2012

2013

4 642,8

10 367,9

11 318,3

11 950,8

Włocławek

8 993,6

8 961,3

Grudziądz

3 324,9

5 505,2

Płaszczyzny współdziałania samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi… powiat inowrocławski powiat aleksandrowski

2 111,2

2 068,0

436,8

536,5

powiat brodnicki*

1 461,3

1 436,6

powiat bydgoski*

1 712,3

1 544,2

powiat chełmiński

1 105,5

1 050,9

powiat golubsko-dobrzyński

514,0

484,9

powiat grudziądzki

433,6

454,3

powiat lipnowski

244,4

264,0

powiat mogileński

216,4

231,7

powiat nakielski

511,6

505,9

38,3

34,3

powiat radziejowski* powiat rypiński*

68,0

140,6

972,7

1 032,2

1 218,5

1 220,7

powiat toruński*

587,7

624,0

powiat tucholski

566,9

697,6

powiat sępoleński powiat świecki

powiat wąbrzeski*

47

1 280,3

1 605,3

powiat włocławski*

623,6

598,4

powiat żniński

541,8

542,3

Razem

924,4

50 853,4

*  Kwoty wsparcia finansowego mogą nie odzwierciedlać w  pełni stanów rzeczywistych, ponieważ nie wszystkie gminy wymienionych powiatów przesłały odpowiednie informacje dla Biura Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi. Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu z  badania ankietowego „Współpraca samorządów z organizacjami pozarządowymi w województwie kujawsko-pomorskim,”, opracowanego przez Biuro Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Toruń, kwiecień 2014.

Analiza sprawozdań budżetowych samorządów powiatowych i gminnych w województwie pokazuje, że rola organizacji pozarządowych rośnie, z roku na rok zwiększa się nie tylko nominalna wartość środków przekazywanych organizacjom przez samorządy, ale również udział tych środków w całości wydatków bieżących jednostek samorządu terytorialnego. Jednocześnie uzyskane wyniki badań potwierdzają ogólnie znaną zależność pomiędzy poziomem zamożności gmin a aktywnością mierzoną liczbą wniosków aplikacyjnych. Samorządy charakteryzujące się wyższym poziomem samodzielności finansowej przeznaczają znacznie większe środki na projekty realizowane przez organizacje, a w budżetach małych gmin na cele te przekazuje się jedynie od  kilku do  kilkunastu

48

Jan Adamiak, Lech Nieżurawski

tysięcy złotych. Niepokoi również fakt, że ok. 15% samorządów powiatowych i gminnych nie ogłasza w ogóle otwartych konkursów ofert. Często wynika to nie tyle z braku środków finansowych, co z korzystania z innych form przekazywania dotacji organizacjom w oparciu chociażby o ustawę „Prawo zamówień publicznych”. Może to jednak prowadzić do naruszeń zasady konkurencyjności wśród organizacji pozarządowych. Największe możliwości współpracy z organizacjami pozarządowymi poza samorządem wojewódzkim mają samorządy miast na prawach powiatu15. W badanym regionie są to miasta: Bydgoszcz, Grudziądz, Włocławek i Toruń. Analizę ograniczymy do Torunia, gdzie działa obecnie około tysiąca organizacji pozarządowych, z których jednak tylko niewielka część posiada status organizacji pożytku publicznego. Zgodnie z  ustawą o  działalności pożytku publicznego i  o  wolontariacie organizacje pozarządowe mogą prowadzić działalność nieodpłatnie lub odpłatnie. W tym ostatnim przypadku uzyskane przychody mogą być przeznaczone wyłącznie na cele pożytku publicznego. W Toruniu działalność pożytku publicznego prowadzą głównie organizacje kościołów i związków wyznaniowych, część fundacji oraz kluby sportowe jako spółki na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie16. Kluby te nie działają w celu osiągnięcia zysku i przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych; zysk nie jest dzielony między członków, udziałowców, akcjonariuszy i pracowników. Tabela 6. Struktura dotacji z budżetu Torunia dla NGO w latach 2005–2013 według kierunków działalności (w tys. zł)

Wyszczególnienie Sport i turystyka Ochrona zdrowia i pomoc społeczna Kultura Ekologia Inne

Lata 2005

2007

2009

2010

2011

2012

2013

1933 1099 1044 328 292

2978 1286 915 294 266

4366 1422 1326 376 352

4192 1802 1365 319 339

5415 2142 1455 259 340

7125 2220 1454 168 336

7573 2275 1612 146 345

Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdań z realizacji jednorocznych Programów Współpracy Gminy Miasta Torunia z organizacjami pozarządowymi za lata 2005–2013.

  Miasta na prawach powiatu są szczególną formą samorządu, wykonując zadania przypisane ustawowo gminie oraz powiatowi. Ustrój i  działanie organów miasta określa ustawa o samorządzie gminnym. Obecnie funkcjonuje w Polsce 65 jednostek o tym statusie. 16   Dz. U. Nr 127, poz. 857 ze zm. 15

Płaszczyzny współdziałania samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi…

49

Tabela 7. Zrealizowane projekty, beneficjenci dotacji oraz liczba odbiorców w Toruniu w latach 2005–2013

Wyszczególnienie Liczba projektów Liczba beneficjentów dotacji Liczba odbiorców (w tys.)

Lata 2005

2007

2009

2010

2011

2012

2013

287 167 300

328 163 440

401 220 787

421 223 730

414 236 710

422 254 740

464 247 736

Źródło: jak w tabeli 6. Tabela 8. Dynamika wsparcia finansowego miasta Torunia dla NGO, liczba projektów oraz liczby odbiorców w latach 2005–2013 (rok 2004=100)

Wyszczególnienie Kwota dotacji Liczba projektów Liczba odbiorców

Lata 2004 2005 2007 2009 2010 2011 2012 2013 100 100 100

102 102 150

126 116 220

170 141 393

173 148 365

208 146 355

245 149 370

256 163 368

Źródło: jak w tabeli 6.

Współdziałanie samorządu z  organizacjami pozarządowymi przynosi wymierne korzyści ekonomiczne. W  2013  r. w  Toruniu zrealizowano łącznie 464 projekty (w  tym na zasadzie otwartego konkursu 391) z  łącznym wsparciem finansowym miasta w wysokości ok. 12 mln zł. Najwyższe dotacje przekazane zostały na zadania związane z rozwojem sportu i turystyki oraz pomocy społecznej i ochrony zdrowia. W dalszej kolejności wspierano kulturę i ekologię (tab. 6). Szacunkowa liczba osób zaangażowanych w realizację projektów wynosiła ponad 4,5 tysiąca, w  tym ok.  1,3 tys. wolontariuszy, przy czym poszczególne osoby mogły uczestniczyć równocześnie w różnych przedsięwzięciach. Łączne wydatki z  budżetu Torunia na zrealizowane przez organizacje pozarządowe zadania związane z  rozwojem sportu, rekreacji i  upowszechnianiem kultury fizycznej wyniosły w 2013 r. ok. 7,6 mln zł (tab. 6). Dynamika wzrostu była tu bardzo wysoka (prawie czterokrotny wzrost w stosunku do 2005 r.). Ze sprawozdania Wydziału Sportu i Turystyki za 2013 r. wynika, że gros środków przeznaczone zostało na rozwój sportu (w tym 15 dużych klubów otrzymało aż 5,6 mln zł – tab. 9), a  tylko 285 tys. zł, czyli ok.  3,8% skierowano na upowszechnianie kultury fizycznej, turystyki i krajoznawstwa.

50

Jan Adamiak, Lech Nieżurawski

W dziedzinie pomocy społecznej i ochrony zdrowia współpraca dotyczyła głównie zagadnień profilaktyki uzależnień i przeciwdziałania patologiom społecznym, promocji zdrowia oraz działań na rzecz osób niepełnosprawnych. Łącznie przeznaczono na tę współpracę ok. 2,3 mln zł, zrealizowano w sumie 95 przedsięwzięć, a szacunkowa liczba odbiorców wyniosła ok. 128 tys. osób. Zaangażowanych w realizację projektów było orientacyjnie ok. tysiąca osób (w tym ok. 350 wolontariuszy). Na wspieranie rozwoju kultury i  ochrony jej dóbr oraz podtrzymywania tradycji narodowej miasto wyasygnowało dla organizacji pozarządowych jedynie nieco ponad 1,3 mln zł, a  średnia wysokość wykorzystanej dotacji wynosiła ok. 21 tys. zł. Liczbę odbiorców szacuje się na ok. 215 tys., a zaangażowało się w realizację projektu ponad 2 tys. osób. Na ekologię i ochronę zwierząt oraz ochronę dziedzictwa przyrodniczego dotacje miasta w  roku 2013 były niższe niż w  roku 2005. Nastąpił tu drastyczny spadek ogólnej kwoty dotacji o prawie 56% (tab. 6). Tabela 9. Wykaz organizacji pozarządowych, które w 2013 roku uzyskały wsparcie finansowe miasta Torunia w kwocie powyżej 100 tys. zł

L.p. 1

Podmiot 2

Nazwa zadania 3

Wysokość dotacji w tys. zł 4

1

Fundacja Biuro Kultury

10. Międzynarodowy Festiwal Filmowy TOFIFEST

350,0

2

Fundacja Europejskiej Akademii Sztuki

XX Międzynarodowy Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich PROBALTICA

130,0

208,1

3

Sześć zadań związanych z problemem bezdomności, Caritas Diecezji profilaktyką uzależnień oraz działaniami socjoteraToruńskiej reprepeutycznymi zentowane przez Toruńskie Centrum „Caritas” im. Bł. Marii Karłowskiej w Toruniu

116,6

4

Caritas Diecezji To- Trzy zadania związane z problemem bezdomności ruńskiej reprezento- i programami profilaktyki uzależnień wane przez Centrum Pielęgnacji Caritas Diecezji Toruńskiej w Toruniu

Płaszczyzny współdziałania samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi… 1

2

3

51

4 173,5

5

Toruński Klub Kolar- Cztery zadania, obejmujące szkolenie sportowe dzieci ski „Pacific” i młodzieży i udział we współzawodnictwie sportowym, organizację obozów sportowych, sport na najwyższym poziomie rozgrywek oraz promocję sportu i zdrowego stylu życia

270,5

6

Akademicki Związek Sześć zadań obejmujących szkolenie dzieci i młoSportowy dzieży w wioślarstwie i udział we współzawodnictwie sportowym, organizację imprez sportowych i obozów młodzieżowych, szkolenie w wioślarstwie na najwyższym poziomie oraz promocję sportu i zdrowego stylu życia TKS-T „Budowlani”

Siedem zadań obejmujących szkolenie dzieci i młodzieży w szermierce, wioślarstwie i siatkówce oraz udział we współzawodnictwie sportowym, organizację imprez sportowych, obozową akcję letnią, rozwój sportu na najwyższym poziomie rozgrywek, a także promocję sportu i zdrowego stylu życia

528,4

KS „Pomorzanin”

Dziewięć zadań, obejmujących szkolenie dzieci i młodzieży w hokeju na trawie, piłce nożnej i boksie oraz udział we współzawodnictwie sportowym, szkolenie sportowe dorosłych, turniej bokserski, a także promocję sportu i zdrowego stylu życia

419,9

MMKS „Katarzynki”

Siedem zadań, obejmujących szkolenie dziewcząt w sekcji koszykówki i udział we współzawodnictwie sportowym, międzynarodowy turniej, obozy sportowe oraz promocję sportu i zdrowego stylu życia

1 067,9

MKS „Włókniarz”

Dwa zadania, obejmujące szkolenie sportowe dzieci i młodzieży i udział we współzawodnictwie sportowym oraz organizację obozów sportowych

100,1

MKS „Axel”

Trzy zadania, obejmujące szkolenie dzieci i młodzieży w łyżwiarstwie figurowym, organizację obozów sportowych oraz międzynarodowych zawodów MENTOR NESTLE NESQUIK CUP

205,4

MKLa Toruń

Pięć zadań, związanych z rozwojem sportu dzieci i młodzieży, organizacją obozów sportowych i mistrzostw Polski seniorów, sport na najwyższym poziomie rozgrywek oraz promocję sportu i zdrowego stylu życia

222,6

STOWARZYSZENIE „MMKS PIERNIKI”

Trzy zadania, obejmujące szkolenie sportowe chłopców (koszykówka) i organizację obozu sportowego, szkolenie seniorów i udział we współzawodnictwie sportowym

617,7

7

8

9

10

11

12

13

52

Jan Adamiak, Lech Nieżurawski Tab. 9 (cd.)

1

2

3

4

7KS-T „Energa-Manekin”

Cztery zadania, obejmujące szkolenie dzieci i młodzieży w tenisie stołowym i organizację obozu sportowego, szkolenie seniorów i udział we współzawodnictwie sportowym, a także promocję sportu i zdrowego stylu życia

179,4

MKS „Sokoły”

Trzy zadania obejmujące szkolenie dzieci i młodzieży, udział we współzawodnictwie sportowym, organizację obozów i imprez sportowych, także o zasięgu międzynarodowym

369,3

Młodzieżowa Akademia Footballu

Jedno zadanie, polegające na promocji sportu i aktywnego stylu życia oraz umożliwianiu mieszkańcom Torunia dostępu do aktywności sportowej w zakresie piłki nożnej

140,0

Klub Sportowy Toruń Hokejowa 17 Spółka Akcyjna

Dwa zadania, obejmujące szkolenie oraz udział w rozgrywkach w hokeju na lodzie (drużyny seniorów klubu i drużyny Nesty Toruń), a także akcje edukacyjne i sportowo-rekreacyjne dla mieszkańców

715,0

Klub Sportowy 18 Toruń Unibax SA

Jedno zadanie, polegające na szkoleniu sportowym na najwyższym poziomie rozgrywek oraz udziałem we współzawodnictwie sportowym

300,0

Basket Toruń SA

Jedno zadanie, polegające na promocji sportu i aktywnego stylu życia oraz umożliwianiu dostępu do różnorodnych form sportowej aktywności jak największej liczbie mieszkańców

145,0

14

15

16

19

Źródło: opracowanie własne na podstawie sprawozdania za rok 2013 z wykonania uchwały nr 441/2012 Rady Miasta Torunia z dnia 22 listopada 2012 roku w sprawie uchwalenia Programu Współpracy Gminy Miasta Toruń w  2013  roku organizacjami pozarządowymi, Toruń kwiecień 2014 r.

Miasto podejmuje, podobnie jak samorząd województwa, szereg pozafinansowych form współpracy z organizacjami pozarządowymi. Należy do nich m.in. wzmacnianie ich potencjału technicznego i organizacyjnego w drodze przekazywania urządzeń biurowych, sprzętu komputerowego oraz różnych materiałów reklamowych. Wysokość dotacji pokrywała w  zależności od  rodzaju zadania od  50 do  80% kosztów jego realizacji. średnia kwota dotacji w  roku 2013 wynosiła ok.  26 tys. zł (czyli 65% realizacji kosztów). W  Toruniu przyjęto zasadę, że  koszty obsługi projektu nie mogą być wyższe niż 10% kosztów zadania. Obowiązująca w mieście wycena pracy oparta jest o standardy danej bran-

Płaszczyzny współdziałania samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi…

53

ży lub, w innych przypadkach, wynosi maksymalnie 12 zł za godzinę pracy17. Do obniżki kosztów przyczynia się w znaczący sposób fakt, że praca w organizacjach pozarządowych wykonywana jest w dużej części przez wolontariuszy. Istotną informacją uzupełniającą obraz działalności organizacji pozarządowych w  mieście jest fakt istnienia ogromnych dysproporcji między nimi, dotyczących wielkości, możliwości i zasięgu działania, liczby odbiorców i wysokości wsparcia finansowego ze strony samorządu. Uderzająca jest rozpiętość między dużymi i  aktywnymi klubami sportowymi, bardzo widocznymi w  mieście i  wpływającymi na jego wizerunek, beneficjentami kilkunastu z największych dotacji samorządowych na poziomie średnio ok. kilkuset tysięcy złotych, a niewielkimi stowarzyszeniami czy fundacjami o mocno ograniczonym potencjale, ale też społecznie pożytecznymi.

4. Podsumowanie Współpraca administracji samorządowej z organizacjami pozarządowymi jest ważnym elementem naszej rzeczywistości społeczno-ekonomicznej, w województwie kujawsko-pomorskim tak samo jak w innych częściach Polski. Pozwala lepiej zaspokajać potrzeby ludności, efektywniej wydatkować coraz bardziej ograniczone środki budżetowe samorządów, a także wydatnie przyczynia się do aktywizowania miejscowej społeczności, której uświadamia jej możliwości wpływania na kształt polityki lokalnej. Obecność organizacji pozarządowych wpływa pozytywnie na aktywność władz samorządowych oraz wypełnia lukę między sektorem prywatnym i publicznym w zaspokajaniu potrzeb ludności. Organizacje, oferując wykonanie zadania publicznego, powinny dysponować wkładem własnym, ale zasadniczą część związanych z  tym kosztów pokrywają środki przekazane przez samorządy. Nie jest to jednak sytuacja najbardziej pożądana: fakt, że  dla organizacji pozarządowej głównym źródłem finansowania pozostaje wciąż budżet samorządowy, może oznaczać brak umiejętności aplikowania o fundusze spoza samorządu, co  potwierdzałby także względnie niski odsetek organizacji korzystających ze środków unijnych. A tak duże uzależnienie finansowe od lokalnych władz utrudnia realizowanie zasady partnerstwa, ważnej dla współpracy obu sektorów, czasem wywołując po stronie samorządowej postawy paternalistyczne.   M. Flisykowska-Kacprowicz, Dotacje  z budżetu samorządu dla organizacji pozarządowych prowadzących działalność pożytku publicznego w praktyce miasta Torunia, [w:] A. Borodo  (red.), Dotacje i subwencje w systemie finansowym samorządu terytorialnego, Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 2013, s. 311. 17

54

Jan Adamiak, Lech Nieżurawski

Teren działalności organizacji pozarządowych w  województwie kujawsko-pomorskim to podobnie jak w  całym kraju przede wszystkim miasta, duże częściej niż te mniejsze. Obszary wiejskie objęte są tymi działaniami w  mniejszym stopniu – w  tym wypadku nawet poniżej średniej krajowej. Mieszkańcy wsi niejako tradycyjnie mniej chętnie uczestniczą w sformalizowanych strukturach, także w sprawach dotyczących wspólnych problemów. Wysoce niepokojący jest jednak fakt, że w 17% gmin wiejskich województwa nie powstały w ogóle programy współpracy z organizacjami pozarządowymi, choć do ich uchwalenia po wcześniejszym skonsultowaniu z NGO samorządy są zobowiązane ustawą. Najwyraźniej tamtejsze organy samorządowe nie dostrzegają korzyści płynących ze zorganizowanego współdziałania dla dobra mieszkańców gminy. Naruszają też przy tym obowiązujące prawo. Także pozytywne zjawisko, jakim jest element konkurencji między organizacjami, występuje generalnie tylko w  miastach, a  na wsi jest w  zasadzie nieobecne. Dla przykładu: w Toruniu ogłoszono w 2013 r. 11 konkursów, na które wpłynęło 241 ofert, a w rezultacie zawarto ok. 180 umów o realizację zadania. Natomiast w gminach wiejskich liczba składanych ofert w ogromnej większości równała się liczbie zawieranych później umów, więc o konkurencyjności nie może być mowy. Ze współpracą jednostek samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi wiążą się jeszcze inne problemy szczegółowe (np. trudności z merytoryczną oceną projektów, rozliczaniem dotacji itd.), ale ani one, ani te wyżej wymienione nie przekreślają jej wielkiego znaczenia dla lokalnej społeczności. Stanowi ona bardzo ważny element budowania społeczeństwa w pełni obywatelskiego, świadomego nie tylko swoich praw i obowiązków, ale także swoich realnych możliwości działania i wykorzystującego je w umiejętny sposób. Bibliografia Adamiak J., Czupich M., Ignasiak-Szulc A., Wybrane aspekty współpracy samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi w realizacji zadań publicznych, „Prawo Budżetowe Państwa i Samorządu” 2013, nr 2 (1). Bukowska-Piesczyńska A., Gendek-Ufa K., Środki publiczne w finansowaniu organizacji pozarządowych, „Samorząd Terytorialny” 2014, nr 1–2. Czaja-Hliniak I., Współdziałanie gmin z  organizacjami pozarządowymi na przykładzie miasta metropolitalnego, „Finanse Komunalne” 2012, nr 1–2. Flisykowska-Kacprowicz M., Dotacje z budżetu samorządu dla organizacji pozarządowych prowadzących działalność pożytku publicznego w  praktyce miasta Torunia, [w:] A.  Borodo

Płaszczyzny współdziałania samorządu terytorialnego z organizacjami pozarządowymi…

55

(red.), Dotacje i subwencje w systemie finansowym samorządu terytorialnego, Wydawnictwo „Dom Organizatora”, Toruń 2013. Ofiarska M., Zasady zlecania organizacjom pozarządowym wykonania zadań gminy, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio H, Oeconomia 2012, vol. XLVI, 3. Ofiarski Z., Finansowanie zadań zleconych przez gminę organizacjom pozarządowym, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio H, Oeconomia 2012, vol. XLVI, 3. Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych. Raport z badań 2012, Stowarzyszenie Klon/ Jawor, Warszawa 2013. Schmidt J., Rozwój organizacji pozarządowych. Teoria i praktyka, Wyd. Naukowe Sedno, Warszawa 2012. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, tekst jednolity, Dz. U. 2014, poz. 1118.

ACTA ELBINGENSIA KWARTALNIK NAUKOWY ELBL ĄSKIE J UCZELNI HUMANIST YCZNO-EKONOMICZNE J

Prawo, Administracja, Zar ządzanie publiczne z. 10

2014, t. XXIII, nr 4

Piotr Czyżyk*

CLOUD COMPUTING W ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ, CZYLI PRZENOSZENIE TRADYCYJNYCH METOD ZARZĄDCZYCH DO CHMURY OBLICZENIOWEJ NA PRZYKŁADZIE SAMOOCENY I DOSKONALENIA WEDŁUG MODELU CAF Streszczenie: Nowoczesne technologie już kilka lat temu wkroczyły w  obszar administracji publicznej, często całkowicie zmieniając dotychczas stosowane procedury i  metody. Tradycyjne dokumenty zostały zastąpione dokumentami elektronicznymi, a ręczne sygnatury podpisem cyfrowym. Postęp technologiczny rozwija się w błyskawicznym tempie, dzięki czemu wiele systemów informatycznych jest przenoszonych dzisiaj do tzw. chmury (Cloud), co ma to zapewnić uniezależnienie się od stacji roboczych oraz dostęp do systemu z dowolnego miejsca na świecie z  dowolnego urządzenia (również mobilnego). Obecnie z  powodzeniem działają w chmurze np. popularne systemy Elektronicznych Obiegów Dokumentów. Zaprezentowane w artykule wyniki badań pokazują innowacyjne rozwiązania stworzone w celu ułatwienia przeprowadzania samooceny CAF. Zaprezentowane zostały również korzyści, które mogą zostać osiągnięte dzięki technologii Cloud Computing w okresie kilku lat użytkowania systemu. Słowa kluczowe: CAF, CAFaaS, chmura obliczeniowa, doskonalenie, zarządzanie Synopsis: Cloud Computing in public administration. The  transfer of traditional management methods to the Cloud on the example of the self-assessment and improvement in the CAF model A few years ago modern technologies entered the area of ​​public administration, often completely changing the  previously used procedures and methods. Traditional documents have been replaced by electronic documents while signatures are being replaced by digital ones. Technology, however, develops continuously thanks to which many systems may be *  Mgr inż. analityk systemów komputerowych w OPEGIEKA Sp. z o.o. w Elblągu.

58

Piotr Czyżyk

transferred to the  Cloud, in order to limit the  dependence on traditional workstations and provide access to systems from anywhere, anytime and any device (including mobiles). Some systems can successfully operate in the Cloud, e.g. document management systems. However, until now it was thought that some areas of public administration are impossible to move to the Cloud, e.g. improvement systems. This paper presents the results of the research project “Research on the use of cloud computing technology in the self-assessment process in accordance with the CAF”, which aimed to explore technological possibilities of transferring the CAF self-assessment process to the Cloud. The research results have created innovative solutions that may facilitate carrying out the  CAF self-assessment procedure in a  more effective way. The results also presents the benefits that can be achieved thanks to using cloud computing over several years of using the system. Keywords: CAF, CAFaaS, cloud computing, improvement, administration

Wstęp Nowoczesne technologie już kilka lat temu wkroczyły w obszar administracji publicznej, często całkowicie zmieniając dotychczas stosowane procedury i  metody. Tradycyjne dokumenty zostały zastąpione dokumentami elektronicznymi, a ręczne sygnatury podpisem cyfrowym. Postęp technologiczny rozwija się w  błyskawicznym tempie, dzięki czemu wiele systemów informatycznych jest przenoszonych dzisiaj do tzw. chmury (Cloud), co ma to zapewnić uniezależnienie się od stacji roboczych oraz dostęp do systemu z dowolnego miejsca na świecie z dowolnego urządzenia (również mobilnego). W ten trend wpisuje się system CAFaaS, zbudowany w technologii Cloud Computing, który umożliwia przeprowadzenie samooceny jednostki administracji publicznej w oparciu o model CAF (Common Assessment Framework).

1. Metodyka badań Badania odbywały się w ramach projektu „Badanie nad wykorzystaniem technologii Cloud Computing do  samodzielnej certyfikacji według metody CAF” i były podzielone na dwie części: 1.  badania przemysłowe, 2.  prace rozwojowe. W  ramach badań przemysłowych przeprowadzono przegląd literatury specjalistycznej, dotyczącej zarówno samej metody CAF, jak i technologii webowych, w których miałaby zostać zaimplementowana metoda. Sprawdzono również wszelkie uwarunkowania prawne (w  Polsce i  w  Unii Europejskiej), które ewentualnie uniemożliwiałyby przeniesienie metody CAF do  chmury obliczeniowej. Dokonano również konsultacji z ekspertami przeprowadzającymi samooceny według metody CAF, zaczerpnięto od nich dobre praktyki

Cloud Computing w administracji publicznej…

59

oraz zapisano wszelkie zasygnalizowane problemy mogące wyniknąć z implementacji nowego podejścia. Sformułowano następujące założenia badawcze: 1.  możliwe jest przeniesienie metody CAF do chmury obliczeniowej, 2.  możliwe jest pełne zaimplementowanie metody w modelu SaaS, 3.  zaimplementowanie metody CAF znacząco przyspieszy proces samooceny CAF. Podczas prac rozwojowych zaimplementowano prototyp systemu CAFaaS, który miał potwierdzić poprawność powyższych założeń badawczych.

2. Cloud Computing Cloud Computing jest łatwo dostępną usługą zorientowaną na tzw. user experience, czyli „doświadczenia użytkownika”, która umożliwia odbiorcom końcowym dostęp do  zasobów oraz aplikacji IT jako usług bez konieczności instalowania infrastruktury IT w swojej siedzibie1. Jest to duże ułatwienie w  dostępie do  nowoczesnych technologii, ponieważ nie wiąże się z  koniecznością każdorazowego zakupu nowego sprzętu komputerowego. Dzięki takiemu podejściu, użytkownik końcowy może za pomocą stosunkowo słabego terminala końcowego (np. przeciętnego komputera biurowego) uzyskać dostęp do potężnych mocy obliczeniowych oferowanych przez usługi w chmurze2. Instytucje czy firmy posiadające już sprzęt komputerowy (laptopy lub desktopy), nie muszą się martwić o jego wydajność w  przypadku chęci zakupu nowej aplikacji. Dodatkową zaletą usług zbudowanych w oparciu o Cloud Computing jest korzystanie z wybranych usług w  modelu On-Demand (na życzenie) – charakterystyka niektórych systemów powoduje, że  nie są używane codziennie, a  jedynie od  czasu do  czasu (np. raz w  roku). Dzięki temu można wykupić czasowy dostęp do usługi i płacić jedynie za rzeczywisty czas użytkowania danej aplikacji, co z kolei redukuje koszty wielu działań. Takie podejście jest również opłacalne dla usługodawcy, który może rozdysponowywać nieużywane zasoby pomiędzy aktywnych klientów3, dzięki czemu nie musi utrzymywać osobnych zasobów dla każdego klienta z osobna.   C. Hong, W. Ning, J.Z. Ming, A Transparent Approach of Enabling SaaS Multi-tenancy in the Cloud, 6th World Congress on Services, IEEE 2010, p. 40–47. 2   G. Yang, F. Zhou, Z. Zhu, The  Application of Saas-based Cloud Computing in the  University Research and Teaching Platform, International Conference on Intelligence Science and Information Engineering, IEEE 2011, p. 210–213. 3   V. Monfort, M. Khemaja et al., Using SaaS and Cloud computing For „On Demand” E Learning Services, 10th IEEE International Conference on Advanced Learning Technologies, IEEE 2010, p. 663–665. 1

60

Piotr Czyżyk

Dodatkową zaletą Cloud Computing dla użytkownika końcowego jest brak konieczności instalowania jakiegokolwiek oprogramowania. Wystarczy nowoczesna przeglądarka internetowa i dostęp do Internetu, aby móc korzystać z aplikacji działającej w chmurze. Takie podejście umożliwia również dostęp do  aplikacji działającej w  chmurze z  poziomu tabletu lub smartfona, jednakże użytkowanie aplikacji napisanej na komputer typu Desktop na smartfonie może być uciążliwe, jeżeli producent aplikacji nie uwzględni takiej możliwości w momencie projektowania aplikacji. Aby aplikacja była w pełni funkcjonalna na obecnie produkowanych urządzeniach, należy stworzyć ją w  technologii responsywnej. Technologia ta zakłada, że  aplikacja powinna dostosowywać się do ekranu, na którym jest wyświetlana i powinna reagować na zmianę szerokości ekranu, np.  poprzez obrócenie tabletu z  pozycji poziomej w pionową. Interfejs nie powinien posiadać wartości absolutnych, np. wymiarów w pikselach, tylko wartości względne, np. procent szerokości ekranu. Dodatkowo należy zastosować tzw. progi rozdzielczości, które będą definiowały grupy urządzeń, po przekroczeniu których interfejs będzie zmieniał wygląd. Takimi grupami najczęściej są4: •  XS – smartfony, •  S – tablety w pionie, •  M – tablety w poziomie i standardowe ekrany komputerowe, •  L – panoramiczne ekrany komputerowe o wysokich rozdzielczościach. Usługi umieszczone w  chmurze mają z  punktu widzenia użytkownika transparentną architekturę, jednakże z  punktu widzenia dostawcy oprogramowania architektura musi być redundantna i dostosowana do potrzeb użytkowników końcowych. W zależności od wymaganej wydajności i poziomu bezpieczeństwa danych stosuje się kilka podejść:

Rysunek 1. Zależność trzech podejść bazodanowych i ich wpływ na izolację bądź współdzielenie danych klientów Źródło: Multi-Tenant Data Architecture; https://msdn.microsoft.com/en-us/ library/aa479086.aspx [dostęp: 18.07.2014).

4   Badanie nad wykorzystaniem technologii Cloud Computing do samodzielnej certyfikacji według metody CAF” (pr. zbior.), OPEGIEKA Sp. z o.o.

Cloud Computing w administracji publicznej…

61

1. Oddzielne bazy danych (Separated Database)

Rysunek 2. Podejście numer jeden – oddzielne bazy danych (Separated Database). Źródło: Multi-Tenant Data Architecture, [online] https://msdn.microsoft.com/en-us/ library/aa479086.aspx [link z 18.07.2014]

2. Wspólna baza danych, oddzielne schematy (Shared Database, Separated Schema)

Rysunek 3. Podejście numer dwa – wspólna baza danych, oddzielne schematy (Shared Database, Separated Schema) Źródło: Multi-Tenant Data Architecture, [online] https://msdn.microsoft.com/en-us/ library/aa479086.aspx [link z 18.07.2014]

62

Piotr Czyżyk

3. Wspólna baza danych, współdzielony schemat (Shared Database, Shared Schema)

Rysunek 4. Podejście numer trzy – wspólna baza danych, współdzielony schemat (Shared Database, Shared Schema) Źródło: Multi-Tenant Data Architecture, https://msdn.microsoft.com/en-us/ library/aa479086.aspx [dostęp: 18.07.2014]

Podejście 3 jest najprostsze w  implementacji i  wymaga najmniej zasobów. Występuje tutaj wspólna baza danych, wspólny schemat, a  także wspólne tablice. Każdy rekord jest natomiast opatrzony numerem ID danego klienta w  celu właściwej identyfikacji danych. Takie podejście nie zapewnia niestety wymaganego poziomu bezpieczeństwa i jest podatne na proste ataki. W drugim podejściu nadal występuje jedna baza danych, jednakże każdy klient posiada swój własny schemat. W podejściu 1 każdy klient posiada własną bazę danych, co przy dużej liczbie klientów wymaga dużej ilości zasobów, jednakże zapewnia największy poziom bezpieczeństwa danych. Podejście 1 generuje ponadto wiele innych problemów, tj. konieczność tworzenia nowej bazy danych dla każdego nowego klienta, konieczność wykonywania i przechowywania oddzielnych kopii baz danych każdego klienta, a także konieczność aktualizacji każdej bazy danych osobno w razie powstania potrzeby ich modyfikacji5. Przy tworzeniu systemu CAFaaS priorytetem było bezpieczeństwo danych użytkowników końcowych, stąd też zostało wybrane podejście 1, czyli osobne bazy danych dla każdego klienta. Dzięki temu dane klientów są odseparowane fizycznie i nie są podatne na ataki typu SQL Injection. Dodatkowo nie ma możliwości wycieku danych, czyli np. zmodyfikowania aplikacji lub przekierowań tak, aby uzyskać dostęp do danych innej organizacji. 5

  Badanie nad wykorzystaniem technologii Cloud Computing…

Cloud Computing w administracji publicznej…

63

3. Samoocena CAF Przez wiele lat administracja publiczna starała się wdrożyć nowe techniki i metody doskonalenia w celu poprawy jakości, skuteczności, efektywności, odpowiedzialności ekonomicznej i  społecznej organizacji publicznych. Europejska Sieć ds. Administracji Publicznej opracowała narzędzie wspierające administracje publiczne w ich dążeniu do ciągłego doskonalenia. W roku 2000 zaprezentowana została Wspólna Metoda Oceny (Common Assessment Framework), czyli europejski instrument zarządzania jakością dostosowany do, i opracowany przez sektor publiczny. Jest to zunifikowany model, który z założenia miał być prosty, dostępny i łatwy w użyciu dla wszystkich organizacji sektora publicznego w  Europie. Od  momentu opracowania modelu ponad 3000 organizacji sektora publicznego w  Europie zarejestrowało się jako użytkownicy CAF. Model doczekał się trzech modyfikacji, a  jego najnowsza wersja ukazała się w 2013 roku. Nowa wersja modelu jest rezultatem współpracy Narodowych Korespondentów CAF krajów członkowskich Unii Europejskiej wspieranych przez Europejskie Centrum Zasobów CAF, działające przy Europejskim Instytucie Administracji Publicznej w Maastricht (EIPA)6. Wspólna Metoda Oceny (CAF) to narzędzie kompleksowego zarządzania jakością, opracowane przez sektor publiczny dla sektora publicznego, zainspirowane Modelem Doskonałości Europejskiej Fundacji Zarządzania Jakością (EFQM®). Opiera się na założeniu, że doskonałe wyniki organizacji osiągane są poprzez przywództwo ukierunkowane na strategię i planowanie, pracowników, partnerstwo, zasoby i procesy. CAF, jako całościowe i wszechstronne podejście do analizy działalności organizacji, jest sposobem na spojrzenie na nią pod różnymi kątami w tym samym czasie. CAF został zaprojektowany tak, by mógł być stosowany we wszystkich obszarach sektora publicznego oraz na jego różnych poziomach: krajowym/ federalnym, regionalnym czy lokalnym. Zadaniem CAF jest realizacja pięciu głównych celów7: 1.  wprowadzenie organizacji publicznych w kulturę doskonalenia i zasad TQM,   Doskonalenie Organizacji Publicznych Poprzez Samoocenę CAF 2013, http://dsc. kprm.gov.pl/sites/default/files/doskonalenie_organizacji_publicznych_poprzez_samoocene_ caf_2013.pdf [dostęp: 13.07.2014]. 7   Doskonalenie Organizacji Publicznych Poprzez Samoocenę CAF 2013, [online] http:// dsc.kprm.gov.pl/sites/default/files/doskonalenie_organizacji_publicznych_poprzez_samoocene_caf_2013.pdf [dostęp: 13.07.2014 r.]. 6

64

Piotr Czyżyk

2.  prowadzenie organizacji publicznych (stopniowo) do pełnej realizacji cyklu „planuj-wykonaj-sprawdź-popraw” (Plan-Do-Check-Act), 3.  ułatwienie samooceny organizacjom publicznym w  celu uzyskania diagnozy oraz określenia działań usprawniających, 4.  działania jako pomost pomiędzy różnorakimi modelami stosowanymi w zarządzaniu jakością zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym, 7 5.  ułatwienie organizacjom sektora publicznego wzajemnego uczenia się poprzez porównywanie do najlepszych wzorów (benchlearning). Struktura Modelu

Model CAF POTENCJAŁ

WYNIKI 7.Wyniki w relacjach z pracownikami

3.Pracownicy

1.Przywództwo

2. Strategia i Planowanie

3. Partnerstwo i Zasoby

5.Procesy

6. Wyniki w relacjach z klientami / obywatelami

9.Wyniki kluczowe

8.Wyniki w zakresie odpowiedzialności społecznej

INNOWACJE I UCZENIE SIĘ

Rysunek 5. Struktura modelu CAF

Złożona z 9 kryteriów (zwanych też kryteriami głównymi) struktura modelu CAF określaŹródło: główne aspekty, które powinny być uwzględniane w każdej analizie Doskonalenie Organizacji Publicznych Poprzez Samoocenę CAF 2013, organizacyjnej. Kryteria 1-5 dotyczą praktyk zarządczych w organizacji: tak zwanego http://dsc.kprm.gov.pl/sites/default/files/doskonalenie_organizacji_publicznych_poprzez Potencjału. Określają one wszystko to, co organizacja robi, oraz to, jak podchodzi _samoocene_caf_2013.pdf [dostęp: 13.07.2014] do zadań, by osiągać pożądane wyniki. Kryteria 6-9 obejmują natomiast Wyniki dotyczące klientów/obywateli, pracowników, społeczeństwa i kluczowych osiągnięć, Złożona z 9 kryteriów (zwanych też kryteriami mooparte na pomiarach postrzegania organizacji i na oceniegłównymi) wskaźnikówstruktura działalności. Każde podstawowe dzieli siępowinny następniebyć nauwzględniane kryteria szczegółowe delu CAFkryterium określa główne aspekty, które w każdej (podkryteria). Zespół 28 Kryteria podkryteriów obejmuje praktyk główne kwestie, które w  należy analizie organizacyjnej. 1–5 dotyczą zarządczych orgarozważyć przy ocenie danej organizacji. Są one zilustrowane przykładami, nizacji, tak zwanego Potencjału. Określają one wszystko to, co  organizacja dokładniej objaśniającymi znaczenie podkryteriów i sugerującymi obszary, na które robi oraz to, jak podchodzi do zadań, by osiągać pożądane wyniki. Kryteria trzeba zwrócić uwagę, by zbadać, w jakim stopniu organizacja odpowiada wymogom danego podkryterium. Przykłady stanowią dobre praktyki z krajów pracowników, europejskich. 6–9 obejmują natomiast wynikitedotyczące klientów/obywateli, Nie wszystkie są odpowiednie osiągnięć, dla każdej organizacji, wiele zpostrzegania nich może społeczeństwa i  kluczowych oparte na jednak pomiarach stanowić punkt odniesienia podczas samooceny. Włączenie wniosków z oceny organizacji i na ocenie wskaźników działalności. Każde kryterium podstawopotencjału i wyników w praktyki zarządcze stanowi ciągły cykl innowacji i uczenia się, który towarzyszy organizacjom na ich drodze do doskonałości. Współzależności w ramach modelu Holistyczne podejście 1 Kompleksowego Zarządzania Jakością (ang. Total Quality Management – TQM) i CAF nie oznacza tylko i wyłącznie, że wszystkie elementy

Cloud Computing w administracji publicznej…

65

we dzieli się następnie na kryteria szczegółowe (podkryteria). Zespół 28 podkryteriów obejmuje główne kwestie, które należy rozważyć przy ocenie danej organizacji. Są one zilustrowane przykładami dokładniej objaśniającymi znaczenie podkryteriów i sugerującymi obszary, na które trzeba zwrócić uwagę, by zbadać, w jakim stopniu organizacja odpowiada wymogom danego podkryterium. Przykłady te stanowią dobre praktyki z krajów europejskich. Nie wszystkie są odpowiednie dla każdej organizacji, jednak wiele z nich może stanowić punkt odniesienia podczas samooceny. Włączenie wniosków z oceny potencjału i wyników w praktyki zarządcze stanowi ciągły cykl innowacji i uczenia się, który towarzyszy organizacjom na ich drodze do doskonałości8.

4. System CAFaaS Firma OPEGIEKA otrzymała dofinansowanie na realizację projektu „Badanie nad wykorzystaniem technologii Cloud Computing do  samodzielnej certyfikacji według metody CAF” w  ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 2007–2013. Oś priorytetowa „Badanie i rozwój nowoczesnych technologii” działanie 1.4 Wsparcie projektów celowych. Realizacja projektu obejmowała przeprowadzenie badań przemysłowych oraz prac rozwojowych. Badania przemysłowe zostały ukierunkowane na pozyskanie nowej wiedzy w zakresie możliwości zastosowania aplikacji internetowej do samodzielnej certyfikacji według modelu CAF. Prace rozwojowe ukierunkowane zostały na zastosowanie praktyczne nowo pozyskanej wiedzy oraz zbadanie możliwości jej skomercjalizowania w postaci prototypu systemu. Zastosowano następujący podział zadań w ramach projektu: 1.  Badania przemysłowe: 1.1.  Zadanie BP-1: Badanie przemysłowe związane z I Fazą doskonalenia organizacji według modelu CAF, 1.2.  Zadanie BP-2: Badanie przemysłowe związane z II Fazą doskonalenia organizacji według modelu CAF, 1.3.  Zadanie BP-3: Badanie przemysłowe związane z III Fazą doskonalenia organizacji według modelu CAF, 2.  Prace rozwojowe: 2.1.  Zadanie PR-1: Opracowanie prototypu.

8

  Badanie nad wykorzystaniem technologii Cloud Computing…

66

Piotr Czyżyk

W ramach projektu firma OPEGIEKA Sp. z o.o., przy zaangażowaniu dostawcy usług doradczych, opracowała i wdrożyła innowacyjny w skali świata system CAFaaS oparty o technologię Cloud Computing. System ten wspiera organizacje w trakcie procesu doskonalenia według Wspólnej Metody Oceny CAF. Obecnie stosowane sposoby certyfikacji zgodnej z modelem CAF wdrażane są przez wynajmowane firmy doradcze oraz consultingowe i  ich ekspertów. Działania takie są bardzo skomplikowane i złożone pod względem organizacyjnym, drogie i  bardzo czasochłonne. Od  użytkowników wciąż oczekuje się dokładnej znajomości modelu CAF i  samodzielnej interpretacji wyników. Podnoszenie jakości zarządzania i samodoskonalenia powinno być celem samym w  sobie. Idea tworzenia aplikacji wspierających różnego rodzaju procesy polega na odciążaniu użytkownika z konieczności skupiania się na procesie prowadzącym do  rozwoju i  przesunięciu ciężaru na działania bezpośrednio związane już z samym rozwojem. Wadą modelu CAF jest jego duże skomplikowanie, co  powoduje, że  ręczne liczenie punktacji poszczególnych kryteriów może powodować powstanie dużej liczby błędów. Aby usprawnić proces samooceny powstało kilka narzędzi wspomagających przeprowadzanie procesu CAF. Pierwszym narzędziem jest Self Assessment e-Tool stworzone przez EIPA i  dostępne na stronie http://www.eipa.eu/en/ pages/show/&tid=72. Narzędzie to nie pozwala na przeprowadzenie użytkownika przez cały proces samooceny CAF, a ma na celu jedynie jej wspomaganie. Umożliwia gromadzenie dowodów przez grupy samooceny, a  także ręczne wprowadzanie ocen poszczególnych kryteriów. Jest ogólnodostępne dla wszystkich zarejestrowanych użytkowników. Kolejnym narzędziem jest stworzony przez Politechnikę Gdańską system NOR-STA, dostępny pod adresem http://www.nor-sta.eu/. System ten wspiera zwłaszcza gromadzenie baz dokumentacji zarządczej, ale umożliwia także zgrubną, subiektywną ocenę punktową zgromadzonych dowodów, jednakże brakuje mu podstawowego założenia modelu CAF, czyli pętli P-D-C-A (Plan-Do-Check-Act). Trzecim narzędziem, które istnieje na rynku jest CAFaid, które zostało opracowane przez firmę doradczą F5 Konsulting z Poznania. Niestety z uwagi na niepełną implementację modelu CAF nie znalazło szerszego zastosowania9. W  odpowiedzi na zapotrzebowanie klientów firma OPEGIEKA podjęła się stworzenia systemu o roboczej nazwie CAFaaS, który służy do przeprowadzania samooceny zgodnie z modelem CAF. Aplikacja oparta jest o technologię SOA, czyli architekturę zorientowaną na usługi. Zastosowany przez 9

  Tamże.

Cloud Computing w administracji publicznej…

67

OPEGIEKA model SaaS to na dzień dzisiejszy jedyne rozwiązanie rynkowe, które umożliwi odbiorcom docelowym łatwiejszy dostęp do tych systemów, jednocześnie obniżając koszty utrzymania. Dzięki zastosowaniu modelu nie występuje zakup oprogramowania, nie istnieją koszty wdrożenia i utrzymania systemu. Opłata pomniejszona o  wiele czynników generujących koszty rozłożona jest w  czasie i  pobierana jako abonament. Tym samym nie ma konieczności zakupu drogiego sprzętu, nie ma konieczności utrzymywania kadry administrującej systemem i utrzymującej go. Wszystkie te koszty przechodzą na dostawcę usługi, a dzięki temu jest ona znacznie tańsza i bardziej konkurencyjna. Dzięki SaaS realnym staje się wykorzystywanie nawet dużych i  skomplikowanych systemów bez konieczności ponoszenia znacznych nakładów finansowych. Tym samym dostawcy skomplikowanych rozwiązań pozyskują nowe rynki odbiorców10. Projektowany system jest nowością w  skali świata oraz posiada cechy innowacji w skali międzynarodowej, gdyż interfejs udostępniający jego możliwości i  funkcjonalność realizowany jest w  technologii Cloud Computing, co rozszerzy jego zasięg do szczebla międzynarodowego i każda jednostka organizacyjna stosująca model CAF będzie mogła stać się jego beneficjentem bez konieczności przeprowadzania prac wdrożeniowych w swojej lokalizacji. Praktyczne zastosowanie funkcjonalności projektowanego systemu znajdzie miejsce wszędzie tam, gdzie jednostki administracji publicznej zdecydują się na stosowanie modelu CAF w procesie zarządzania jakością i certyfikacji. Do grona potencjalnych odbiorców nowych produktów firmy powstałych w  wyniku realizacji przedmiotowego projektu można zaliczyć: administrację centralną, agencje rządowe oraz samorząd terytorialny. Nowe rozwiązania technologiczne oparte na technologii Cloud Computing pozwolą potencjalnym odbiorcom na natychmiastowy dostęp do najbardziej aktualnych produktów11. Dzięki realizacji założeń projektowych następujące korzyści mogą mieć miejsce w kontekście innowacyjności dla klienta docelowego: 1.  oszczędność czasu niezbędnego do wdrożenia pełnego procesu samooceny i działań doskonalących, 2.  oszczędność kosztów CAF dzięki minimalizacji czasu angażowania konsultantów zewnętrznych, 3.  zminimalizowanie zaangażowania pracowników dzięki stałej łączności z usługą interaktywną, 10 11

  Tamże.   Tamże.

68

Piotr Czyżyk

4.  upowszechnienie CAF we wszystkich komórkach organizacyjnych, 5.  usprawnienie dochodzenia do  zgodności z  wymaganiami CAF poprzez interaktywne narzędzia generujące dane i  zapewniające doradztwo on-line, 6.  funkcjonowanie interaktywnej bazy danych do  benchmarkingu wewnętrznego w zakresie doświadczeń własnych i dobrych praktyk, 7.  zapewnienie nadzoru progresu doskonalenia potencjału i  wyników urzędu, 8.  zapewnienie dokonywania zautomatyzowanej oceny w  zależności od materiału dowodowego podczas wdrażania i działań doskonalących, 9.  zapewnienie interaktywnego audytowania skuteczności podejmowanych działań.

5. Wyniki Głównym celem projektu „Badanie nad wykorzystaniem technologii Cloud Computing do  samodzielnej certyfikacji według metody CAF” było sprawdzenie, czy możliwe jest przeniesienie tradycyjnych metod i  narzędzi stosowanych w administracji publicznej do chmury. Kluczowym problemem nie było jednak stworzenie samego narzędzia implementującego model CAF. Głównym wyzwaniem było skonstruowanie takiego narzędzia, które by było: 1.  dostępne finansowo, 2.  bezpieczne, 3.  użyteczne, 4.  przyjazne, 5.  zgodne z obowiązującymi przepisami i regulacjami prawnymi. Zaprojektowanie systemu CAFaaS w  technologii Cloud Computing z  punktu widzenia klienta jest posunięciem bardzo korzystnym finansowo. Dzięki temu instytucje sektora publicznego nie muszą kupować narzędzia, inwestować w infrastrukturę i zajmować się jej utrzymaniem. Model SaaS jest o tyle wygodny, że klient może wykupić usługę czasowo tylko wtedy, gdy jest mu potrzebna. Dodatkową zaletą jest to, że klient zawsze ma dostęp do najnowszej wersji narzędzia. Dużo wątpliwości klientów budzi jednak kwestia bezpieczeństwa. Jeżeli oprogramowanie jest utrzymywane na serwerach usługodawcy, to klient musi mieć pewność, że  jego dane będą należycie zabezpieczone i  nie dostaną się w niepowołane ręce. Stąd też przy tworzeniu systemu CAFaaS po-

Cloud Computing w administracji publicznej…

69

stawiono na najwyższy poziom bezpieczeństwa. Każda instytucja posiada własną bazę danych, która jest odseparowana od danych innych instytucji. Generuje to większe koszty dla usługodawcy, jednakże zapewnia wysoki poziom bezpieczeństwa – większość prostych prób wyciągnięcia danych innej instytucji jest zupełnie niemożliwa. Nawet, gdyby użytkownik znalazł lukę, to może jedynie uszkodzić dane własnej instytucji. Dzięki temu, że dane przechowywane są w DataCenter usługodawcy, mogą być wykonywane regularnie kopie bezpieczeństwa, z  których w  razie awarii można odtworzyć bazy danych w ciągu 24 h. Ważne jest, że cały proces jest całkowicie transparenty dla klienta końcowego. Każda aplikacja, która powinna zastąpić tradycyjne metody pracy powinna być użyteczna i przyjazna. Tą zasadą kierowano się tworząc system CAFaaS. System ma odciążyć użytkowników końcowych i zwolnić z konieczności pełnego zaznajamiania się z modelem CAF. Dzięki systemowi podpowiedzi i okien informacyjnych użytkownik jest prowadzony „za rękę” przez cały proces samooceny. Cała kontrola modelu CAF i kolejnych jego kroków jest obsługiwana przez system, który nie pozwala popełnić użytkownikowi błędów metodologicznych, a  dla kadry koordynującej proces samooceny wyświetlane są każdorazowo potwierdzenia informujące o skutkach określonych działań czy decyzji. Ważnym jest również to, że system jest dostępny z każdego miejsca na świecie i  urządzenia mobilnego. Dzięki temu użytkownik nie musi przeprowadzać samooceny przed ekranem komputera stacjonarnego, ale może wykorzystać urządzenie, które aktualnie będzie dla niego najwygodniejsze, np.  tablet czy smartfon. Dzięki technologii Cloud Computing możliwa jest również pomoc eksperta CAF, który może znajdować się w dowolnym miejscu na świecie. Redukuje to dodatkowo koszty przeprowadzenia samooceny z pomocą eksperta CAF. Istotną wartością dodaną tego systemu jest możliwość dalszego uproszczenia procesu samooceny podczas kolejnych iteracji (standardowo wykonywanych co 2 lata). Dzięki użyciu systemu CAFaaS możliwe jest przyspieszenie wykonywania kolejnych samoocen poprzez zaimportowanie wyników z  poprzedniej samooceny, zatwierdzenie wprowadzonych danych i  ewentualne uzupełnienie braków. Takie podejście może sprawić, że każda kolejna iteracja będzie coraz szybsza, prostsza i dzięki temu tańsza. Ostatnią, ale również bardzo istotną kwestią były wątpliwości związane ze zgodnością narzędzia z  obowiązującymi przepisami i  regulacjami prawnymi zarówno w Polsce, jak i w Europie. Firma OPEGIEKA Sp. z o.o. przeprowadziła z pomocą firmy doradczej ekstensywne badania obowiązującego prawa i jego wpływu na narzędzie CAFaaS. Dzięki temu narzędzie zostało zaprojektowane w sposób, który gwarantuje jego zgodność z prawem polskim i europejskim.

70

Piotr Czyżyk Tabela 1. Porównanie tradycyjnego systemu przeprowadzania samooceny CAF oraz systemu CAFaaS Podejście tradycyjne

System CAFaaS

Czas przeprowadzania samo- 8 tygodni oceny

2 tygodnie

Wymagane wsparcie eksperta

tak

nie (opcja dodatkowego wsparcia online)

Praca zdalna

nie

tak

Sposób przeprowadzania drugiej i kolejnej samooceny

tak samo jak pierwsza – ponowne zbieranie dowodów

możliwość automatycznego przeniesienia dowodów z poprzedniej samooceny (należy zatwierdzić aktualność każdego dowodu)

Czas wykonania drugiej i kolejnej samooceny

8 tygodni

2–5 dni

Przechowywanie dowodów

jedynie wskazanie ich lokalizacji

elektroniczne repozytorium plików

Źródło: badania własne.

Przeprowadzone badania i stworzone na ich podstawie narzędzie udowodniły, że  możliwym jest przeniesienie tradycyjnych metod zarządczych do chmury obliczeniowej. Takie podejście ma wiele zalet, zaczynając od wygody użytkowania, a  kończąc na redukcji kosztów. Narzędzie CAFaaS jest doskonałym przykładem na to, że  teoretycznie trudne metody mogą być unowocześnione i dostosowane do standardów obowiązujących w XXI wieku. Uniezależnienie aplikacji od urządzenia czy architektury sprzętowej jest kierunkiem, w który administracja powinna zmierzać, ponieważ korzyści uzyskane dzięki temu znacząco przewyższają poniesione koszty. Bibliografia Hong C., Ning W., Ming J.Z., A  Transparent Approach of Enabling SaaS Multi-tenancy in the Cloud, 6th World Congress on Services, IEEE 2010, p. 40–47. Monfort V., Khemaja M., Ammari N., Fehli F., Using SaaS and Cloud computing For „On Demand” E Learning Services, 10th IEEE International Conference on Advanced Learning Technologies, IEEE 2010, p. 663–665. Yang G., Zhou F., Zhu Z., The Application of Saas-based Cloud Computing in the University Research and Teaching Platform, International Conference on Intelligence Science and Information Engineering, IEEE 2011, p. 210–213.

Cloud Computing w administracji publicznej…

71

Doskonalenie Organizacji Publicznych Poprzez Samoocenę CAF 2013, http://dsc.kprm.gov.pl/ sites/default/files/doskonalenie_organizacji_publicznych_poprzez_samoocene_caf_2013. pdf [dostęp: 13.07.2014]. Multi-Tenant Data Architecture, https://msdn.microsoft.com/en-us/library/aa479086.aspx [dostęp: 18.07.2014]. Badanie nad wykorzystaniem technologii Cloud Computing do samodzielnej certyfikacji według metody CAF (pr. zbior.), OPEGIEKA Sp. z o.o. Sheng X., Ren G., Wang Z., The Application of Cloud Computing SaaS Delivery Model in University Talents Training, Second International Conference on Digital Manufacturing & Automation, IEEE 2011, p. 1203–1205. Wikipedia.org, Cloud Computing, http://en.wikipedia.org/wiki/Cloud_computing  [dostęp: 17.04.2015]. Wikipedia.org, Software-as-a-Service, http://en.wikipedia.org/wiki/Software_as_a_service [dostęp: 17.04.2014]. Mozilla Developer Network, Separate sites for mobile and desktop, https://developer.mozilla. org/en-US/docs/Web_Development/Mobile/Separate_sites [dostęp: 16.01.2014]. Mozilla Developer Network, Responsive design, https://developer.mozilla.org/en-US/docs/ Web_Development/Mobile/Responsive_design [dostęp: 17.04.2014]. Mozilla Developer Network, A  hybrid approach, https://developer.mozilla.org/en-US/docs/ Web_development/Mobile/A_hybrid_approach [dostęp: 17.04.2014]. Google Developers, Building Smartphone-Optimized Websites, https://developers.google. com/webmasters/smartphone-sites [dostęp: 17.04.2014].

ACTA ELBINGENSIA KWARTALNIK NAUKOWY ELBL ĄSKIE J UCZELNI HUMANIST YCZNO-EKONOMICZNE J

Prawo, Administracja, Zar ządzanie publiczne z. 10

2014, t. XXIII, nr 4

Izabela Klepacka-Dunajko*

PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE WARTOŚCI WSKAŹNIKA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI NA OBSZARACH WIEJSKICH WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO Streszczenie: W artykule przedstawiono wyniki badań dotyczące związku pomiędzy wartością wskaźnika przedsiębiorczości gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego a odległością tych gmin od ośrodków gospodarczych. Przyjęto, że głównymi ośrodkami gospodarczymi województwa są miasta powiatowe: Elbląg, Braniewo, Bartoszyce, Iława, Ostróda, Nowe Miasto Lubawskie, Lidzbark Warmiński, Kętrzyn, Węgorzewo, Gołdap, Olecko, Giżycko, Ełki, Pisz, Mrągowo, Szczytno, Olsztyn, Nidzica, Działdowo. Wskaźnik przedsiębiorczości został określony jako liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON w przeliczeniu na 10 tysięcy mieszkańców w wieku produkcyjnym. Odległości gmin wiejskich od ośrodków gospodarczych zostały wyrażone jako najkrótsze odległości drogowe. Badanie gmin ma na celu zweryfikowanie założonej hipotezy. Słowa kluczowe: obszary wiejskie, przedsiębiorczość, wskaźnik przedsiębiorczości, układ przestrzenny Synopsis: Spatial diversification of the entrepreneurship indicator value in the rural areas of the warmińsko-mazurskie province The  article presents results of the  research in relations between Warmińsko-mazurskie rural communes’ entrepreneurship indicator and their distance to the  main provincial economic centers. For the needs were chosen as Podlasie main economic centers are county cities. The entrepreneurship indicator was resented as a number of registered in the REGON system for 10 thousand inhabitants in the production age. The distance between them and rural areas

* 

Mgr, Wydział Przyrodniczy, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach.

74

Izabela Klepacka-Dunajko

were calculated as shortest road distance. A  statistically significant dependency was found between the of entrepreneurship indicator and the distance from the economic centre. Keywords: rural areas, entrepreneurship, entrepreneurship indicator, spatial configuration

Wstęp W  warunkach zmian społeczno-gospodarczych dużo uwagi poświęca się problemom związanym z wielofunkcyjnym rozwojem wsi. Wynikiem tego jest konieczność tworzenia nowych miejsc pracy w pozarolniczej działalności gospodarczej. Proces ten świadczy o  przedsiębiorczości ludności wiejskiej, w  wyniku którego pojawiają się alternatywne źródła dochodów. Przedsiębiorczość traktowana jest jako proces tworzenia czegoś nowego i wartościowego, z założeniem osobistego ryzyka finansowego, psychicznego i społecznego, ale także z założeniem rekompensaty pieniężnej i osobistej satysfakcji1. W  rozwoju przedsiębiorczości ważne są nie tylko indywidualne cechy osobowości, kompetencje czy doświadczenie, ale również makrootoczenie. Strategia rozwoju gminy, aktywna postawa władz lokalnych jest jednym z głównych czynników społeczno-gospodarczych wpływających na poziom rozwoju przedsiębiorczości na terenie gminy. Jak zauważył Lech Pałasz, „rozwój społeczno-gospodarczy w poszczególnych gminach następuje w różnym tempie i określonych kierunkach. Zależy to między innymi od posiadanych funduszy, położenia ich względem dużych miast, szlaków komunikacyjnych, poziomu rozwoju i struktury gospodarki”2. Województwo warmińsko-mazurskie leży w północno-wschodniej części kraju i graniczy z Rosją i Litwą. Województwo obejmuje obszar 24 173,47 km2 i  zamieszkiwane jest przez 1  455,5 tysięcy mieszkańców3. Sieć osadniczą województwa tworzy 19 powiatów, które dzielą się na 16 gmin miejskich, 33 gminy wiejsko-miejskich i 67 wiejskich (rys. 1). Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie stanu rozwoju przedsiębiorczości obszarów województwa warmińsko-mazurskiego oraz wskazanie związku między wartością wskaźnika przedsiębiorczości a odległością jednostek przestrzennych od ośrodków gospodarczych, które powinny być głównymi atrybutami w wyznaczaniu kierunku rozwoju danego regionu. 1   R.D. Hisrich, M.P. Pater, Entrepreneurship. Starting, developing and managing a new enterprise, Boston 1992. 2   L. Pałasz, Aktywność samorządów gmin w rozwoju obszarów wiejskich. Materiały VI Kongresu SERiA, z 1, Rzeszów 1999. 3   GUS 2013.

Przestrzenne zróżnicowanie wartości wskaźnika przedsiębiorczości…

75

aktywna postawa władz lokalnych jest jednym z głównych czynników społecznogospodarczych wpływających na poziom rozwoju przedsiębiorczości na terenie gminy. „Rozwój społeczno-gospodarczy w poszczególnych gminach następuje w różnym tempie i określonych kierunkach. Zależy to między innymi od posiadanych funduszy, położenia ich względem dużych miast, szlaków komunikacyjnych, poziomu rozwoju i struktury gospodarki” 3. Województwo warmińsko-mazurskie leży w północno-wschodniej części kraju i graniczy z Rosją i Litwą. Województwo obejmuje obszar 24 173,47 km2 i zamieszkiwane jest przez 1 455,5 tysięcy mieszkańców 4. Sieć osadniczą województwa tworzy 19 powiatów, które dzielą się na 16 gmin miejskich, 33 gmin wiejsko-miejskich i 67 wiejskich. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie stanu rozwoju przedsiębiorczości obszarów województwa warmińsko-mazurskiego oraz wskazanie związku między wartością wskaźnika przedsiębiorczości a odległością jednostek przestrzennych od ośrodków gospodarczych, które powinny być głównymi atrybutami w wyznaczaniu kierunku rozwoju danego regionu.

Rys. 1. Mapa województwa warmińsko-mazurskiego Źródło: www.mapa.pf.pl

1. Metody opracowania

1. Metody opracowania

W pracy przedstawiono wyniki badań dotyczących zależności pomiędzy wartością

W pracy przedstawiono wyniki badań dotyczących pomiędzy wskaźnika przedsiębiorczości na obszarach wiejskich województwazależności warmińsko-mazurskiego

przedsiębiorczości na obszarach wiejskich wojewódzawartością odległością wskaźnika jednostek przestrzennych (gmin wiejskich) od ośrodków gospodarczych.

twa warmińsko-mazurskiego a odległością jednostek przestrzennych (gmin Wskaźnik przedsiębiorczości wyrażono liczbą podmiotów gospodarczych wiejskich) od ośrodków gospodarczych. zarejestrowanych w systemie REGON w przeliczeniu na 10000 mieszkańców w wieku Wskaźnik przedsiębiorczości wyrażono liczbą podmiotów gospodarczych 5 : 10  000 mieszkańców produkcyjnym. Wzór wyrażono za pomocą następującej formułyna zarejestrowanych w systemie REGON w przeliczeniu w  wieku produkcyjnym. Wzór wyrażono za pomocą następującej formuły4: 𝑊𝑊𝑊𝑊 =

𝑃𝑃 × 10000 𝐿𝐿

gdzie: Wp - wskaźnik przedsiębiorczości P – liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych Wp - wskaźnik przedsiębiorczości L – liczba ludności w wieku produkcyjnym. gdzie:

3

Pałasz L., Aktywność samorządów gmin w rozwoju obszarów wiejskich. Mat. VI Kongresie SERiA, z 1. Rzeszów, 1999. 4   M. Iwańska, W. Bieńkowska, Zróżnicowanie wartości wskaźnika przedsiębiorczości w gmi4 GUS 2013 5nach wiejskich województwa mazowieckiego w układzie przestrzennym, „Acta Scientiarum PoloIwańska M, Bieńkowska W. Zróżnicowanie wartośi wskaźnika przedsiębiorczości w gminach wiejskich norum”. Oeconomia 2010, w nr układzie 9 (3). przestrzennym, Acta Scientiarum Polonorum Oeconomia 9 (3), województwa mazowieckiego SGGW.

2

76

Izabela Klepacka-Dunajko

Odległość poszczególnych jednostek przestrzennych od ośrodków gospodarczych została określona jako najkrótsza odległość drogowa. Przyjęto, że  ośrodkami gospodarczymi są miasta powiatowe dla gmin wchodzących w skład danego powiatu. W  celu określenia zależności pomiędzy wartością wskaźnika przedsiębiorczości a odległością od ośrodków gospodarczych przeprowadzono analizę korelacji. Badaniem objęto dane dotyczące 67 gmin wiejskich i 33 gmin miejsko-wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego, pochodzące z Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. W procedurze obliczania wskaźnika przedsiębiorczości wykorzystano dane statystyczne z  2013 roku (stan na 31 grudnia).

2. Wyniki badań Obliczono wskaźnik przedsiębiorczości dla wszystkich gmin wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego. Jednostki poddano procedurze rangowania, szeregując je od gmin, w których wskaźnik osiągnął najwyższą wartość. W tabeli 1 przedstawiono 10 gmin o najwyższym wskaźniku przedsiębiorczości oraz 10 gmin, w których wskaźnik był najniższy. Najwyższymi wartościami wskaźnika przedsiębiorczości charakteryzują się gminy powiatu olsztyńskiego, a najniższe zaś wartości występują w gminach powiatu bartoszyckiego i braniewskiego (tab. 1). Tabela 1. Wartość wskaźnika przedsiębiorczości oraz odległości jednostek terytorialnych od ośrodków gospodarczych w 2013 r.

Lp.

Gmina

1

Powiat

2

3

Wskaźnik przedsiębiorczości

Odległości od ośrodka gospodarczego

4

5

1

Stawiguda

olsztyński

2049,1

15,4

2

Dywity

olsztyński

1889,6

6,8

3

Olecko

olecki

1676,0

0,0

4

Jonkowo

olsztyński

1601,7

13,9

5

Mikołajki

mrągowski

1487,7

23,3

6

Orneta

lidzbarski

1469,4

33,6

7

Gietrzwałd

olsztyński

1449,6

17,7

77

Przestrzenne zróżnicowanie wartości wskaźnika przedsiębiorczości… 1

2

3

4

5

8

Gołdap

gołdapski

1359,1

0,0

9

Ruciane-Nida

piski

1343,4

19,3

10 Giżycko

giżycki

1308,9

0,0

90 Kiwity

lidzbarski

678,3

13,4

91 Prostki

ełcki

677,3

18,9

92 Rozogi

szczycieński

667,4

26,7

93 Korsze

kętrzyński

660,8

20,7

94 Kolno

olsztyński

637,3

51,3

95 Działdowo

działdowski

622,5

0,0

96 Rychliki

elbląski

578,9

26,0

97 Kozłowo

nidzicki

575,5

11,6

98 Kalinowo

ełcki

569,0

22,1

99 Lelkowo

braniewski

540,3

32,7

100 Górowo Iławeckie

bartoszycki

446,8

25,1

Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego oraz www.mapa.pf.pl

Średnia wartość wskaźnika przedsiębiorczości w badanych gminach wynosi 967,4 a średnia odległość badanych jednostek od ośrodków przemysłowych wynosi 17,2 km. Wartości te są zróżnicowane w poszczególnych powiatach województwa (tab. 2). Tabela 2. Zróżnicowanie średniej wartości wskaźnika przedsiębiorczości oraz odległości w zależności od ośrodka gospodarczego w 2013 r.

Lp.

Powiat

Średni wskaźnik przedsiębiorczości

Średnia odległość od ośrodka gospodarczego

1

2

3

4

1

olsztyński

1267,9

24,6

2

mrągowski

1178,5

11,7

3

giżycki

1143,0

14,2

4

piski

1066,0

15,4

5

olecki

1036,8

9,7

6

gołdapski

1022,7

14,1

7

elbląski

949,5

19,4

8

ostródzki

945,0

25,3

78

Izabela Klepacka-Dunajko Tab. 2 (cd.) 1

9

2

węgorzewski

3

940,6

4

7,9

10 nowomiejski

934,4

9,4

11 szczycieński

927,2

17,1

12 lidzbarski

922,6

18,4

13 iławski

901,5

19,8

14 nidzicki

890,2

11,3

15 braniewski

812,2

19,6

16 kętrzyński

801,4

15,5

17 działdowski

784,9

15,1

18 ełcki

752,4

15,3

19 bartoszycki

722,4

15,4

Źródło: Opracowanie własne.

Najwyższymi średnimi wartościami wskaźnika przedsiębiorczości charakteryzują się gminy wiejskie położone w powiecie olsztyńskim. Olsztyn jest największym i głównym ośrodkiem gospodarczym w województwie warmińsko-mazurskim. Wysokim wskaźnikiem przedsiębiorczości charakteryzuje się również powiat mrągowski i  giżycki, które stanowią atrakcyjny pod względem turystycznym obszar województwa. Najkrótszymi średnimi odległościami badanych jednostek terytorialnych od  głównych ośrodków gospodarczych charakteryzują się gminy z powiatu węgorzewskiego, nowomiejskiego i oleckiego. Obliczono wskaźnik przedsiębiorczości dla wszystkich gmin wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego dzięki czemu można było przyporządkować do odpowiednich klas (tabela 3), wyróżnionych na jego podstawie: •  klasa 1 – wysoki poziom przedsiębiorczości, •  klasa 2 – średni poziom przedsiębiorczości, •  klasa 3 – niski poziom przedsiębiorczości, •  klasa 4 – bardzo niski poziom przedsiębiorczości. Dla wyznaczenia klas przyjęto za kryterium średnią wartość wskaźnika przedsiębiorczości Wp = 967,4 oraz odchylenie standardowe SWp = 289,6. Z tabeli 3 wynika, iż najwięcej gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego należy do klasy 3, czyli o niskim poziomie przedsiębiorczości. Najmniej liczną grupą są gminy o bardzo niskim wskaźniku przedsiębiorczości, czyli klasa 4, w której znajduje się 10 jednostek. Na rysunku 2 można zauważyć występowanie jednostek o wysokim wskaźniku przedsiębiorczości wokół ośrodków gospodarczych.

79

Przestrzenne zróżnicowanie wartości wskaźnika przedsiębiorczości… Tabela 3. Klasy gmin ze względu na wartość wskaźnika przedsiębiorczości Klasa gmin

Kryterium

Klasa 1 – wysoki wskaźnik przedsiębiorczości

Przedział liczbowy Liczebność klasy

max Wp; Wp + sWp

(2049,1; 1257>

16

Klasa 2 – średni wskaźnik przedsiębiorczości

Wp + swp; Wp

(1257; 967,4>

28

Klasa 3 – niski wskaźnik przedsiębiorczości

Wp; Wp – sWp

(967,4; 677,8>

46

Klasa 4 – bardzo niski wskaźnik przedsiębiorczości

(Wp – sWp; min Wp

(677,8; 446,8>

10

Źródło: Opracowanie własne. Tabela 4. Liczba gmin w poszczególnych klasach w zależności od najbliższego ośrodka gospodarczego

Lp.

Ośrodek gospodarczy

Liczba gmin w klasie 1

Liczba gmin w klasie 2

Liczba gmin w klasie 3

Liczba gmin w klasie 4

1

Bartoszyce

0

0

3

1

2

Braniewo

0

2

3

1

3

Działdowo

0

0

4

1

4

Elbląg

2

2

4

1

5

Ełk

0

1

2

2

6

Giżycko

1

3

1

0

7

Gołdap

1

0

2

0

8

Iława

0

2

3

0

9

Kętrzyn

0

1

3

1

10

Lidzbark Warmiński

1

0

3

0

11

Mrągowo

1

3

0

0

12

Nidzica

1

0

2

1

13

Nowe Miasto Lubawskie

0

2

2

0

14

Olecko

1

0

3

0

15

Olsztyn

6

3

1

1

16

Ostróda

0

4

4

0

17

Pisz

2

0

2

0

18

Szczytno

0

4

2

1

19

Węgorzewo RAZEM Źródło: Opracowanie własne.

0

1

2

0

16

28

46

10

80

Izabela Klepacka-Dunajko

Gminy wiejskie i miejsko-wiejskie województwa warmińsko-mazurskiego w  56%, należące do  klas o  niskim i  bardzo niskim poziomie przedsiębiorczości, w znaczącej części znajdują się najdalej od ośrodka gospodarczego. Wyjątkiem jest powiat o najmniejszymi wskaźniku przedsiębiorczości – powiat bartoszycki (rys. 2), który leży na północy województwa i wszystkie jego gminy plasują się w klasie 3 i 4. Spowodowane to może być różnymi czynnikami. Według Janusza Żmii, rozwój przedsiębiorczości na terenach wiejskich można osiągnąć także poprzez aktywność samorządów gminnych i ich ludności. Szansy ożywienia gospodarki należy szukać w opracowanych planach strategicznych gminy lub rejonu, tzn. kilku gmin, które powinny uwzględniać wielofunkcyjny rozwój tych terenów5.

Rys. 2. Przestrzenne rozmieszczenie jednostek terytorialnych w zależności od poziomu przedsiębiorczości Źródło: Opracowanie własne

Wynika z  tego, że  odległość od  ośrodka gospodarczego jest istotnym czynnikiem determinującym poziom przedsiębiorczości. Można zauważyć zależność między tymi dwoma zmiennymi. Dla weryfikacji tej hipotezy przeprowadzono analizę korelacji. 5   J. Żmija, Przedsiębiorczość w agrobiznesie a rozwój obszarów wiejskich w Regionie Małopolski, Wyd. Czuwajmy, Kraków 1999, s. 32.

Wynika z tego, iż odległość od ośrodka gospodarczego jest istotnym czynnikiem determinującym poziom przedsiębiorczości. Można zauważyć zależność między tymi dwoma Przestrzenne zróżnicowanie wartości wskaźnika przedsiębiorczości… 81 zmiennymi. Dla weryfikacji tej hipotezy przeprowadzono analizę korelacji. Miernikiem siły związku prostoliniowego między dwoma cechami mieMiernikiem siły związku prostoliniowego między dwoma6 cechami mierzalnymi jest rzalnymi jest współczynnik korelacji liniowej Pearsona , który oblicza się na współczynnik liniowej wzoru: Pearsona 7, który oblicza się na podstawie następującego podstawiekorelacji następującego wzoru: 𝑟𝑟 =

𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐𝑐(𝑥𝑥, 𝑦𝑦) 𝑠𝑠(𝑥𝑥)𝑠𝑠(𝑦𝑦)

gdzie: gdzie: r – współczynnik korelacji, r - współczynnik korelacji, cov(x, y) – iloraz kowariancji zmiennych x i y, cov(x,y) – iloraz kowariancji zmiennych x i y, s(x)s(y) – iloczyn odchyleń zmiennych x i y. s(x)s(y) – iloczyn odchyleń zmiennych x i y. Wartość współczynnika korelacji mieści się w przedziale domkniętym [–1,1]. Im większa wartość bezwzględna współczynnika, tym silniejsza jest zależność liniowa między dwoma zmiennymi. Współczynnik r = 0 oznacza brak liniowej Wartość współczynnika korelacji mieści się w przedziale domkniętym [-1,1]. Im zależności między zmiennymi, r = 1 oznacza zależność między większa wartość bezwzględna współczynnika, tym dokładną silniejsza liniową jest zależność liniowa między badanymi cechami. Jeżeli współczynnik r = –1 oznacza ujemną liniową zależność dwoma zmiennymi. Współczynnik r=0 oznacza brak liniowej zależności między zmiennymi, między zmiennymi. Oznacza to, że jeżeli zmienna x rośnie, to zmienna y maleje r=1i na oznacza dokładną liniową zależność międzyod ośrodka badanymi cechami. Jeżeli współczynnik 7 odwrót . Relacje między odległością gospodarczego (zmienna x)r=-1 oznacza ujemną liniową zależność między zmiennymi. Oznacza to, że3.jeżeli zmienna x a poziomem przedsiębiorczości (zmienna y) przedstawia rysunek rośnie, to zmienna y maleje i na odwrót [W, Oktaba, 1980]. Relacje między odległością od ośrodka gospodarczego (zmienna x) a poziomem przedsiębiorczości (zmienna y) przedstawia rysunek 3. Rys.3. Poziom przedsiębiorczości w gminie w zależności od odległości od ośrodka gospodarczego

6

Żmija J., 1999. Przedsiębiorczość w agrobiznesie a rozwój obszarów wiejskich w Regionie Małopolski. Wyd. Czuwajmy, Kraków, 32

7

Oktaba W., Elementy statystyki matematycznej i metody doświadczalnictwa, PWN, Warszawa 1977

7 Rys. 3. Poziom przedsiębiorczości w gminie w zależności od odległości od ośrodka gospodarczego Źródło: Opracowanie własne 6   W. Oktaba, Elementy statystyki matematycznej i metody doświadczalnictwa, PWN, Warszawa 1977. 7   Tamże.

82

Izabela Klepacka-Dunajko

Współczynnik korelacji między zmienną x (wskaźnik przedsiębiorczości) a zmienną y (odległością od ośrodka gospodarczego) wynosi –0,20. Wskazuje to na niski, ale wyraźny, trend między badanymi cechami. Weryfikacja hipotezy dowodzi, że  wzrost odległości danej gminy wiejskiej i wiejsko-miejskiej od ośrodka gospodarczego powoduje spadek poziomu przedsiębiorczości, czyli mniejszą liczbę przedsiębiorstw w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców w wieku produkcyjnym.

Podsumowanie Badania przeprowadzone na podstawie materiału statystycznego dotyczącego gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa warmińsko-mazurskiego wykazały, że występuje statystyczna zależność pomiędzy poziomem przedsiębiorczości w badanych jednostkach terytorialnych a ich dystansem od głównego ośrodka gospodarczego. Wraz z odległością zmniejsza się liczba podmiotów gospodarczych, co  wskazuje na powiązanie działalności na obszarach wiejskich z funkcjami lokalnymi. Odległość od ośrodków gospodarczych jest jedną z wielu czynników determinujących poziom przedsiębiorczości. Oprócz tego wskaźnika występuje między innymi potencjał inwestycyjny, stan infrastruktury czy potencjał demograficzny. Uzyskane w trakcie analizy wyniki wskazują, że rozwój obszarów wiejskich jest powiązany z rozwojem regionalnym. Ośrodki gospodarcze są kierunkami wzrostu ze względu na koncentrację infrastruktury, zaplecza organizacyjnego czy znajdujące się w okolicy ważniejsze szlaki komunikacyjne. W celu uaktywnienia gospodarczego gmin o niskim i bardzo niskim poziomie wskaźnika przedsiębiorczości, potrzebny jest rozwój infrastruktury, udzielenie doradztwa i kontaktów z ewentualnymi inwestorami. Władze lokalne powinny systematycznie promować działalność gospodarczą na swoim terenie i stwarzać istniejącym firmom warunki dla ich działalności. Bibliografia Bank Danych Lokalnych GUS 2013, www.stat.gov.pl [dostęp: 16.07.2014]. Hisrich R.D., Pater M.P., Entrepreneurship. Starting, developing and managing a new enterprise, Boston 1992. Iwańska M., W. Bieńkowska, Zróżnicowanie wartości wskaźnika przedsiębiorczości w gminach wiejskich województwa mazowieckiego w układzie przestrzennym, „Acta Scientiarum Polonorum”. Oeconomia 2010, nr 9 (3).

Przestrzenne zróżnicowanie wartości wskaźnika przedsiębiorczości…

83

Makarski S., Przedsiębiorczość w agrobiznesie, PAN, Warszawa 2000. Oktaba W., Elementy statystyki matematycznej o metodyka doświadczalnictwa, PWN, Warszawa 1977. Pałasz L., Aktywność samorządów gmin w rozwoju obszarów wiejskich. Materiały VI Kongresu SERiA, z 1, Rzeszów 1999. Schumpeter J., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960. Żmija J., Przedsiębiorczość w agrobiznesie a rozwój obszarów wiejskich w Regionie Małopolski, Wyd. Czuwajmy, Kraków 1999. www.mapa.pf.pl [dostęp: 16.07.2014].

MISCELLANEA

ACTA ELBINGENSIA KWARTALNIK NAUKOWY ELBL ĄSKIE J UCZELNI HUMANIST YCZNO-EKONOMICZNE J

Prawo, Administracja, Zar ządzanie publiczne z. 10

2014, t. XXIII, nr 4

Wojciech J. Janik*

FUNDAMENTALISTYCZNE ORGANIZACJE ISLAMSKIE W WYBRANYCH KRAJACH AZJI CENTRALNEJ ORAZ ICH WPŁYW NA BEZPIECZEŃSTWO EUROPEJSKIE Streszczenie: Z  uwagi na bliskość terytorialną, obecna sytuacja społeczno-polityczna w Afganistanie, Iraku oraz Syrii jest jednym z głównych czynników wpływających na rozwój fundamentalizmu i ekstremizmu islamskiego w krajach Azji Centralnej. W chwili obecnej następuje stopniowa radykalizacja muzułmanów w państwach tego regionu, tworzone są nowe ugrupowania o charakterze terrorystycznym, a już istniejące organizacje rozbudowują swoje struktury i ewoluują w kierunku terroryzmu. Członkowie tych organizacji migrują na terytorium, gdzie prowadzona jest tzw. wojna z terroryzmem, zdobywają doświadczenie w obozach szkoleniowych dla terrorystów, pozyskują kontakty z innymi ekstremistami, uczestniczą w walkach na tzw. frontach dżihadu, po czym wracają na terytorium swoich krajów, gdzie kontynuują działalność terrorystyczną. Sytuacja ta w sposób oczywisty wpływa na bezpieczeństwo krajów europejskich. Część organizacji fundamentalistycznych pochodzących z  rejonu Azji Centralnej prowadzi globalny dżihad i jest obecna na kontynencie europejskim, gdzie prowadzi działania werbunkowe oraz wsparcie logistyczne poprzez różnego rodzaju przedsiębiorstwa oraz fundacje. Słowa kluczowe: terroryzm, zamach terrorystyczny, fundamentalizm, bezpieczeństwo. Synopsis: Islamic fundamentalism in selected countries of Central Asia and its effect on European security Due to the territorial proximity, the current socio-political situation in Afghanistan, Iraq, and Syria is one of the main factors affecting the development of Islamic fundamentalism and extremism in Central Asia. At the moment, we have a gradual radicalization of Muslims who lives in the countries of the region, new groups of terrorist are formed, and existing organizations *  Dr, Wydział Administracji i  Nauk Społecznych, Elbląska Uczelnia Humani­styczno-Ekonomiczna.

88

Wojciech J. Janik

are expanding their structure and evolve in the direction of terrorism. Members of these organizations migrate to the area where is conducted so-called the war on terrorism, gain experience in training camps for terrorists, acquire new contacts with other extremists, involved in the fighting on the so-called jihad fronts, after which they return to their own countries, where the continuing terrorist activity. This situation obviously affects the security of the European countries. It should be mentioned that some fundamentalist organizations from the region of Central Asia leads global jihad and is present on the European continent, where he runs a recruiting activities and logistical support through various companies and foundations. Keywords: terrorism, terrorist attack, fundamentalism, security

1. Wstęp Azja Centralna, zwana też Środkową, z  antropogeograficznego punktu widzenia, obejmuje pięć byłych republik związkowych ZSRR: Uzbekistan, Tadżykistan, Kirgistan, Kazachstan i  Turkmenistan. We wszystkich tych krajach islam jest religią dominującą. Widoczne są jednak zasadnicze różnice co do stopnia zislamizowania społeczeństwa. Ważną rolę odgrywa tutaj czynnik historyczny. Południowa część tego regionu (Tadżykistan, Turkmenistan) została poddana islamizacji w VIII w., natomiast część północna (Kazachstan) – dopiero w XIX w. Znaczący wpływ na stopień zakorzenienia islamu miał styl życia ludności na tym terenie. Stąd też najsilniejsze wpływy tej religii zaobserwować można na południu regionu, wśród narodów osiadłych: Uzbeków i Tadżyków. Narody o silnych tradycjach koczowniczych, zamieszkujące północną część Azji Centralnej, tj. Kazachowie, Turkmeni, a  także Kirgizi, w  dużo większym stopniu związane są z tradycjami plemiennymi i przedislamskimi. Obszarem, w którym tradycyjny, ortodoksyjny islam rozwinął się najsilniej, jest Kotlina Fergańska położona na styku trzech państw: Uzbekistanu, Tadżykistanu i Kirgistanu. Jest to jednocześnie teren o najgęstszym zaludnieniu w Azji Centralnej. Po rozpadzie ZSRR islam w  byłych republikach radzieckich traktowany był jako element budowy tożsamości narodowej. Jednakże autorytarne reżimy, które wykształciły się w państwach regionu, stopniowo zwiększały kontrolę nad życiem religijnym obywateli, obawiając się, że może ono wpłynąć na osłabienie władzy centralnej. Znaczny wzrost poczucia zagrożenia fundamentalizmem islamskim w państwach regionu przyniosło zdobycie w Afganistanie władzy przez Ruch Talibów w 1996 r. oraz ogłoszenie Islamskiego Emiratu Afganistanu. Był to moment wyjątkowy, od którego walka z czynnikiem religijnym w Azji Centralnej stała się bezwzględna. Przywódcy państw podjęli

Fundamentalistyczne organizacje islamskie w wybranych krajach Azji Centralnej…

89

zdecydowane kroki, mające na celu zniszczenie opozycji islamskiej. Nastąpiły represje, aresztowania oraz prowokacje ze strony władz. Życie religijne starano się w jak największym stopniu poddać kontroli aparatu państwowego, powołując posłuszne władzom struktury religijno-administracyjne oficjalnego islamu. Rosnąca presja ze strony reżimów rządzących spowodowała większą determinację islamskich radykałów i przyczyniła się do rozwoju ugrupowań ekstremistycznych, sięgających po terrorystyczne metody i środki prowadzenia działań. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na rozwój popularności idei ekstremistycznych była trudna sytuacja gospodarcza, niski poziom życia ludności oraz brak dostępu do edukacji, w tym przede wszystkim dla kobiet. W  efekcie zwiększa się grupa ludzi niezadowolonych i  pozbawionych perspektyw, dla których odnowa pod hasłami islamu dała nadzieję na poprawę sytuacji. W artykule zostały opisane wybrane fundamentalistyczne organizacje islamskie w krajach Azji Centralnej, wskazując przy tym ich powiązania ze współczesnym światowym terroryzmem oraz ich wpływ na sytuację bezpieczeństwa w krajach europejskich. Przedstawiona charakterystyka została sporządzona w oparciu o dotychczasowe doświadczenie zawodowe autora, ponieważ na chwilę obecną brak jest opracowań tego typu.

2. Uzbekistan (Republika Uzbekistanu) Jest najludniejszą spośród wszystkich środkowoazjatyckich republik byłego ZSRR (blisko 30 mln mieszkańców). Powierzchnia całkowita kraju wynosi 447  400 km². Uzbekistan należy do krajów podwójnie śródlądowych1. Niepodległość od ZSRR uzyskał 1 września 1991 r. Jego struktura religijna2 składa się głównie z wyznawców islamu (96,7%, ok. 28 mln mieszkańców) oraz chrześcijan prawosławnych (1,7%, ok. 600 tys. mieszkańców). Szacuje się, że blisko 90% muzułmanów stanowią sunnici szkoły hanafickiej3, a tylko 1% – szyici. 1   Kraje podwójnie śródlądowe − państwa, które nie posiadają dostępu do morza i graniczą wyłącznie z państwami śródlądowymi. 2   Religious Composition by Country, in Percentages, Raport Per Research Center, http:// www.pewforum.org/2012/12/18/Table-Religious-Composition-By-Country-In-Percentages/, [dostęp 11.07.2014]. 3   Hanaficka szkoła prawa islamskiego – jedna z czterech klasycznych szkół prawodawstwa sunnickiego, założona na obszarze dzisiejszego Iraku w VIII w. przez Abu Hanifę. Wykładnia prawa islamu według szkoły hanafickiej opiera się na Koranie, Sunnie, zgodzie uczonych (idżma), analogii (kijas) oraz preferencjach (istihsan). Ważnymi centrami kodyfikacji prawa tej szkoły były uzbeckie miasta Suchara i Samarkanda. Szkoła ta uznawana jest za najbardziej liberalną

90

Wojciech J. Janik

Uzbekistan posiada liczną mniejszość narodową w  sąsiednich republikach (ok. 1,1 mln w Tadżykistanie, 700 tys. w Kirgistanie, 385 tys. w Kazachstanie i 260 tys. w Turkmenistanie), co – z uwagi na silne przywiązanie Uzbeków do religii – ma istotny wpływ na rozwój fundamentalizmu muzułmańskiego w pozostałych państwach regionu. Dla większości muzułmanów z Uzbekistanu podstawowy system norm i wartości określa tzw. islam ludowy, zawierający elementy lokalnej tradycji. Mocno zakorzeniony jest sufizm4. Organizatorem życia religijnego w Uzbekistanie jest tzw. islam oficjalny, podporządkowany władzom państwowym. Regionem, którego mieszkańcy są najbardziej religijni jest Kotlina Fergańska. Jest to również główny obszar aktywności radykalnych ugrupowań islamskich powiązanych z organizacjami terrorystycznymi działającymi w  krajach azjatyckich oraz w  rejonie Bliskiego Wschodu. Szczególnie intensywną działalność zaczęły one prowadzić po 1991 r. (po odzyskaniu niepodległości przez Uzbekistan), inspirowane przez czynniki zewnętrzne, takie jak: –– idee przywożone przez uzbeckich studentów, kształcących się w Turcji i Arabii Saudyjskiej, opierające się na wahhabizmie5; –– aktywność wysłanników fundamentalistycznych organizacji islamskich z Turcji, Pakistanu, Arabii Saudyjskiej i Iranu (finansowanie budowy meczetów i madras6, rozprowadzanie materiałów propagandowych); –– wojna domowa w Tadżykistanie (1992–1997); i  tolerancyjną względem lokalnych tradycji i  zwyczajów, czasem przyjmując niektóre z  nich. Uchodzi za najbardziej otwartą filozoficznie i religijnie spośród wszystkich szkół sunnickich. Szerzej na ten temat: J. Bielawski, Islam, Wyd. Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1980. 4   Sufizm – zbiorcze określenie dla nurtów mistycznych w islamie. Podstawowymi metodami służącymi poznaniu Boga w sufizmie są asceza i medytacja, która może przyjmować formę zbiorowych, nierzadko ekstatycznych modlitw (zikrów). Najczęstszą formą organizacyjną wśród wyznawców sufizmu są tzw. drogi (tariqa), wewnątrz których istnieją zhierarchizowane kręgi (chalqa). Bractwa sufickie są głęboko zakorzenione w społeczeństwach, w których funkcjonują i zawsze odgrywały dużą rolę w życiu społecznym i politycznym. Odegrały również znaczącą rolę w islamizacji pogranicza świata muzułmańskiego, m.in. Azji Centralnej czy Afryki Północnej. Por. J. Bielawski, op. cit. 5   Wahhabizm – odłam sunnizmu, którego założycielem był Abd al-Wahhab (1703–1792). Za jedyne źródła religii uznaje literalnie traktowany Koran oraz hadisy, w restrykcyjny sposób wymaga stosowania szariatu. Odrzuca kulty mistyków i świętych. Przywrócił rolę dżihadu (zmaganie, walka) oraz instytucję szahidów (męczenników). Uznaje za uzasadnioną przemoc w celu przywrócenia podstawowych wartości religijnych. Por. J. Bielawski, op. cit. 6   Madrasa – muzułmańska wyższa szkoła teologiczna.

Fundamentalistyczne organizacje islamskie w wybranych krajach Azji Centralnej…

91

–– opanowanie Afganistanu przez Talibów w 1996 r.; –– ogłoszenie kalifatu7 na terenie Iraku i Syrii. Walka z radykalizmem islamskim jest głównym priorytetem wewnętrznej polityki bezpieczeństwa Uzbekistanu, wykorzystywana jest ona jednocześnie jako pretekst do zwalczania wszelkiej opozycji, w tym religijnej. Działania rządu skupiają się na zamykaniu meczetów uznawanych za wahhabickie, represjonowania niezależnych imamów, którzy wygłaszają poglądy sprzeczne z  aktualną polityką rządową, jak również ich zwolenników. Wysokim karom więzienia podlegają osoby uczestniczące w działalności nielegalnych partii i organizacji fundamentalistycznych. Według ustaleń Human Rights Watch (HRW), w 2012 r. w  uzbeckich więzieniach przebywało blisko 7 000 osób, oskarżanych o  tzw. ekstremizm religijny, tj. niezwiązane z przemocą przestępstwa religijne. Islam oficjalny i ludowy oraz sufizm są narzędziami wykorzystywanymi przez państwo w walce z  muzułmańskim ekstremizmem, zarówno poprzez poddanie wszelkich organizacji fundamentalistycznych i radykalnych ścisłej kontroli, jak również przedstawianie ich jako zdecydowanej przeciwwagi dla wszelkich ruchów rządowych oraz zagrożenia dla bezpieczeństwa wewnętrznego kraju. W 1995 r. powołano Duchowną Radę Muzułmanów Uzbekistanu, która zarządza zarejestrowanymi meczetami i  szkolnictwem religijnym oraz wyznacza imamów akceptowanych przez władze państwowe. Imamowie są wykorzystywani przez rząd do identyfikacji lokalnych oportunistów oraz przybyłych obywateli, jak i rezydentów, którzy potencjalnie mogą zaangażować się w działalność ekstremistyczną. Przywódcy oficjalnego islamu często zabierają głos w kampanii skierowanej przeciwko islamowi radykalnemu. Starają się wykazać, że  nie ma on związków z islamem charakterystycznym dla tego obszaru, wypacza jego nauki, a jego przywódcy mają braki w wykształceniu. Represyjność aparatu władzy doprowadziła do radykalizacji społeczeństwa i zwiększenia popularności ugrupowań ekstremistycznych, do których należą poniższe organizacje8.   Kalifat – islamski ustrój polityczny, w którym głową państwa jest kalif. 29 czerwca 2014 r., pierwszego dnia miesiąca ramadan (dziewiąty miesiąc kalendarza muzułmańskiego, w którym rozpoczęło się objawianie Koranu), Islamskie Państwo w Iraku i Lewancie ogłosiło powstanie kalifatu pod nazwą Państwo Islamskie na części terenu Iraku oraz Syrii. Na czele kalifatu stanął wybrany przez szurę (rodzaj rady doradczej) lider ugrupowania, szejk Abu Bakr al-Baghdadi, jako kalif Ibrahim ibn Awwad. Według Państwa Islamskiego stał się tym samym jedynym przywódcą wszystkich muzułmanów na świecie. 8   W tekście pominięto niektóre prefiksy (al, da) w nazwach ugrupowań. Ma to na celu ułatwić czytelnikowi odnalezienie opisanych organizacji w innych opracowaniach. Niektóre opisane organizacje posiadają tylko nazwy angielskojęzyczne, co z kolei wykorzystano do dalszej ich prezentacji, stosując skróty tychże organizacji w języku angielskim. 7

92

Wojciech J. Janik

•  Islamski Ruch Uzbekistanu (Islamic Movement of Uzbekistan – IMU, Ozbekiston Islomy Harakati – OIH): fundamentalistyczna organizacja muzułmańska, utworzona w 1992 r. przez Tahira Juldaszewa w rejonie miasta Namangan (Kotlina Fergańska). Juldaszew zjednoczył 4 działające w tym rejonie radykalne ugrupowania islamskie: Adolat, Islam Laskarlari, Barak i Tauba. Dowódcą IMU jest Dżuma Namangani. W szczytowym okresie swojej działalności (przełom XX i XXI w.) organizacja liczyła 3000 członków. IMU ma powiązania z Al-Ka’idą i Talibami (w 2001 r. jej bojownicy, walczący u boku Talibów w Afganistanie, ponieśli znaczące straty osobowe). Terroryści z IMU byli szkoleni w bazach i obozach Korpusu Strażników Rewolucji Islamskiej (Iranian Revolutionary Guard Corps – IRGC) w  Iranie. Początkowym celem organizacji było obalenie władzy państwowej oraz utworzenie w Uzbekistanie państwa muzułmańskiego. Później ugrupowanie rozszerzyło swoje plany na całą Azję Centralną, w  której miałby zostać utworzony ponadnarodowy kalifat. To „umiędzynarodowienie” działalności IMU znalazło odbicie w udziale jego bojowników w tadżyckiej wojnie domowej w latach 1992–1997, a następnie we współpracy z afgańskim i pakistańskim Ruchem Talibów. W  propagandzie IMU widoczna jest także retoryka antyzachodnia i antyizraelska. Organizacja dąży do osiągnięcia swoich celów głównie metodami terrorystycznymi i militarnymi. Po rozbiciu oddziałów IMU w  Afganistanie w  2001  r. bojownicy ugrupowania schronili się w  Pakistanie, gdzie uczestniczą nadal w  działaniach zbrojnych przeciwko tamtejszemu wojsku. Obecnie IMU odbudowuje swoje struktury na terytorium Afganistanu. Liczebność organizacji w tych krajach jest oceniana na ok.  300 osób. Nowa strategia rekrutacyjna spowodowała rozszerzenie struktury narodowościowej IMU – o ile początkowo jego członkami byli głównie obywatele państw Azji Centralnej, to obecnie w szeregach ugrupowania są obecni bojownicy arabscy i  czeczeńscy. Działalność IMU w  Afganistanie jest skoncentrowana na obszarze prowincji Ghazni, Paktia, Paktika i  Zabul. Działalność IMU ma negatywny wpływ na poziom bezpieczeństwa polskich żołnierzy tam stacjonujących (Resolute Support – misja szkoleniowo-doradcza). IMU jest obecny na kontynencie europejskim. W maju 2008 r. we Francji aresztowano ośmiu członków tej organizacji oraz po jednym w Niemczech i  Holandii, z  kolei w  styczniu 2009  r. w  sieci Internet pojawiło się nagranie wideo, w którym mówiący po niemiecku członek IMU groził Niemcom odwetem za ich udział w koalicji antyterrorystycznej w Afganistanie. W marcu 2009 r. ukazał się niemieckojęzyczny film propagandowy IMU. Nie zawierał

Fundamentalistyczne organizacje islamskie w wybranych krajach Azji Centralnej…

93

on bezpośrednich gróźb pod adresem Niemiec, lecz nawołujący do dżihadu i śmierci w imię Allaha. •  Unia Islamskiego Dżihadu (Islamic Jihad Union – IJU): występuje również pod nazwą Islamska Unia Dżihadu. Organizacja ta wyodrębniła się w 2002 r. z IMU i nawiązała kontakty z Al-Ka’idą. IJU należy do grupy salafickich organizacji prowadzących globalny dżihad9, traktując Żydów, Amerykanów i uczestniczących w wojnie w Iraku i Afganistanie obywateli państw europejskich jako wrogów islamu. W 2005 r. IJU zwróciła się z propozycją współpracy do Al-Ka’idy w Iraku (At-Tawhid wa al-Dżihad – Jedność Boga i Dżihad). Pomiędzy IJU a  odłamami Al-Ka’idy zachodzą wzajemne powiązania, począwszy od  wsparcia finansowego, poprzez logistyczne przygotowanie zamachów, skończywszy na wspólnym planowaniu ataków. Powiązanie obu organizacji jest trwałe ze względu na wspólne cele, jak i na genezę IJU wywodzącej się z Islamskiego Ruchu Uzbekistanu, który jest ściśle związany z ruchem afgańskich talibów i organizacją Usamy ibn Ladina. Zaznaczyć należy, że organizacje te łączy fanatyzm religijny. IJU aktywnie działa przeciwko cywilnym celom i obiektom, zarówno na Zachodzie, jak i na Bliskim Wschodzie. Jest ona istotnym elementem globalnego dżihadu ogłoszonego w  1998  r. przez Al-Ka’idę. W  Europie obszarem szczególnej aktywności są Niemcy. IJU posiada w tym kraju komórki, których członkami są głównie emigranci z krajów muzułmańskich posiadający niemieckie obywatelstwo (zazwyczaj Turcy), ale także rodowici Niemcy, którzy dokonali konwersji na islam. Organizacja rekrutuje członków głównie wśród muzułmańskich społeczności w  Europie, przede wszystkim w Austrii i Szwajcarii. IJU rekrutuje także konwertytów, którzy wyjeżdżają na szkolenie do Pakistanu, a następnie biorą udział w walkach w Afganistanie albo wracają do Europy10. 4 września 2007 r., w ramach operacji Alberich, aresztowano w Niemczech trzy osoby podejrzewane o przygotowania do  ataków terrorystycznych na Międzynarodowy Port Lotniczy we Frankfurcie n. Menem oraz konsulat USA w tym mieście, na bazę lotniczą USA w Rammstein oraz na placówki dyplomatyczne Uzbekistanu we Frankfurcie i Berlinie. Zatrzymani należeli do IJU, tworząc tzw. Grupę z Sauerlandu   Pojęcie to wprowadził do terminologii M. Scheuer, oficer oraz analityk CIA, szef tzw. Bin Ladin Unit (Bin Laden Issue Station) od chwili jej założenia w 1996 do 2005 r. Por. Through Our Enemies’ Eyes. Osama bin Laden, Radical Islam and the Future of America, Washington 2003. 10   3 marca 2008 r. po raz pierwszy samobójczego zamachu dokonał obywatel Niemiec. Cuneyt Ciftci (Saad Abu Furkan) zdetonował w Afganistanie materiały wybuchowe umieszczone w samochodzie, zabijając  dwóch  amerykańskich żołnierzy i dwóch cywilów. 9

94

Wojciech J. Janik

(Sauerland Gruppe). Okazało się, że przebywali oni w Pakistanie, gdzie przeszli przeszkolenie wojskowo-terrorystyczne, a po powrocie do Niemiec przygotowywali serię zamachów, które miały być przeprowadzone 11 września 2007 r. 23 kwietnia 2008  r., w  ramach operacji antyterrorystycznej przeprowadzonej przez niemieckie służby bezpieczeństwa, zatrzymano dziewięć osób w  wieku 25–47 lat. Należały one do  Multi-Kultur-Haus (Domu Wielokulturowości, MKH) w Neu-Ulm w Bawarii, którego działalność została zdelegalizowana trzy lata wcześniej. Było to muzułmańskie centrum informacyjne i miejsce spotkań islamskich radykałów IJU z całych południowych Niemiec, ich punkt kontaktowy oraz źródło krzewienia radykalnej ideologii i propagowania literatury. Ośrodek oraz podległe mu oddziały w Bawarii i Badenii-Wirtembergii działały na rzecz islamizacji i  radykalizacji muzułmanów, szczególnie niemieckich konwertytów. 27 grudnia 2005  r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych landu Bawarii wydało zakaz działalności MKH po tym, jak jego działacze wezwali do  ataków przeciwko Żydom i  chrześcijanom. W  wyniku przeszukania siedziby oddziału znaleziono materiały propagandowe nawołujące do dżihadu i szerzące religijną nienawiść. Znajdowały się tam również broń, amunicja, pakistańskie wnioski wizowe, a  także materiały wskazujące na udział członków MKH w walkach w Czeczenii w latach 2002–2003. Aresztowano wówczas 18 osób. IJU posiada swoje komórki oraz rozwinięte zaplecze logistyczne także w Kazachstanie, Kirgistanie i Rosji. Obszarem działalności szkoleniowej organizacji jest Pakistan (w którym prowadzone są obozy dla rekrutów pochodzących m.in. z krajów europejskich). W 2004 r. IJU przeprowadziła szereg zamachów w Uzbekistanie, w których zginęło blisko 50 osób. W tym samym roku dokonała serii ataków terrorystycznych na ambasady Izraela i USA oraz na Biuro Prokuratora Generalnego Uzbekistanu w Taszkiencie. Od 2008 r. czynnie uczestniczy w walkach w Afganistanie, gdzie przeprowadziła szereg ataków, w tym zamachy samobójcze. •  Partia Wyzwolenia Islamu (Hizb ut-Tahrir al-lslam – HuT): organizacja założona w 1952 r. w Jerozolimie. Ma zasięg międzynarodowy. W swoim programie posiada postulat odbudowy kalifatu, który miałby objąć cały świat muzułmański. Nawołuje do  obalenia prozachodnich rządów w  państwach arabskich (Egipt, Arabia Saudyjska) i prorosyjskich reżimów na obszarze republik b. ZSRR w Azji Centralnej. Strategia działania komórek HuT (zazwyczaj są to kilkuosobowe grupy) opiera się na następujących zasadach: całkowita tajność działania i werbowania nowych członków; stworzenie bazy materialnej, organizacyjnej i duchowej; całkowita islamizacja społeczeństwa i przejęcie władzy w kraju.

Fundamentalistyczne organizacje islamskie w wybranych krajach Azji Centralnej…

95

HuT nie akceptuje idei demokracji, potępia współpracę przywódców muzułmańskich z Zachodem, a zwłaszcza z Izraelem. Liczba członków HuT w Uzbekistanie jest trudna do oszacowania. Według różnych źródeł jest to od  7 000 do  60 000 osób. Działalność HuT jest w  Uzbekistanie zakazana, a przynależność do tej organizacji jest karana więzieniem. Według oficjalnych danych z 2013 r., w uzbeckich więzieniach przebywało ok. 4 000 członków HuT. Uważa się, że HuT była zaangażowana w szereg zamachów terrorystycznych, m.in. wspomniane wyżej zamachy z lutego 1999 oraz z 2004 r., a  także w  zamieszki w  Andidżanie w  maju 2005  r. Prawdopodobnie HuT zapewniła wsparcie finansowe i logistyczne dla ww. oraz wielu innych akcji terrorystycznych11. •  Tablighi Jamaat (TJ, zwana także Dżama’a at-Tabligh lub Jamaat ad-Dawa): muzułmańska (sunnicka) organizacja misyjna, zaliczająca się do  ruchu Deobandi12, dążąca do rewitalizacji islamu na całym świecie. Została utworzona w 1926 r. w Indiach, w miejscowości Nizamuddin przez Muhammada Ilyasa. Postuluje ona powrót do  rygorystycznie rozumianego prawa i  głosi ścisłą ortopraksję13. TJ powstała w okresie, gdy muzułmańskiej społeczności groziło wchłonięcie przez hinduską większość. Założyciel ugrupowania Mohammad Iljas Kandhalawi, odcinając się od polityki, zadeklarował, że celem ruchu jest żarliwe praktykowanie islamu w celu przekonania do wiary indyjskich błądzących muzułmanów, którzy są przesiąknięci wpływami dominującego hinduskiego środowiska religijno-kulturowego i słabo utożsamiają się z wiarą muzułmańską. TJ głosi idee całkowitego oddania się Bogu, nieustannego zdobywania wiedzy i jej przekazywania, unikania podziałów wewnątrz wspólnoty i solidarności ze wszystkimi współwyznawcami. Sprzeciwia się przy tym tradycyjnej   Por. K. Izak, Leksykon organizacji i ruchów islamistycznych, Wyd. ABW, Warszawa 2014.   Deobandi –  ultrakonserwatywna szkoła filozoficzna, która wchodzi w  skład odłamu sunnickiego. Powstała w indyjskim mieście Deoband w 1851 r., uznaje literalną i surową interpretacje islamu. Stawia sobie za cel oczyszczenie islamu ze wszystkich nieislamskich naleciałości, wprowadzanie w prawidłowy sposób modelu życia przedstawionego w Koranie i hadisach (opowieściach o życiu proroka Muhammada) oraz zjednoczenie wszystkich muzułmanów. Interpretacja Deobandi nakazuje muzułmanom lojalność najpierw wobec religii, a dopiero później wobec miejsca czy państwa, w  którym zamieszkują. Ruch uznaje tylko religijne granice ummy (społeczności muzułmańskiej), a  nie poszczególnych państw narodowych. Religijnym obowiązkiem przedstawicieli ruchu Deobandi jest rozpoczęcie dżihadu w dowolnym państwie, w którym muzułmanie znajdują się w niebezpieczeństwie. Obecnie ruch ten najbardziej aktywnie działa w Pakistanie. Przedstawicielami tego ruchu są m.in. Talibowie. 13   Termin wprowadzony przez teologa J.B. Metza, oznaczający naukę o słusznym, zgodnym z ortodoksją postępowaniu. 11 12

96

Wojciech J. Janik

pobożności islamskich mistyków (sufi), uważając za bałwochwalstwo częsty w muzułmańskiej religijności ludowej kult świętych i ich grobów. Występuje również przeciwko dokonanej przez ideologów fundamentalizmu polityzacji islamu. TJ jest największym ponadnarodowym ruchem sunnickim na świecie i największym islamskim ugrupowaniem w Pakistanie. Cele statutowe organizacji obejmują: działalność religijną, wzajemną pomoc współwyznawców, przedsięwzięcia socjalne i kulturalne oraz nauczanie języka arabskiego. TJ jest ściśle powiązana z terroryzmem islamskim. Działalność swą skupia na wsparciu finansowym, logistycznym oraz ułatwianiu procesu rekrutacji. Najbardziej aktywna jest w Andidżanie, ale działa również w innych częściach Uzbekistanu. Działalność TJ jest w  Uzbekistanie zakazana, a  członkostwo w niej karane więzieniem. W latach 60. XX w. ruch dotarł do Europy, za sprawą indyjskich i pakistańskich imigrantów, którzy osiedlali się głównie w Wielkiej Brytanii. Pod koniec lat 60. pojawił się we Francji, przede wszystkim wśród robotników z krajów Maghrebu. W latach 70. był już obecny niemal w całej Europie Zachodniej oraz w USA i w Kanadzie. Wędrowni kaznodzieje TJ propagują na całym świecie ortodoksyjną, rygorystyczną wersję islamu, która wywodzi się nie z krajów arabskich, lecz z subkontynentu indyjskiego. W krajach europejskich meczety TJ są zrzeszone w Fédération des Mosquées et des Associations Culturelles et Islamiques de Belgique (Belgijskiej Federacji Meczetów i Stowarzyszeń Kulturalnych i Islamskich), której celem jest m.in. obrona społeczności muzułmańskiej Belgii, nauczanie i promowanie języka arabskiego, Koranu, kultury muzułmańskiej oraz mianowanie imamów. We Francji TJ w sposób wyraźny wpływa na funkcjonowanie wspólnoty muzułmańskiej. Przedstawicielem tego ruchu wśród organizacji muzułmańskich w tym kraju jest powstała w 1972 r. Foi et Pratique (Wiara i Praktyka). Brytyjskie centrum TJ ma swoją siedzibę w  mieście Dewsbury w  hrabstwie West Yorkshire w  północnej Anglii. Znajduje się tam siedziba centrum koordynacyjnego ruchu w Europie. Imam meczetu w tym mieście jest również przywódcą ruchu na Europę i Kanadę. •  Islamski Ruch Wschodniego Turkiestanu (East Turkestan Islamic Movement – ETIM) jest ujgurską organizacją separatystyczną głoszącą ekstremistyczne hasła oraz dążącą do utworzenia na terenie Sinkiangu Islamskiego Państwa Wschodniego Turkiestanu opartego na prawie szariatu. Organizacja ta jest związana z istniejącą od 1940 r. Hizb-e Islami Turkestan (Islamską Partią Turkiestanu), a według niektórych źródeł ETIM ma być zbrojnym ramieniem tej partii. Organizacja utrzymuje kontakty z islamskimi ugrupowaniami działającymi w Tadżykistanie oraz z Ruchem Talibów.

Fundamentalistyczne organizacje islamskie w wybranych krajach Azji Centralnej…

97

ETIM otrzymuje wsparcie finansowe od  afgańskich talibów, Al-Ka’idy, Arabii Saudyjskiej i niewielkich, lecz dobrze zorganizowanych diaspor ujgurskich w  Turcji, Kazachstanie, Tadżykistanie i  Kirgistanie. Organizacja współdziała także z Ozbekiston Islomiy Harakati (Islamskim Ruchem Uzbekistanu) oraz Islamic Jihad Union (Unią Islamskiego Dżihadu). Od 2002 r. uznana przez USA za organizację terrorystyczną. •  Noszący Czarne Turbany (Kora Sallalilar): organizacja działa od 2008 r. uzbeckiej części Kotliny Fergańskiej. Stanowi ruch religijny odwołujący się do tradycyjnych islamskich przekazów, różniący się zdecydowanie od wahhabizmu. Nazwa ugrupowania wzięła się z  tradycji muzułmańskiej, według której prorok Muhammad podczas wygłaszania kazań w  meczecie miał nosić czarny turban. Wskazywać to może na fakt, że  jest to ugrupowanie o charakterze fundamentalistycznym. Liczba członków Kora Sallalilar wynosi ok.  1 000–1 200 osób. Przedstawiciele oficjalnego islamu w  Uzbekistanie uważają Kora Sallalilar i podobne jej sekty religijne za heretyckie i potencjalnie niebezpieczne. •  Światło (Nur): islamski ruch religijny, założony w  Turcji przez kurdyjskiego myśliciela Saida Nursi (1873–1960), przeciwstawiający ortodoksyjny islam sekularyzmowi. Największe skupiska wyznawców ruchu w Uzbekistanie znajdują się na południowym zachodzie kraju. Organizacja dąży do utworzenia Wielkiego Turkijskiego Państwa, rozciągającego się od Syberii po Bałkany. Od 2010 r. władze Uzbekistanu zintensyfikowały kampanię antyterrorystyczną przeciwko Nurystom14. Aresztowano i skazano na kilkuletnie kary więzienia kilkunastu wysokich członków ruchu.

3. Tadżykistan (Republika Tadżykistanu) Muzułmanie stanowią ok. 97% mieszkańców kraju, z czego zdecydowana większość (około 90%) to sunnici szkoły hanafickiej, szyitów jest ok. 5%. Tadżykistan jest położony w bezpośrednim sąsiedztwie Afganistanu, w którym mieszka 9 mln Tadżyków – więcej niż w samym Tadżykistanie, posiadającym ok. 8 mln mieszkańców. Z tego względu kraj ten jest uważany przez USA oraz kraje europejskie za potencjalnie zagrożony fundamentalizmem islamskim i terroryzmem. Tadżykistan jest także zapleczem logistycznym dla terroryzmu islamskiego w sąsiadującym z nim chińskim Turkiestanie. 14

  Por. K. Izak, op. cit.

98

Wojciech J. Janik

Islam w  Tadżykistanie jest mocno zakorzeniony zarówno w  życiu codziennym, jak i  w  systemie wartości Tadżyków. Stale rośnie liczba osób praktykujących, zwłaszcza wśród mieszkańców miast oraz wśród młodzieży. W  latach 1992–1997 w  Tadżykistanie miała miejsce wojna domowa o  charakterze klanowym i politycznym, w czasie której odwoływano się do haseł islamskich. Islam stał się najbardziej czytelną bazą ideologiczną dla biorącej udział w wojnie Zjednoczonej Opozycji Tadżyckiej (ZOT), która lokalnie wprowadzała prawo szariatu. Władze centralne, z obawy przed rozwojem ekstremizmu, ściśle kontrolują działalność oficjalnych struktur religijnych. Główną muzułmańską instytucją religijną jest podporządkowana władzom Rada Ulemów. Imamowie są zatwierdzani przez lokalne władze cywilne. Urzędnicy rządowi stale monitorują działalność meczetów w  całym kraju. Uczęszczają na nabożeństwa, aby wysłuchać kazań wygłaszanych przez imamów, obserwują uczestników modlitw, sprawdzają zawartość religijnych nagrań audio i wideo pod kątem ewentualnych treści ekstremistycznych. W  Tadżykistanie wprowadzono nowe, charakteryzujące się znaczną restrykcyjnością, przepisy dotyczące religii. Umożliwiają one rządowi ścisłą kontrolę nad grupami religijnymi. Wprowadzono cenzurę na literaturę religijną, a obrzędy religijne mogą być odprawiane tylko w miejscach zaakceptowanych przez rząd. Zaostrzone zostały warunki rejestracji nowych wspólnot religijnych. Polityka ta, jak również naciski władz dążących do  zlaicyzowania społeczeństwa (m.in. zakaz noszenia przez muzułmańskie kobiety chust w  szkołach, zamykanie meczetów, zakaz wstępu do  meczetów dla kobiet i dzieci), przyczyniają się do zradykalizowania postaw tadżyckich muzułmanów i powstania zjawiska tzw. pełzającej islamizacji. Najważniejsze organizacje islamskie, działające na terytorium Tadżykistanu: •  Islamska Partia Odrodzenia Tadżykistanu (Islamic Renaissance Party of Tajikistan – IRP): organizacja założona w październiku 1991 r. Podczas wojny domowej w Tadżykistanie IRP, posiadająca kilkanaście tysięcy bojowników (mudżahedinów), stała się główną siłą zbrojnej opozycji, wchodząc w skład Zjednoczonej Opozycji Tadżyckiej. W  wyniku porozumień pokojowych z 1997 r. IRP prowadzi legalne działania na terytorium Tadżykistanu, kładąc główny nacisk na pomoc biednym oraz kształcenie obywateli. Członkom IRP zagwarantowano 30% miejsc w administracji państwowej (w tym urząd wicepremiera oraz szefostwo kilku ministerstw) oraz w wojsku, do którego włączono oddziały dawnej opozycji. Członkowie IRP rekrutują się głównie z  fundamentalistycznego ruchu Deobandi. Do 2007 r., na czele z Islamską Partią Tadżykistanu, domagali się

Fundamentalistyczne organizacje islamskie w wybranych krajach Azji Centralnej…

99

utworzenia w Tadżykistanie państwa islamskiego, a następnie jego przemianę w kalifat w całej Azji Środkowej. W roku 2007 r. nastąpiło przeobrażenie oraz ewolucja wewnątrz organizacji – hasła radykalne zastąpiono umiarkowanymi. W chwili obecnej IRP nie dąży do wprowadzenia szariatu na terytorium Tadżykistanu, a państwo świeckie postrzega jako potencjalnie przyjazne i użyteczne. Niektórzy członkowie IRP są podejrzewani o związki z organizacjami terrorystycznymi, w tym z Al-Ka’idą, Ruchem Talibów oraz uzbeckich islamistów. Tadżykistan jest jedynym państwem Azji Centralnej, gdzie oficjalnie działa, a nawet współrządzi partia islamska, jednak znaczenie IPP systematycznie spada. Spowodowane jest to wdrożeniem programu pomocowego dla biednej ludności przez państwo. •  Islamski Ruch Uzbekistanu (IMU): członkowie organizacji uczestniczyli w  tadżyckiej wojnie domowej. W  latach 1999–2000 Tadżykistan posłużył organizacji jako baza wypadowa do  przeprowadzenia zamachów terrorystycznych w Uzbekistanie i Kirgistanie. W chwili obecnej IMU nie prowadzi aktywnej działalności, posiada jedynie rozwinięte zaplecze logistyczne w Uzbekistanie i Kirgistanie. Organizacja cieszy się poparciem władz Uzbekistanu, które były oskarżane, m.in. przez rząd USA, o  udzielanie pomocy logistycznej organizacji. Obecnie rząd Tadżykistanu, w ramach walki z terroryzmem i ekstremizmem, zwalcza IMU, o czym świadczą liczne akcje policyjne, w wyniku których dochodzi do likwidacji baz i obozów szkoleniowych oraz aresztowań członków organizacji. Podczas tych akcji siły rządowe odnajdują terrorystyczne materiały propagandowe, materiały szkoleniowe dotyczące produkcji bomb i obsługi broni oraz materiały wybuchowe. W styczniu 2007 r. udaremniono spisek, mający na celu przeprowadzenie serii zamachów na kluby nocne i targowiska w Duszanbe. •  Partia Wyzwolenia Islamu (HuT): organizacja obecna w Tadżykistanie od 1997 r. Najbardziej aktywnie działa na północy kraju (w Kotlinie Fergańskiej), ale w ostatnich latach struktury organizacji rozwinęły się na wschodzie i południu (zwłaszcza w Duszanbe i Kulabie). Liczba członków HuT wynosi kilka tysięcy osób, przy czym liczba członków i sympatyków HuT w krajach regionu wykazuje tendencję wzrostową15. Większość członków HuT jest jednocześnie członkami Islamskiego Ruchu Uzbekistanu (IMU). Wynika to z faktu, że ideologia tych ugrupowań jest do siebie zbliżona. Działania propagandowe HuT

15

  Por. K. Izak, op. cit.

100

Wojciech J. Janik

są wspierane przez działania zbrojne IMU. Władze państwowe oraz służby specjalne prowadzą intensywne działania przeciwko HuT, przede wszystkim skoncentrowane na aresztowaniach oraz akcjach propagandowych. •  Przysięga (Bayat): radykalna organizacja islamska powstała w 1991 r., działająca głównie w  rejonie miasta Isfara (tadżycka część Kotliny Fergańskiej). Do  członków tej organizacji należą również niektórzy członkowie Islamskiej Partii Odrodzenia Tadżykistanu (IRP). Celem Bayat jest utworzenie państwa islamskiego, wzorowanego na Iranie, a  następnie rozszerzenie go na cały region Azji Centralnej. W  latach 90. XX  w. organizacji tej udało się powołać sądy szariackie w  rejonie isfarskim. Bayat jest odpowiedzialna za szereg zamachów terrorystycznych, w  tym m.in. zabójstwo protestanckiego misjonarza w styczniu 2004 r., a także za podpalenia sklepów z alkoholem i  meczetów, których imamowie współpracowali z  rządem. Największa akcja służb specjalnych Tadżykistanu przeciwko tej organizacji miała miejsce w 2005 r. Organizacja ściśle współpracuje z Ruchem Talibów, a część jej członków walczy u ich boku w Afganistanie i Pakistanie. Zaplecze logistyczne Bayat znajduje się w państwach sąsiadujących z Tadżykistanem. Władze tadżyckie przypuszczają, że jest finansowana przez libijski Ruch al-Bayat oraz przez islamskie ugrupowania z Uzbekistanu. •  Ruch Salaficki16: ugrupowanie to stanowi największe zagrożenie dla bezpieczeństwa Tadżykistanu. Ideologia salaficka zyskuje z roku na rok coraz więcej zwolenników w społeczeństwie tadżyckim. Liczba zwolenników ruchu wynosi około 25 000, jest on najbardziej popularny wśród młodzieży miejskiej. Większość liderów ruchu w Tadżykistanie to młodzi ludzie, którzy odbyli studia religijne w madrasach za granicą – szczególnie w Pakistanie i krajach Półwyspu Arabskiego. Według oficjalnego nurtu islamu tadżyckiego, salafici są lepiej zorganizowani oraz bardziej niebezpieczni niż wahhabici. Powodem jest ciągła dyskredytacja ze strony państwa z powodu udziału w wojnie domowej w latach 1992–1997. 9 stycznia 2009 r. Sąd Najwyższy Tadżykistanu wydał zakaz działalności salafitów w tym kraju.   Salafizm – odrodzeniowy ruch religijny powstały w  XIX  w. o  charakterze neokonserwatywnym i fundamentalistycznym. Propaguje odnowę religii poprzez odrodzenie roli tradycji (Sunny), której najlepszymi wyrazicielami byli towarzysze proroka Muhammada i dwa następujące po nim pokolenia. Zakłada, że za czasów proroka islam został sformułowany w sposób doskonały i kompletny. Por. J. Bielawski, op. cit. 16

Fundamentalistyczne organizacje islamskie w wybranych krajach Azji Centralnej…

101

4. Kirgistan (Republika Kirgiska) Ludność Kirgistanu wynosi ok. 6 mln osób. Muzułmanie stanowią 80% populacji kraju, z czego 99,8% z nich jest sunnitami, a tylko ok. 1 000 osób to szyici. Po uzyskaniu przez Kirgistan niepodległości, co miało miejsce w 1991 r., islam stał się czynnikiem podkreślającym etniczną odrębność Kirgizów. Jednak religia w  Kirgistanie nie jest najważniejszym czynnikiem kształtującym miejscową rzeczywistość społeczną, polityczną i kulturową. Jedynie w południowej części Kirgistanu (Kotlina Fergańska), zdominowanej przez ludność uzbecką, islam determinuje życie społeczne. Jest tu propagowany tzw. czysty islam, przez co obserwuje się m.in. wprowadzany zakaz sprzedaży alkoholu. Rząd Kirgistanu postrzega radykalizm islamski jako zagrożenie dla stabilności wewnętrznej kraju, zwłaszcza w południowej jego części. 6 listopada 2008  r. parlament kirgiski uchwalił ustawę, według której państwo ma obowiązek zapobiegania fanatyzmowi i ekstremizmowi religijnemu, jak również podejmowanie odpowiednich działań represyjnych i konfrontacyjnych. W  Kirgistanie obowiązuje również zakaz noszenia przez dziewczęta chust w szkołach. Fundamentalistyczne ugrupowania islamskie działające w Kirgistanie to: • Partia Wyzwolenia Islamu (HuT): ugrupowanie rozpoczęło działalność w Kirgistanie w 1994 r. Najbardziej aktywnie działa na południu kraju (Kotlina Fergańska). Miasto Karasu jest siedzibą HuT na Azję Centralną. Według danych rządowych, liczba członków HuT w Kirgistanie wynosi ok. 20 000. Organizacja ta cieszy się ogromnym poparciem społeczeństwa, ze względu na uruchomiony program pomocy dla biednej ludności. HuT aktywnie uczestniczy w życiu publicznym, często zgłaszając petycje o zmianę obowiązującego prawa. Większość członków i  sympatyków HuT to przedstawiciele mniejszości uzbeckiej. Od 19 lipca 2006 r. działalność organizacji w Kirgistanie jest zakazana. Spowodowane było to faktem ogłoszenia dżihadu przeciwko kirgiskiej policji. Ugrupowanie to jest jednak nadal aktywne, a jego liderzy nie przestają wygłaszać poglądów zakazanych przez państwo. Większość sympatyków HuT zamieszkuje kirgiską część Kotliny Ferganskiej. •  Islamski Ruch Uzbekistanu (IMU): ugrupowanie wykorzystuje terytoria Kirgistanu głównie jako obszar tranzytowy oraz bazę logistyczną służącą do  ataków na sąsiedni Uzbekistan. IMU przeprowadzała zamachy terrorystyczne na terytoriach Kirgistanu (kryzysy batkeńskie z 1999 i 2000 r.), wskutek czego śmierć poniosło kilkanaście osób. Ugrupowanie odpowiedzialne jest również m.in. za zorganizowanie zamachów w Biszkeku (2002 r.) i w Osz

102

Wojciech J. Janik

(2003 r.). W 2006 r., podczas operacji służb bezpieczeństwa, w czasie przeszukania obozów szkoleniowych IMU odnaleziono plany zamachów terrorystycznych17. •  Tablighi Jamaat (TJ): szacuje się, że  w  Kirgistanie aktywnych jest ok. 10 000 osób należących do tej organizacji, którzy głównie należą do etnicznych Kirgizów. TJ rekrutuje swych członków przede wszystkim w więzieniach, a także wśród byłych kryminalistów. Jednym z powodów takiego działania jest fakt, że organizacja ta czynnie wspiera Ruch Talibów w Afganistanie. Większość członków TJ odbywa szkolenia w obozach szkoleniowych organizacji w Pakistanie oraz Indiach. Po powrocie do Kirgistanu odbywają oni podróże po kraju w celu propagowania idei głoszonych przez organizację, skupiając się przede wszystkim na werbunku młodych ludzi. Swoją działalność misyjną prowadzą nie tylko w Kirgistanie, ale również w krajach sąsiednich. Negatywnie na swobodę działania TJ w  Kirgistanie wpłynął wprowadzony w styczniu 2015 r. zakaz działalności misyjnej. Prowadzone są również działania legislacyjne, zmierzające do delegalizacji organizacji.

5. Kazachstan (Republika Kazachstanu) Liczba ludności Kazachstanu wynosi około 18 mln, z czego muzułmanie stanowią ponad 60% populacji kraju. W większości są to sunnici szkoły hanafickiej. Nieliczni i słabo zorganizowani są szyici (głównie mniejszość azerska). Zgodnie z konstytucją Kazachstan jest krajem świeckim, co oznacza, że jest to jedyne państwo w Azji Centralnej, w którym konstytucja nie gwarantuje islamowi specjalnego statusu. Społeczeństwo kraju jest w dużym stopniu zlaicyzowane, a tzw. kazachski islam nigdy nie ma charakteru ekspansywnego. W kraju dominuje tzw. islam ludowy, a w czasach b. ZSRR rola religii w społeczeństwie dodatkowo zmalała. Mimo to islam pełni rolę czynnika integrującego miejscową ludność i jest elementem budowy tożsamości narodowej. Od  początku lat 90. XX  w. obserwuje się w  Kazachstanie, a  zwłaszcza w regionach graniczących z Uzbekistanem, odrodzenie religii islamu, połączone m.in. z budową nowych meczetów, otwieraniem madras oraz zauważalnym wzrostem religijności wśród muzułmańskiej części społeczeństwa. Władze państwowe dążą jednak do  narzucenia pełnej kontroli nad życiem religijnym w kraju, motywując to koniecznością walki z terroryzmem i ekstre17

  Por. K. Izak, op. cit.

Fundamentalistyczne organizacje islamskie w wybranych krajach Azji Centralnej…

103

mizmem, który jest uważany za najważniejsze zagrożenie dla bezpieczeństwa wewnętrznego. Rząd, poprzez służby bezpieczeństwa, stara się zapewnić pełną kontrolę nad tzw. nietradycyjną aktywnością religijną. Służby bezpieczeństwa starają się również ograniczyć działalność duchownych zagranicznych, pochodzących głównie z Arabii Saudyjskiej, Zjednoczonych Emiratów Arabskich, Jordanii, Turcji i Pakistanu, postrzeganych jako potencjalne źródło idei fundamentalistycznych. W Kazachstanie działają następujące ekstremistyczne organizacje islamskie: •  Hizb-ut-Tahrir (HuT): organizacja ta pojawiła się w południowej części Kazachstanu w  1993  r., a  kilka lat później rozszerzyła swoją działalność na cały kraj, gdzie działa w  chwili obecnej kilkuset jej członków. Propagowana przez tę organizację idea utworzenia kalifatu znajduje szerokie poparcie zwłaszcza wśród młodzieży kazachskiej oraz ruchów studenckich. Na terytorium kraju znajdują się obozy szkoleniowe i treningowe, w których członkowie HuT odbywają szkolenia przed podjęciem działalności terrorystycznej w całym regionie. Głównym przejawem działalności HuT w Kazachstanie jest rozpowszechnianie materiałów propagandowych. Działalność HuT w Kazachstanie jest nielegalna, a służby bezpieczeństwa prowadzą systematyczne działania, zmierzające do jej wyeliminowania. •  Unia Islamskiego Dżihadu (IJU): prowadzi działalność w  tym kraju od 2002 r., skupiając się przede wszystkim na działaniach propagandowych i werbunkowych. Od 2008 r. w kraju tym działają obozy treningowe organizacji, w których szkolone są kobiety do przeprowadzenia zamachów terrorystycznych. W 2009 r. w czasie przeprowadzenia operacji antyterrorystycznej skonfiskowano broń, sfałszowane dokumenty i materiały propagandowe należące do organizacji. Członkowie IJU pracowali nad utworzeniem bazy treningowej w  południowym Kazachstanie, jednak dzięki działaniu służb specjalnych udało się do tego nie dopuścić. Planowali ponadto przeprowadzenie serii zamachów w  sąsiednich krajach: w  Kirgistanie, Uzbekistanie i  Rosji. Organizacja od  2003  r. posiada w  Rosji bazę szkoleniową i  treningową. Kazachscy członkowie IJU wyjeżdżają również do obozów treningowych w Afganistanie i Pakistanie. Organizacja prowadzi intensywną działalność terrorystyczną, szczególnie nastawioną na werbunek nowych członków, dystrybucje materiałów propagandowych, pozyskiwanie broni palnej i materiałów wybuchowych. Środki finansowe IJU pozyskuje przede wszystkim z datków oraz prowadzenia nielegalnej działalności.

104

Wojciech J. Janik

•  Salafici: działalność tej organizacji jest dozwolona w Kazachstanie, jednak organy państwowe prowadzą działalność zmierzającą do jej ograniczenia. Głównym powodem zredukowania wpływu Salafitów jest obawa przed rozprzestrzenianiem się za ich pośrednictwem radykalnego islamu. Członkowie organizacji, pochodzący z Kazachstanu, z obawy przed prześladowaniami, migrują do krajów Europy Wschodniej. Najwięcej z nich ubiega się o status uchodźcy w Republice Czeskiej, Republice Słowackiej oraz w Węgrzech. W  kwietniu 2007  r. kazachskie służby bezpieczeństwa udaremniły planowany przez Salafitów zamach terrorystyczny na funkcjonariuszy Komitetu Bezpieczeństwa Narodowego. Zamach ten miał być przeprowadzony przy użyciu samochodu-pułapki oraz terrorystów samobójców. •  Sunnici szkoły hanbalickiej18: zwolennicy najbardziej fundamentalistycznej szkoły prawnej islamu. Fanatycznie wręcz przestrzegający norm szariatu. Przedstawiciele tej szkoły są obecni w  Kazachstanie od  początku lat 90. XX w., głównie na południu kraju wśród mniejszości uzbeckiej, która jest postrzegana jako główne źródło idei fundamentalistycznych.   Hanbalicka szkoła prawa islamskiego – jedna z czterech klasycznych szkół prawa sunnickiego*. Odznacza się szczególnym rygoryzmem, zwłaszcza w  zagadnieniach dotyczących kultu. Za źródło prawa muzułmańskiego uznaje bezkompromisową interpretację Koranu oraz te fragmenty Sunny, które go objaśniają. Kijas (analogia) i  idżma (zgoda uczonych) zostały odrzucone przez Hanbalitów, którzy starają się przywrócić pierwotną czystość religii i prawa. –– Sunnici dzielą się na cztery główne szkoły prawa (madhhab): szkoła hanaficka – twórca Abu Hanifa (VIII w.), zwany Wielkim Imamem. Opiera się na Koranie, Sunnie oraz opinii prawników (raj). Obejmuje trzecią część świata islamu (Afganistan, Bałkany, Egipt, Pakistan, Palestyna, Syria, Turcja). Hanafici stanowią ok.  40% ortodoksyjnych muzułmanów. Najbardziej otwarta filozoficznie i religijnie spośród wszystkich szkół sunnickich. Niemal wszyscy polscy muzułmanie są hanafitami; –– szkoła malikicka – twórca Malik ibn Anas (VIII w.). Opiera się na Koranie i hadisach oraz interesach ummy (wspólnoty islamskiej). Jako jedyna ze szkół islamu kieruje się zwyczajami i praktykami mieszkańców Medyny z pierwszych lat islamu (amal ahl al-medina). Przedstawiciele szkoły malikickiej zamieszkują głównie Afrykę Północną oraz Egipt i stanowią około 25% wszystkich ortodoksyjnych muzułmanów: –– szkoła szafi’icka – twórca Asz Szafi’i  (IX  w.). Opiera się na Koranie i  Sunnie, analogii, zgodzie prawników oraz interesach ummy. Szkoła nie uznaje autorytetów religijnych. Przedstawiciele tej szkoły zamieszkują głównie Afrykę Wschodnią, Azję Południowo-Wschodnią i Egipt. Stanowi ok. 15% ortodoksyjnych muzułmanów: –– szkoła hanbalicka – twórca Ahmad ibn al-Hanbala (IX w.). Najbardziej konserwatywna ze szkół sunnickich, jeśli chodzi o kult, Koran i hadisy. Hanbalici mają duże poparcie w Arabii Saudyjskiej, Katarze i Zjednoczonych Emiratach Arabskich. Głównym tego powodem była działalność twórcy wahhabizmu, Muhammada Ibn Abd al-Wahhaba (XVIII w.). Przedstawiciele tej szkoły stanowią ok. 5% wszystkich ortodoksyjnych muzułmanów. Szerzej na ten temat: J. Bielawski, op. cit. 18

Fundamentalistyczne organizacje islamskie w wybranych krajach Azji Centralnej…

105

•  Unia Muzułmanów Kazachstanu (Union of Muslims of Kazakhstan – UMK): główny założeniem organizacji jest powstanie państwa islamskiego, które byłoby liberalne, tolerancyjne, a  także uwzględniałoby wolę całego narodu, kulturę i  tradycję. UMK przez władze kazachskie uznawana jest za nielegalną. Głównym tego powodem jest utrzymywanie przez nią bliskich kontaktów z Hamasem. Organy państwowe obawiają się wzrastającego poczucia solidarności pomiędzy muzułmanami kazachskimi a  organizacjami terrorystycznymi z rejonu Palestyny oraz Bliskiego Wschodu.

6. Turkmenistan Liczba ludności wynosi około 5 mln, z czego muzułmanie to blisko 90% populacji (sunici około 98% z  nich, a  szyici 2% – głównie przedstawiciele mniejszości azerskiej, irańskiej i kurdyjskiej). Ortodoksyjne odłamy islamu nigdy nie mały wyraźnego wpływu na życie religijne mieszkańców kraju, którzy nie uchodzą za zbyt religijnych. Władze państwowe starają się ograniczać wpływ islamskiej opozycji i dążą do całkowitego przejęcia kontroli nad zżyciem religijnym w kraju. W  Turkmenistanie zamknięto prawie wszystkie islamskie instytucje oświatowe, a także wiele meczetów i madras. Dystrybucja literatury religijnej została prawnie zakazana. Duchownym muzułmańskim zabroniono kształcenia się na zagranicznych uczelniach, aby nie ulegali zewnętrznym wpływom. W kraju działają ekstremistyczne organizacje islamskie19: •  Tablighi Jamaat (TJ): organizacja posiada swoje przedstawicielstwo w  stolicy kraju, Aszchabadzie. Członkowie ruchu prowadzą aktywną działalność propagandową skierowaną przede wszystkim na werbunek nowych członków, działania propagandowe oraz pomoc osobom biednym (stołówki oraz punktu dystrybucji żywności). W chwili obecnej organizacja nie prowadzi działalności terrorystycznej. •  Hizb-ut-Tahrir (HuT): aktywność tej organizacji w  Turkmenistanie nie przybrała takiej skali, jak w pozostałych państwach regionu. Organizacja prowadzi działalność w  turkmeńskich więzieniach, zakładach karnych i  uczelniach wyższych, która w przyszłości może zostać rozprzestrzeniona również na inne środowiska. Turkmenistan jest także wykorzystywany jako terytorium tranzytowe dla islamskich terrorystów z HuT, którzy próbują przedostać się z Afganistanu i Pakistanu do krajów Europy Wschodniej. 19

  Por. K. Izak, op. cit.

106

Wojciech J. Janik

Ze względu na rygorystyczną kontrolę wszelkich aspektów życia społecznego (w tym religijnego) w Turkmenistanie, należy wykluczyć, aby kraj ten mógł zostać schronieniem dla członków organizacji terrorystycznych. Sytuacja społeczna w kraju, szczególnie od 2007 r., doprowadziła jednak do tego, że wielu obywateli Turkmenistanu wstąpiło w szeregi ruchów dżihadystycznych poza granicami kraju. Wielu Turkmenów walczy w szeregach Ruchu Talibów w Afganistanie i Pakistanie, działają również jako aktywni członkowie Islamskiego Ruchu Uzbekistanu (IMU) oraz Islamskiej Unii Dżihadu (IJU).

7. Podsumowanie Wprowadzanie, począwszy od  2007  r., w  krajach Azji Centralnej obostrzeń dotyczących zaostrzenia prawodawstwa dotyczącego religii, kontrola nad związkami i grupami religijnymi, zakaz działalności salafitów i ograniczenie działalności wahhabitów, wprowadzenie ograniczeń dotyczących ubioru kobiet oraz regulacje odnoszące się do budowy nowych miejsc modlitw, wynikają z dostrzeżenia przez władze państwowe tych krajów zintensyfikowania działalności islamskich ekstremistów i  ich destabilizującego wpływu na sytuację w regionie. Działalność ekstremistycznych oraz terrorystycznych organizacji islamskich w Azji Centralnej ma zasadnicze znaczenie dla sytuacji w innych państwach regionu, szczególnie w Afganistanie, który graniczy z trzema z nich, tj. Tadżykistanem, Turkmenistanem i Uzbekistanem oraz w Pakistanie. Sytuacja ta wpływa w sposób istotny na bezpieczeństwo krajów Europy, szczególnie Wschodniej, ponieważ większość migrantów z krajów Centralnej Azji ubiega się o statut uchodźcy w krajach wschodnioeuropejskich. Sąsiedztwo Afganistanu wywarło istotny wpływ na radykalizację członków ruchów ekstremistycznych oraz terrorystycznych z Azji Centralnej, którzy biorą aktywny udział w walkach prowadzonych w tym kraju z członkami wojsk koalicyjnych (w  ramach ISAF20 i  operacji Resolute Support21) oraz lokalnymi siłami bez  ISAF (International Security Assistance Force – Międzynarodowe Siły Wsparcia Bezpieczeństwa) – jedna z  misji Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO), zajmująca się utrzymaniem pokoju w  Afganistanie. Misja ISAF była operacją stabilizacyjną (zakończyła się z końcem 2014 r.), prowadzoną na podstawie rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1386 (20 grudzień 2001 r.) oraz porozumienia z Bonn (5 grudzień 2001 r.), dotyczącego tymczasowych ustaleń w sprawie odbudowy stałych instytucji rządowych w Afganistanie. 21   Resolute Support to misja szkoleniowo-doradcza zapoczątkowana 1 stycznia 2015  r. Głównym zadaniem sił sojuszniczych NATO jest wsparcie lokalnych sił bezpieczeństwa, pomoc 20

Fundamentalistyczne organizacje islamskie w wybranych krajach Azji Centralnej…

107

pieczeństwa. Doświadczenie zdobyte przez islamskich terrorystów stanowi poważne zagrożenie dla mieszkańców krajów zachodnich. Związane jest to z faktem, że część członków islamskich ugrupowań ekstremistycznych i terrorystycznych, udając się do krajów europejskich, zakłada w nich tzw. uśpione komórki terrorystyczne22. Grupy te są odpowiedzialne za: –– indoktrynację religijną muzułmanów oraz rdzennych mieszkańców Europy (możliwych konwertytów): –– werbunek nowych członków do organizacji; –– ułatwienie nowym członkom podróży do miejsc szkolenia (obozy szkoleniowe w krajach Bliskiego Wschodu i Azji Centralnej oraz szkół religijnych), –– udział nowo zwerbowanych osób w walkach na tzw. frontach dżihadu (Afganistan, Irak, Jemen, Pakistan, Syria, kraje afrykańskie); –– pozyskiwanie środków pieniężnych do prowadzenia dalszych działań; –– wsparcie logistyczne organizacji, którą reprezentują; –– działalność terrorystyczną na terytorium Europy itd. Szczególnie niebezpieczny jest fakt, że niektóre omówione ugrupowania prowadzą aktywną działalność w  krajach europejskich, i  tak: Islamski Ruch Uzbekistanu (IMU) funkcjonuje w Niemczech, Czechach, Belgii, Holandii oraz Włoszech; Unia Islamskiego Dżihadu (IJU) prowadzi działalność w Niemczech, Holandii oraz Francji; Akramija angażuje się w życie społeczne muzułmanów w Niemczech, Francji i Hiszpanii; Ruch Salaficki uczestniczy w życiu społecznym mniejszości muzułmańskiej w Niemczech, Holandii, Belgii oraz Wielkiej Brytanii. Tablighi Jamaat (TJ) prowadzi najbardziej rozwiniętą sieć powiązań spośród wszystkich ekstremistycznych organizacji muzułmańskich z Azji Centralnej działających w Europie. Jej komórki działają aktywnie w Niemczech, Holandii, Francji, Hiszpanii oraz Wielkiej Brytanii. Pierwsze informacje o działalności TJ w Polsce pochodzą z połowy lat 90. XX w. Ruch ten dał również o  sobie znać wspierając działania Ligi Muzułmańskiej w  budowie meczetu w  Warszawie. Działalność TJ w  Polsce opiera się głównie na prowadzeniu pogadanek religijnych raz werbunku nowych członków. Komórki organizacji działają m.in. w Białymstoku, Gdańsku i Warszawie. W chwili obecnej trudno jest stwierdzić czy TJ prowadzi zabronioną działalność na terytorium Polski. w rozwijaniu zdolności bojowych armii afgańskiej, kontynuacja szkolenia afgańskich sił bezpieczeństwa oraz nadzór nad ich dozbrajaniem w przekazywane przez kraje Zachodu uzbrojenie i wyposażenie wojskowe. W trakcie misji wojska Sojuszu Północnoatlantyckiego nie będą brać udziału w operacjach bojowych. Misja ma trwać do końca 2016 r. 22   Grupy takie zaangażowane były w przeprowadzenie zamachów w: Madrycie (11 marca 2004 r.), Londynie (7 i 21 lipca 2005 r.), Glasgow (30 czerwca 2007 r.), Burgas (18 lipca 2012 r.) i Brukseli (24 maja 2014 r.).

108

Wojciech J. Janik

Jednym z  głównych problemów współczesnej Europy, wynikającym przede wszystkim z braku kontroli granicznej, jest możliwość swobodnego podróżowania po całym jej terytorium. Przebywający na emigracji, w  tym zarobkowej, obywatele mogą zatem być poddani ewentualnej działalności indoktrynacyjnej i  werbunkowej ze strony organizacji terrorystycznych, a  następnie stanowić wsparcie logistyczne do  przygotowywania i  przeprowadzania zamachów na terytorium krajów z których pochodzą. Z tego samego powodu (brak kontroli granicznej, swobodny przepływ osób i towarów) członkowie organizacji ekstremistycznych mogą łatwo przeniknąć do Polski, która odbierana jest przez radykalne organizacje jako wróg islamu – szczególnie po jej zaangażowaniu się w wojnę z terroryzmem. Bibliografia Bielawski J., Islam, Wyd. Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1980. Izak K., Leksykon organizacji i ruchów islamistycznych, Wyd. ABW, Warszawa 2014. Religious Composition by Country in Percentages, Raport Per Research Center 2010. Scheuer M., Through Our Enemies’ Eyes. Osama bin Laden, Radical Islam and the  Future of America, Washington 2003.

RECENZJE

ACTA ELBINGENSIA KWARTALNIK NAUKOWY ELBL ĄSKIE J UCZELNI HUMANIST YCZNO-EKONOMICZNE J

Prawo, Administracja, Zar ządzanie publiczne z. 10

2014, t. XXIII, nr 4

Andrzej Sylwestrzak*

RECENZJA KSIĄŻKI: ADAM BOSIACKI I HUBERT IZDEBSKI, „KONSTYTUCJONALIZM ROSYJSKI. HISTORIA I WSPÓŁCZESNOŚĆ” (WYD. ARCANA, KRAKÓW 2013, SS. 560) Recenzowana praca dwóch znanych autorów z UW, poświęcona historii i  współczesności konstytucjonalizmu radzieckiego i  rosyjskiego, stanowi znaczący krok w polskich poszukiwaniach nad tą problematyką. Na początku wskazać należy, iż profesor Henryk Izdebski opracował część historyczną pojmowaną jako historia konstytucjonalizmu rosyjskiego od XVIII w. do rewolucji bolszewskiej. Profesor Adam Bosiacki jest autorem pozostałych części pracy, obejmujących okres od 1905 r. praktycznie do chwili obecnej. Tak zatem prof. A.  Bosiacki prowadził również badania o  charakterze historycznym, ponieważ dopiero poszukiwania wokół problemów obowiązywania i funkcjonowania Konstytucji FR z 1993 r. można określić jako problematykę współczesną. W  sumie jednak książka autorstwa tych dwóch profesorów wykazuje jednolitość metodologiczną, wskazując na podstawowe kierunki dyskusji wokół problemów ustrojowych rozwijające się na przestrzeni trzech stuleci w doktrynie i  ustawodawstwie konstytucyjnym rosyjskim. Ponieważ mamy tutaj do czynienia z osobną monografią, uznać należy, iż wyznacza ona wyraźny *  Prof. zw. dr hab., dziekan Wydziału Administracji i Nauk Społecznych, kierownik Katedry Prawa Konstytucyjnego, Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna.

112

Andrzej Sylwestrzak

etap poszukiwań w  polskiej literaturze naukowej mającej za przedmiot historię konstytucjonalizmu rosyjskiego, radzieckiego i następnie rosyjskiego. Mówiąc o historii polskiej nauki prawa, wspomnieć należy dorobek II RP w zakresie znaczących studiów nad ówczesnym konstytucjonalizmem radzieckim. Przede wszystkim chodzi o pracę W. Sukiennickiego poświęconą ewolucji ustroju ZSRR, wydaną w Wilnie w 1938 r., opublikowaną jako część I, niestety z racji wojny nie kontynuowaną. Poza pionierskością tej książki podkreślić należy, iż W. Sukiennicki całkowicie nowocześnie przetłumaczył nazwę państwa radzieckiego jako Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), po II wojnie przyjmowaną w Polsce jako oficjalną nazwę tego państwa. Także wydana w Wilnie w 1939 r. książka F. Ancewicza poświęcona stalinowskiej koncepcji państwa i ewolucji ustrojowej ZSRS (użył nazwy Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich), dopełniała obrazu liczącego się dorobku II RP w zakresie badań nad konstytucjonalizmem radzieckim. Po wojnie, także z racji przemian ustrojowych, zainteresowanie konstytucjonalizmem radzieckim znacznie wzrosło, co  nie oznaczało publikacji badań pogłębionych źródłowo z  powodów jednostronnej propagandy politycznej, zakładającej apoteozę przyjmowanych z góry schematów. Sztandarowym dziełem tego okresu pozostaje praca S. Ehrlicha „Ustrój Związku Radzieckiego” (t. 1 i 2, Warszawa 1954–1956). Z biegiem czasu sytuacja zmieniała się zdecydowanie na korzyść i wymienić należy autorów takich jak: L.  Bazylow, L.  Jaśkiewicz czy A.  Walicki, których prace utorowały drogi rzetelnych badań nad konstytucjonalizmem radzieckim. W tym sensie został przygotowany grunt pod badania mające miejsce w III RP, chociaż od  razu zaznaczyć należy, iż  ogólnie oceniając, problematyka współczesnego konstytucjonalizmu rosyjskiego nie cieszy się większym zainteresowaniem i z tego względu recenzowaną książkę przyjąć należy jako doniosłe wydarzenie naukowe. Poza autorami książki znanymi ze swych wcześniejszych publikacji z  problematyki rosyjskiej wymienić także należy prof. A.  Lityńskiego z  Uniwersytetu Śląskiego, który przedstawił zarys historii całego prawa radzieckiego w  latach 1917–1991, w  tym także historię konstytucjonalizmu, w  książce z 2010 r. i (II wyd. z 2012). Natomiast recenzowana monografia stanowi swoiste podsumowanie dorobku obu jej autorów w zakresie szeroko pojmowanej rosyjskiej problematyki ustrojowej. Prof. H. Izdebski opublikował szereg studiów skoncentrowanych głównie na ustroju carskim końca XVIII i XIX wieku, w tym na prawie konstytucyjnym Królestwa Polskiego wraz z  jego ewolucją po upadku Powstania Styczniowego i likwidacją Kongresówki. Natomiast prof. A. Bosiacki w pewnym sensie kontynuował te poszukiwania w dobie po rewolucji bol-

Recenzja książki: Adam Bosiacki i Hubert Izdebski, Konstytucjonalizm rosyjski…

113

szewickiej 1917 r., publikując książkę o doktrynie i instytucjach prawnych Rosji Radzieckiej w latach 1917–1921. Tak więc obecna książka stanowi prostą kontynuację dorobku obu autorów, będąc tym samym pozycją wyznaczającą ważny krok w badaniach polskiej nauki prawa nad konstytucjonalizmem radzieckim i współczesnym rosyjskim. Metodologiczna kompozycja monografii oparta została na dwóch podstawowych częściach: pierwsza – historia oraz druga – współczesność. Dopiero części dzielą się na rozdziały i tak cz. I zawiera 4 rozdziały; 1) monarchia stanowa i autokratyzm na Rusi i w Rosji; 2) absolutyzm rosyjski w obliczu rozwoju konstytucjonalizmu w Europie (XVIII–XIX w.) i te rozdziały są autorstwa prof.  H. Izdebskiego; 3) początki konstytucjonalizmu w Cesarstwie Rosyjskim i Republice Rosyjskiej (1905–1917); 4) okres konstytucjonalizmu socjalistycznego: konstytucjonalizm radziecki 1917–1991. Część II „Współczesność” składa się z dwóch rozdziałów: 5) konstytucja Federacji Rosyjskiej z  1993  roku i  6)  współczesne perypetie rosyjskiego konstytucjonalizmu. Książka zakończona jest obszernym aneksem, wybraną bibliografią i  indeksem nazwisk, stanowiąc w  sumie potężne kompendium wiedzy na temat konstytucjonalizmu rosyjskiego, i w tym znaczeniu jest pracą zdecydowanie wyróżniającą się w dotychczasowym dorobku polskiej nauki prawa. Dość powiedzieć, iż liczy 560 druku, stanowiąc tym samym poważne wyzwanie dla współczesnego czytelnika. Siłą rzeczy budzi szereg uwag dyskusyjnych, a w dość krótkiej recenzji można tylko przedstawić niektóre z nich. Pierwsza dotyczy części historycznej (rozdz. 2) przygotowanej przez prof. H. Izdebskiego, gdzie na tle zamierzeń reformatorskich cara Aleksandra I powstała – jak wiadomo – konstytucja Królestwa Polskiego z 27 XI 1815 r. Od tego aktu datuje się powstanie naszej Kongresówki z  jej wzlotami i  ostatecznym tragicznym upadkiem po klęsce Powstania Styczniowego w 1863  r. Faktem pozostaje jednak, iż  mimo licznych naruszeń – szczególnie w dobie rządów wielkiego księcia Konstantego, a więc praktycznie do Powstania Listopadowego oraz do jej uchylenia przez Statut Organiczny z 1832 r. – jednak obowiązywała jako konstytucja szczególnej, powiedzielibyśmy dzisiejszym językiem, autonomii w ramach imperium rosyjskiego, jaką była Kongresówka. Dodajmy, iż  na tle ówczesnego konstytucjonalizmu europejskiego (Belgia, Francja, Szwajcaria, Włochy, Prusy i landy niemieckie) konstytucja Kongresówki z 1815 r. należała do najbardziej liberalnych aktów ustrojowych. W zasadniczych sprawach posuwała się dalej niż konstytucja Księstwa Warszawskiego, np. wprowadziła chyba najbardziej liberalne prawo wyborcze w ówczesnej Europie, ponieważ dzięki relatywnie niskiemu cenzusowi w Królestwie prawo głosu posiadało ponad 100 tys. oby-

114

Andrzej Sylwestrzak

wateli, w  tym w  wyborach uczestniczyli przedstawiciele wszystkich stanów społecznych przy również niewielkim udziale chłopów, podczas gdy w 30-milionowej Francji wyborców było niewiele ponad 80 tys. Niestety konstytucja wprowadzała bolesne ograniczenia, np. równość wobec prawa gwarantowała wyznawcom religii chrześcijańskiej, co oznaczało eliminację Żydów; ograniczała również wolność osobistą chłopów, gdyż chłop musiał uzyskać zgodę wójta na zmianę miejsca zamieszkania. Także szereg innych eliminacji jakie wprowadzała konstytucja 1815 r., z dzisiejszego punktu widzenia, stawiać ją mogło w świetle aktów wyjątkowo konserwatywnych, chociaż należy pamiętać, iż był to początek XIX w., epoka po wojnach napoleońskich, a ponadto konstytucja obowiązywała na terenie Kongresówki w ramach imperium rosyjskiego, podczas gdy samo imperium konstytucji nie miało. Tak więc zjawisko aktu prawnego typu konstytucyjnego było znaczącym wydarzeniem, eksponując rolę Kongresówki do rangi bardzo interesującego doświadczenia ustrojowego. Można w  końcu powiedzieć, iż  eksperyment się powiódł, z  czego wynika znacząca rola konstytucji Królestwa Polskiego tak z punktu widzenia historii konstytucjonalizmu polskiego, jak z punktu widzenia konstytucjonalizmu rosyjskiego, wszak sprawy się działy w ramach imperium rosyjskiego. Spory toczące się wśród polskich historyków przybierają co rusz to inną konfigurację, chociaż dla prawników ocena konstytucji 1815  r. pozostaje w dalszym ciągu kluczową. Piszę o tym, ponieważ, wydaje się, że prof. H. Izdebski potraktował problem nieco pobieżnie. Chodzi o to, że na tle swego wcześniejszego dorobku publikacyjnego, problemu nie pogłębił. Tym bardziej, iż od opracowania tej konstytucji przez prof. H. Izdebskiego z 1990 r. sporo się zmieniło, przybyło ocen wręcz rewolucyjnych dotyczących całej Kongresówki, odnoszących się siłą rzeczy do konstytucji z 1815 r. Także niezwykle interesującym aspektem tej konstytucji było jej oddziaływanie na Statut Tymczasowy 1832  r. oraz doktrynę ustrojową Aleksandra II. Wprawdzie panowanie Aleksandra II nie skończyło się wydaniem aktu konstytucyjnego dla całego imperium, to jednak dokonano wielu reform ze słynnym oczynszowaniem chłopów na czele. Może nagła śmierć cara w  wyniku zamachu bombowego nie pozwoliła na realizację w końcu przygotowanych już projektów konstytucyjnych, to jednak dorobek reformatorski Aleksandra II był co najmniej znaczący i – wydaje się – doświadczenia konstytucji Kongresówki z  1815  r. nie były tutaj bez znaczenia. Recenzowana monografia stanowiła doskonałą okazję dla poruszenia tych problemów, chociaż – jak zaznaczyłem – prof. H. Izdebski w pewnym sensie całość sprawy spłycił, koncentrując się bardziej na analizach autorytaryzmu carskiego, nie stanowiącego problemu tak twórczego, jak dojrzewanie konstytucjonalizmu imperialnego.

Recenzja książki: Adam Bosiacki i Hubert Izdebski, Konstytucjonalizm rosyjski…

115

Prof. H.  Bosiacki świetnie zaprezentował ewolucję konstytucjonalizmu radzieckiego, chociaż na tym tle trudno zgodzić się z  ocenami konstytucji RFSR z  1918  r. Otóż uchwalenie tej konstytucji oznaczało radykalną zmianę poglądów Lenina na zjawisko konstytucji. Przy założonym nihilizmie tzw. konstytucjonalizmu burżuazyjnego Lenin nie miał wyrobionych poglądów na temat sensowności uchwalania ustawy zasadniczej w państwie socjalistycznym. Poglądy – jak się okazało – gruntownie zmienił na rzecz przyjęcia nowej konstytucji w RFSRR i to już w 1918 r. Konstytucja nie miała charakteru wyłącznie propagandowego, oznaczała ukierunkowanie państwa radzieckiego na drogi poszanowania prawa, co naówczas oznaczało odchodzenie od tzw. świadomości rewolucyjnej. Ponadto konstytucja RFSRR z 1918 r. zarysowała podstawy dyskusji o zasadach federacji rosyjskiej, Rosji jako federacji, opartej na autonomii podmiotów, by w dalszym etapie obejmującym już lata dwudzieste minionego stulecia przejść do dyskusji i decyzji o federacji ZSRR znajdujących wyraz w konstytucji ZSRR z 1924 r., przejętych później przez kolejne konstytucje z 1936, 1977 i obecną konstytucję FR z 1993 r. Sprawa wydaje się dzisiaj rozwojowa na tle przyjmowania nowych podmiotów do Federacji Rosyjskiej jako rezultat tzw. kryzysu ukraińskiego. Zatem dyskusje o ustroju federacji rosyjskiej czy radzieckiej, prowadzone w  latach 1918–1924, mają w  dalszym ciągu kapitalne znaczenie dla funkcjonowania dzisiejszej Federacji Rosyjskiej. Eksponuję tę  problematykę, ponieważ – wydaje się – prof. A. Bosiacki nie docenił w pełni problemu, traktując go, moim zdaniem, dość pobieżnie. Poza tymi uwagami krytycznymi monografia A. Bosiackiego i H. Izdebskiego o  konstytucjonalizmie radzieckim należy do  wybitnych pozycji polskiej literatury przedmiotu, w zasadzie po raz pierwszy ukazując całościowo główne tendencje rozwoju problemu. Także, co jest niepodważalną jej wartością, monografia nie jest pisana z żadnych pozycji apriorycznych metodologicznie, w tym sensie autorzy starają się w obiektywny sposób przedstawiać problemy ewolucji konstytucjonalizmu rosyjskiego i radzieckiego, mając jedynie na uwadze własny osąd zagadnienia. Pod tym względem nawiązują do współczesnych sowietologów anglosaskich, głównie R. Pipesa, O. Figesa czy S. Montefiore, i w tym należy upatrywać przełomowości książki A. Bosiackiego i H. Izdebskiego.

ACTA ELBINGENSIA KWARTALNIK NAUKOWY ELBL ĄSKIE J UCZELNI HUMANIST YCZNO-EKONOMICZNE J

Prawo, Administracja, Zar ządzanie publiczne z. 10

2014, t. XXIII, nr 4

Andrzej Sylwestrzak*

RECENZJA KSIĄŻKI: MARIUSZ JAGIELSKI, „PRAWO OCHRONY DANYCH OSOBOWYCH. STANDARDY EUROPEJSKIE” (WARSZAWA 2010, OFICYNA WOLTERS KLUWER, SS. 255)

Wybór problematyki. Na tle polskiej literatury podkreślić należy trafność decyzji Autora, koncentrującego się na przygotowaniu monograficznego opracowania wszechstronnie ujmującego problematykę standardów europejskich w  zakresie ochrony danych osobowych. Ogólnie oceniając stwierdzić należy, iż  jest to sprawa interdyscyplinarna leżąca na pograniczu teorii prawa, prawa konstytucyjnego, prawa międzynarodowego publicznego, prawa europejskiego, metodologii prawa czy doktryn polityczno-prawnych. Zatem przygotowanie monografii wymagało przeprowadzenia wszechstronnych studiów źródeł i literatury w  granicach wymienionych dyscyplin nauk prawniczych, i  tak właśnie Autor działał. W  sumie całość podwyższa tylko wymagania, jakie musiał przed sobą postawić Autor i – już można to stwierdzić – z tych zadań wywiązał się znakomicie. Ponadto, co należy podkreślić, problematyka ochrony danych osobowych według standardów europejskich, wymagała przedstawienia zaktualizowanego spojrzenia w sensie odwołania *  Prof. zw. dr hab., dziekan Wydziału Administracji i Nauk Społecznych, kierownik Katedry Prawa Konstytucyjnego, Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna.

118

Andrzej Sylwestrzak

się do literatury – ogólnie mówiąc – unijnej, a więc wyraźnie bogatszej w tradycje niż literatura polska. Pamiętajmy, iż fundamentalne opracowania pod tym względem powstały w Zachodniej Europie już w latach sześćdziesiątych i  siedemdziesiątych, natomiast późniejsze wypowiedzi formowane na kanwie rozwiązań przyjętych w Konstytucji RP z 1997 r. i odpowiedniej ustawy, z reguły miały charakter komentaryczny, zazwyczaj prezentując poglądy uwikłane w jakieś dyskusje i doraźne oceny. Na tle monografii M. Jagielskiego w  pełni uwidoczniła się wprost konieczność nowoczesnego spojrzenia na tę  problematykę, tym bardziej, iż  traktaty konstytucyjne UE – w  tym Karta Praw Podstawowych – oraz prawo unijne i powszechne wniosły wiele nowego do zjawiska, jakim jest szeroko pojmowana ochrona danych osobowych. Z tych właśnie względów wybór tematyki badawczej, ocenić należy jako trafny, rokujący nadzieję na uzyskanie znaczących rezultatów. Baza źródłowa pracy. Dobrze pomyślaną objętościowo pracę (256 stron) kończy wykaz bibliografii podzielony na trzy części; a) literatura przedstawiająca na 14 stronach wykaz głównie pozycji w języku angielskim, niemieckim oraz polskim; b) wykaz orzeczeń sądowych przywołanych w pracy, przy czym orzecznictwo ujęte zostało w  dwóch grupach, po pierwsze, Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i – po drugie – Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości; c) wykaz aktów normatywnych przywołanych w pracy. Ten chociażby zewnętrzny ogląd wskazuje na dążenie Autora do wręcz perfekcjonistycznego zebrania i opracowania publikacji nie tylko naukowych, lecz w pewnym stopniu publicystycznych, dając również podstawę do przekonania, iż w pracy wykorzystano w zasadzie całościowy katalog publikacji. Dodajmy, iż w ramach każdej części znajdują się precyzyjnie określone pozycje składające się w sumie na imponujących rozmiarów bibliografię. Na tym tle podkreślić warto, iż  M.  Jagielski oparł swe badania na materiałach wielce zróżnicowanych, obejmujących nie tylko tradycyjnie pomyślane źródła prawa i  literaturę naukową przedmiotu, lecz w  nader szerokim zakresie starał się dociec genezy powstania konkretnego aktu prawnego oraz jego skutków orzeczniczych, opierając się na szeroko dobranym katalogu orzeczeń międzynarodowych Trybunałów. Dowodzi to tylko, z jednej strony, dążenia Autora do swoiście pomyślanego perfekcjonizmu badawczego, z drugiej, odwagi w podjęciu tak pomyślanego wyzwania naukowego. W sumie nawet trudno byłoby podawać jakieś wielkości liczbowe składające się na poszczególne części wykazu literatury (źródeł) pracy. Dość wskazać, iż w sumie bibliografia zajmuje strony od  230 do  256 to jest prawie 26 stron. W  rezultacie na tle właściwie pomyślanej objętości samej pracy, równie imponująco przedstawia

Recenzja książki: Mariusz Jagielski, Prawo ochrony danych osobowych…

119

się wykaz źródeł, to jednak biorąc pod uwagę założoną rozpiętość samego problemu i na tym tle oceniając źródła, należy dojść do przekonania, iż forma (objętość) pracy, całkowicie odpowiada jej wartościom źródłowym. Tak więc monografia M. Jagielskiego stanowi fundamentalną pozycję naukową w zakresie nowoczesnego potraktowania europejskich standardów ochrony danych osobowych w polskiej doktrynie. Struktura i  metodologia pracy. Całość problematyki zawarta została w  sześciu rozdziałach odpowiednio podzielonych na podrozdziały, przy czym zamieszczony na początku Wstęp podzielony został na cztery części, prezentując założenia metodologiczne (s. 9–19). Symetrycznie do tego monografię zamykają Konkluzje (s. 224–229) podane w dość zwartej formie (na ponad pięciu stronach). Metodologiczne zestawienie wstępu z konkluzjami – w pewnym sensie pomijając poszukiwania w poszczególnych rozdziałach – daje wyrazisty obraz założeń i osiągnięć uzyskanych przez M.  Jagielskiego. Z  tego punktu widzenia praca wskazuje na dojrzałość metodologiczną Autora, nigdy nie tracącego z pola poszukiwań założonych tez badawczych, prowadzących do  udokumentowania rezultatów syntetycznie omówionych we wspomnianych konkluzjach. Badania dr. M.  Jagielskiego zaprezentowane w  sześciu rozdziałach obejmują – jak się wydaje – całość problematyki europejskich standardów w  zakresie ochrony danych osobowych. Nadmienić warto, iż  poszukiwania Autora w sensie metodologicznym i merytorycznym przebiegają według założeń syntetycznie zaprezentowanych we Wstępie, by poprzez szczegółowe analizy dojść do podsumowań skatalogowanych – niezależnie od zakończeń poszczególnych rozdziałów – w Konkluzjach. Taki układ pracy wraz ze wspomnianymi częściami, tj. Wstępem i Konkluzjami, stanowi – moim zdaniem – wzorzec prawidłowego, z metodologicznego punktu widzenia, ujęcia i rozwiązania problemu naukowego. Oczywiście można polemizować z takim czy innym zestawieniem części szczegółowych, chociaż kolejność rozdziałów sprawia wrażenie całości przygotowanej logicznie i z naukową konsekwencją. W ogólnym odbiorze monografii M. Jagielskiego dominuje założenie, iż Autor dążył do opracowania najpierw ogólniejszych założeń metodologicznych i doktrynalnych, by niejako w drugiej części poszukiwań zająć się sprawami podstawowymi. Nie znaczy to, iż lektura książki M. Jagielskiego nie skłania do postawienia kilku pytań na tle analizy rozważań w niej zawartych, przedstawionych w następnym punkcie recenzji. Zanim to nastąpi podkreślić warto niektóre walory metodologiczne pracy z czego wymienić można następujące: po pierwsze, bardzo

120

Andrzej Sylwestrzak

dobre odwołanie się do metody badania aktów prawno-międzynarodowych, w tym wypadku oznaczającej analizę bogatego katalogu źródeł wskazujących m.in. na historyczne przesłanki normatywnego kształtu konkretnej instytucji. W zastosowaniu tej metody Autor zaprezentował również analizę poglądów, nieznajdujących wprawdzie odzwierciedlenia w  tekście konkretnego źródła prawa, ale sformułowanych na kanwie dyskusji wokół sprawy. W tym świetle odwołanie się do poszukiwań, które nazwać możemy jako stosowanie zarysów metody historycznej, posiada w  pewnym sensie cechy niewyczerpywalności, ponieważ źródła są tak rozległe i zróżnicowane, iż należy po prostu dokonywać odpowiedniej selekcji, opartej np. na poziomie ocen doktryny i wynegocjowanych rozwiązań prawnych. Rzecz jednak w  doborze samego katalogu źródeł i tu przyznać należy, iż – moim zdaniem – Autor dokonał prawidłowego zestawienia. Drugą sprawą, na tle metodologii pracy, jest posługiwanie się metodą analizy zastosowań określonego rozwiązania prawnego, polegającej na szerokim odwołaniu się do orzecznictwa dwóch europejskich Trybunałów: ETPC i ETS. Pod tym względem zebrane źródła przedstawiają się imponująco, znacznie wzbogacając samą wykładnię normy prawnej w kelsenowskim tego słowa rozumieniu, przy czym dowodzą zarysowania się granic wariantowości w rozumieniu konstrukcji unijnych także w świetle metody określanej jako funkcjonalna wykładnia prawa. Sprawa trzecia to posługiwanie się metodą prawno-porównawczą również w aspekcie odwołań się – z założenia przykładowych – do konstytucyjnych rozwiązań zawartych w ustawach zasadniczych głównie państw unijnych. W tym zakresie M. Jagielski dokonał selektywnego wyboru, zasadniczo wskazując na konstytucje tzw. nowych demokracji, chociaż nie do końca wyjaśnił swoje przesłanie metodologiczne, ponieważ – jak wynika z tytułu pracy – głównie chodziło o przedstawienie europejskich standardów w zakresie ochrony danych osobowych. W sumie recenzowana praca – jeszcze raz podkreślić należy jej wzorcową objętość – stanowi dzieło jednolite metodologicznie, zwarte problemowo i zawierające wykład naukowy o najwyższych walorach poznawczych. W świetle tego pełniej uświadamiamy sobie aktualność badania samej problematyki europejskich standardów ochrony danych osobowych i tym samym trafności decyzji M. Jagielskiego, w sensie ujęcia tych zagadnień w warunkach zupełnie dla Polski nowych, jakimi jest akcesja do UE. Także podkreślić należy, iż praca w podstawowym zakresie wypełnia widoczną lukę w polskiej literaturze naukowej skoncentrowanej wokół ochrony danych osobowych, co tylko podwyższa jej walory poznawcze.

Recenzja książki: Mariusz Jagielski, Prawo ochrony danych osobowych…

121

Wątpliwości i pytania. Tezy przedstawione w monografii, budzące w kilku sprawach wątpliwości, pozwalam sobie ująć w następujących punktach. Po pierwsze, jest to pytanie o charakterze głównie doktrynalnym. Otóż ochrona danych osobowych oznacza kształtowanie się zupełnie nowej postaci prawa obywatelskiego, by  nie powiedzieć prawa człowieka. W  epoce rozwoju informatyki, bez której nie możemy się obejść, powstał problem oczywiście ochrony jednostki przed niewłaściwym przetwarzaniem informacji o jej osobie. Wydaje się, że na tym tle kształtuje się nowa generacja praw człowieka, skrótowo określana jako prawo do prywatności. Wprawdzie M.  Jagielski w  Konkluzjach zajął dość jednoznacznie stanowisko, iż  „zakres i cele ochrony danych osobowych przekraczają zakres pojęcia prywatności” (s. 225), to pozwolę sobie nie zgodzić się z takim sformułowaniem. Tym bardziej, iż  we wcześniejszych częściach pracy Autor rozważa różne warianty definicji „prywatności” jako nowej kategorii prawa obywatelskiego. Z  tego punktu widzenia w obszernym odnośniku nr 35 na s. 23–24 stara się przedstawić nawet klasyfikacje kolejnych wariantów pojmowania prywatności, poczynając od literatury XIX-wiecznej. Cały problem – z doktrynalnego punktu widzenia – sprowadza się do obserwacji nowego prawa obywatelskiego, tak w sferze konstytucjonalizmu narodowego, jak w prawie międzynarodowym, który nazywamy ochroną danych osobowych. Moim zdaniem ta właśnie instytucja stanowi komponent prawa do  prywatności i  stąd kolejne wyzwanie teoretyczne – jak zdefiniować to właśnie prawo. Dodajmy, iż sam Autor w  podsumowaniu informacji o  wariantach definicji prawa do  prywatności stara się – wprawdzie skrótowo – wskazać zalety i słabości poszczególnych szkół (s. 26–27), również opowiadając się za przyjęciem tezy, iż nie wszystkie dane osobowe wchodzą w zakres pojęcia prywatności (s. 28), do czego powrócił we wspomnianych Konkluzjach nieco zmieniając zdanie. Powstaje zatem pytanie czy określenie granic i treści prawa do prywatności jest sprawą swoistej intuicji prawniczej czy też możemy podjąć próby teoretycznego zdefiniowania owej prywatności. Dodajmy, iż w powojennej doktrynie prawniczej przeżywaliśmy kolejne stadia (generacje) rozwoju katalogu praw człowieka i obywatela. Przyjąć można, iż w czasach nam współczesnych obecną nową generacją praw człowieka okazuje się właśnie prawo do prywatności. Jego zdefiniowanie wydaje się sprawą skomplikowaną, ale skoro powstała konkretna rzeczywistość prawna tak na poziomie prawa międzynarodowego, jak konstytucyjnego i odpowiednio ustawodawczego, to pora przynajmniej podjąć samo wyzwanie. Konsekwencją tego rozumowania jest pytanie skie-

122

Andrzej Sylwestrzak

rowane do Autora, czy jego zdaniem prawo do prywatności oznacza formowanie się kolejnej generacji praw człowieka a jeśli tak – to jak przedstawia się treściowy zakres tego prawa. Przynajmniej poszukiwanie teoretycznej odpowiedzi umożliwi – co jest sprawą podstawową – wyznaczenie granic pojmowania tego prawa, a w dalszej kolejności wyznaczy kryteria jego formowania. Poszukiwanie takiej odpowiedzi posiada również kapitalne znaczenie dla orzecznictwa, nie mówiąc o inspiracjach doktrynalnych. Po drugie, to pytanie wydaje się prostą konsekwencją pytania pierwszego. Chodzi mianowicie o granice samego pojęcia danych osobowych pozostających pod ochroną. M. Jagielski wskazuje na problem tak w sensie odpowiednich rozwiązań prawno-międzynarodowych, jak również orzecznictwa – w tym wypadku wyroku ETS (s. 48) – przy czym w osobnym podrozdziale opracowuje tzw. dane wrażliwe (s. 99–102). To wszystko jest prawdą, chociaż zabrakło mi konkluzji niejako uogólniających cały problem. Chodzi mianowicie o  teoretyczne skatalogowanie poszczególnych kategorii informacji o  konkretnym człowieku, które będziemy zaliczali do  danych osobowych pozostających pod ochroną. Nie muszę uzasadniać rangi tego właśnie pytania, ponieważ opracowanie teoretycznej odpowiedzi będzie wyznaczało granice ochrony wspomnianej poprzednio prywatności jednostki. Ponadto gdyby już udało się ustalić odpowiedź na to pytanie, pozostaje problem równie ważny dotyczący ochrony danych osobowych po śmierci osoby fizycznej. Ze swojej strony sądzę, iż podział na dane osobowe i dane tzw. wrażliwe, nie wydaje się do końca zasadny, ponieważ – w moim odczuciu – dane wrażliwe posiadają charakter przeżycia prawnego, jakby określił to Petrażycki, wyjątkowo subiektywnego. Mianowicie dla konkretnego człowieka jakaś informacja jest wyjątkowo wrażliwa, a dla innego sprawa może wyglądać inaczej. Podsumowując te rozważania, zamierzam postawić Autorowi pytanie o jego przekonania dotyczące teoretycznego katalogu spraw wchodzących w zakres pojęcia danych osobowych pozostających pod ochroną. Stawiam to pytanie z naciskiem na teoretyczny model samego rozumowania, ponieważ M.  Jagielski sporo uwagi poświęcił opracowaniu tego problemu głównie w  płaszczyźnie prawa międzynarodowego, natomiast zabrakło mi teoretycznej syntezy problemu. Po trzecie, pytanie dotyczy konstrukcji ustrojowej rzecznika, czyli obrońcy państwowego, działającego w zakresie ochrony danych osobowych. Otóż M. Jagielski opracował z punktu widzenia rozwiązań europejskich dwa modele rzecznika; model nazwany „rzecznikowskim” i  model „regulacyjny” (s.  167–168). Ten pierwszy jest charakterystyczny dla ombudsmana państw skandynawskich, ten drugi znajduje klasyczne odzwierciedlenie we Francji i Hiszpanii i jak się wydaje w Polsce. Pytanie natomiast sprowadza się nie tyle

Recenzja książki: Mariusz Jagielski, Prawo ochrony danych osobowych…

123

do samej instytucjonalnej konstrukcji rzecznika, ponieważ obydwa modele są akceptowane, w szczególności przez UE, lecz sprowadza się do zaklasyfikowania tej instytucji na tle podziału władz. Nie ulega wątpliwości, iż omawiany rzecznik – oczywiście jego nazwa nie jest tak istotna, np.  w  RP GIODO – musi mieć zagwarantowane pewne zasady funkcjonowania, np. niezależność w szczególności od administracji, a w rzeczy samej powinna to być niezależność od wszystkich pozostałych władz. I taka konstrukcja tego urzędu byłaby prawidłowa, ponieważ w innym wypadku po prostu traci sens. Na przykład można powołać jakiegoś rzecznika, jak w  RP Rzecznika Praw Pacjenta pozostającego pod „nadzorem” premiera, co  mija się z  celem, ponieważ taki rzecznik powinien pozostać w  strukturach administracji i  w  dalszym ciągu tam pełnić swe zadania. Jeśli jednak zakładamy niezależność rzecznika w zakresie ochrony danych osobowych to, po pierwsze, jest to założenie prawidłowe, po drugie, niezależność od pozostałych władz prowokuje interesujące pytanie, w jaki sposób takiego rzecznika można sklasyfikować na tle tradycyjnych teorii podziału władz. Po prostu chodzi o to, do jakiej władzy on należy, a być może jest jakąś osobną władzą. Po czwarte, pytanie dotyczy oceny art.  51 Konstytucji RP z 1997 r., także z  punktu widzenia prawa europejskiego. Wprawdzie M.  Jagielski metodologicznie pominął problematykę prawa polskiego, to jednak takie pytanie wydaje się nieuchronnym, szczególnie na tle sformułowania art.  51 ust.  2 stanowiącego, iż władze nie mogą gromadzić danych osobowych innych niż niezbędne w  demokratycznym państwie prawnym. Jest to formuła nader ogólna i  na tle wyjątkowej wrażliwości społecznej na tym polu wydaje się chyba niewłaściwa. Ponadto także poza problematyką pracy M. Jagielskiego powstaje pytanie jednak dotyczące tej problematyki. Otóż chodzi o ustawę z  4 marca 2010  r. o  narodowym spisie powszechnym ludności i  mieszkań (Dz.U.  Nr  47, poz.  277). Ustawa wprawdzie przywołuje rozporządzenie PE i Rady nr 763/2008 z 9 lipca 2008 r. (art.  6 ust.  1 i odpowiedni załącznik), to jednak mam wątpliwości czy zakres informacji, jakie zamierzamy w  trakcie spisu ustalić, niezależnie od tego czy są to tzw. dane uzyskiwane na zasadzie dobrowolności, czy na zasadzie obowiązku obywatelskiego, nie przekracza granic właśnie owej wspomnianej na początku prywatności. Ogólna ocena monografii. W  konkluzjach recenzji stwierdzić można, iż M. Jagielski przygotował dzieło stanowiące krytyczne opracowanie niełatwego problemu jakim okazuje się analiza prawa europejskiego wraz z orzecznictwem europejskich Trybunałów w  zakresie standardów ochrony danych osobowych. Doniosłość naukowa tej książki sprowadza się również do niemal perfekcjonistycznego opanowania przez Autora szerokiego katalogu

124

Andrzej Sylwestrzak

literatury i na tym tle wyeksponowania nie tylko problemów teoretycznych, lecz w  głównej mierze źródeł prawa międzynarodowego oraz doniosłości interpretacji tych źródeł mających miejsce w  orzecznictwie sądowym. Polska literatura naukowa, szczególnie w zakresie teorii prawa, a głównie prawa konstytucyjnego i międzynarodowego, tym samym wzbogacona została o  wnikliwą monografię opartą na rzetelnym materiale źródłowym. W  tym również kontekście polska nauka uzyskała cenną pracę w wielu wątkach metodologicznych, inspirującą nowe horyzonty poznawcze.

KRONIKA

ACTA ELBINGENSIA KWARTALNIK NAUKOWY ELBL ĄSKIE J UCZELNI HUMANIST YCZNO-EKONOMICZNE J

Prawo, Administracja, Zar ządzanie publiczne z. 10

2014, t. XXIII, nr 4

Andrzej Sylwestrzak*

SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI WYDZIAŁU W ROKU AKADEMICKIM 2014/2015 (ADMINISTRACJA, BEZPIECZEŃSTWO WEWNĘTRZNE, ZARZĄDZANIE) Rok akademicki 2014/2015 uroczyście zainaugurowaliśmy 28 września. Z  tej okazji  w  murach uczelni rozbrzmiał hymn Gaudeamus igitur. W  uroczystości udział wzięli: studenci oraz  absolwenci, przedstawiciele   władz państwowych, samorządowych i kościelnych, służb mundurowych oraz firm i  instytucji z  całego regionu, jak również władze uczelni i kadra akademicka. Wykład inauguracyjny nt. Kultura: uprawa wartości czy konsumpcja dóbr? Rzecz o frustracjach współczesnego człowieka i potrzebie pocieszenia, wygłosił prof. zw. dr hab. Cezary Obracht-Prondzyński. Całość uroczystości uświetnił występ chóru Cantata, który od dziesięciu lat działa pod patronatem uczelni. Na Wydziale Administracji i Nauk Społecznych w nowym roku akademickim odnotowano zmiany kadrowe. Współpracę z EUH-E zakończyli: prof. zw. dr hab. Michał Płachta, dr Izabela Justyńska (praca tylko na umowę zlecenie) i  dr Andrzej Majewski. Zostały zatrudnione nowe osoby: dr hab., prof. EUH-E, Miron Kłusak, dr Jarosław Zawrot, dr Miłosz Kaczyński. Na kierunku bezpieczeństwo wewnętrzne w ramach umowy zlecenia podjęto współpracę * 

Prof. zw. dr hab., dziekan Wydziału Administracji i Nauk Społecznych, kierownik Katedry Prawa Konstytucyjnego, Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna. 1   Działalność naukowa i dydaktyczna Wydziału w zakresie pedagogiki zostanie zamieszczona w oddzielnym sprawozdaniu.

128

Andrzej Sylwestrzak

z  panem mgr Aleksandrem Jurcem (CBŚ), który poprowadził przedmiot „zwalczanie przestępczości, kryminologia i kryminalistyka”. W roku akademickim 2014/2015 na analizowanych kierunkach studiowało: –– administracja I stopień – 56 osób; –– administracja II stopień – 133 osoby; –– zarządzanie I stopień – 70 osób; –– bezpieczeństwo wewnętrzne I stopień – 90 osób. W ofercie kształcenia na rok akademickim 2014/2015 pojawiły się nowe specjalności: –– administracja ochrony zdrowia na studiach II stopniu na kierunku administracja. Są to studia międzywydziałowe (administracja i nauki medyczne), –– bezpieczeństwo cywilne z elementami kryminologii i kryminalistyki na kierunku bezpieczeństwo wewnętrzne. W roku akademickim 2015/2016 w ofercie kształcenia proponujemy kolejne nowe specjalności: –– zarządzanie produkcją mebli i  akcesoriów meblowych, zarządzanie produktem turystycznym i zarządzanie usługami outsourcingu na kierunku zarządzanie; –– administracja samorządowa i finanse publiczne, administracja ochrony zdrowia, administracja skarbowa, administracja celna – na kierunku administracja (studia I stopnia). Oferta została wypracowana wspólnie z  przedstawicielami sektora publicznego i sektora biznesu. Jest efektem spotkań z Radą Społeczno-Gospodarczą oraz elbląskimi klastrami, w tym: ICT Amber Klaster Teleinformatyczny, Klaster Mebel Elbląg i Elbląskim Klastrem Turystycznym. Z klastrami zostały podpisane porozumienia o współpracy; członkowie klastrów są też współautorami programów kształcenia. Efektem współpracy ze środowiskiem były także zajęcia pokazowe na kierunku bezpieczeństwo wewnętrzne 11 kwietnia 2015 r. Zostały zorganizowane na terenie Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej i  składały się z pokazu umiejętności psa służbowego oraz prezentacji ambulansu kryminalistycznego Żandarmerii Wojskowej. Pokazowi towarzyszyła prelekcja. Zajęcia dla studentów przygotowali: –– st. chor. szt. Paweł Kowalski, –– st. chor. Krzysztof Litwin, –– plut. Rafał Kugler, –– st. szer. Marcin Bożym, –– st. szer. Jacek Zdrojewski.

Sprawozdanie z działalności Wydziału w roku akademickim 2014/2015…

129

W  spotkaniu uczestniczyli studenci bezpieczeństwa wewnętrznego II i IV semestru oraz zainteresowani studenci i wykładowcy z innych kierunków kształcenia. Była to bardzo interesująca forma zajęć. Dużym zainteresowaniem cieszyło się też stoisko promocyjne Żandarmerii Wojskowej. W  roku akademickim 2014/2015 Wydział był organizatorem dwóch spotkań naukowych: –– Seminarium naukowego pt. Elbląg – miasto Nowej Hanzy. Rozwój gospodarczy Elbląga na drodze innowacyjnych inwestycji w infrastrukturę portu morskiego i lotniska, 16 stycznia 2015 roku, współorganizatorem był elbląski Lions Club; –– VI Międzynarodowej Konferencji Naukowej z cyklu: Gospodarka i społeczeństwo w europejskiej perspektywie. Nowe trendy i zjawiska w rozwoju społeczno-gospodarczym, 9 kwietnia 2015 roku r. Pracownicy wydziału przygotowują się także do udziału w III Elbląskim Forum Gospodarczym, które odbędzie się w październiku 2015 roku. Teksty wygłoszone na wymienionych konferencjach ukażą się w „Actach Elbingensia” (seria: Prawo, administracja, zarządzania publiczne i seria – Nauki ekonomiczne) oraz w monografii z cyklu: „Gospodarka i społeczeństwo w europejskiej perspektywie”. W minionym roku akademickim Polska Komisja Akredytacyjna wizytowała kierunek administracja. Wizytacja zakończyła się wystawieniem kierunkowi oceny pozytywnej. Jest ona przyznawana na 6 lat. Z  kolei w  roku 2014/15 PKA wizytowała w  24–25 stycznia 2015 r. kierunek zarządzanie. Zespołowi oceniającemu PKA przewodniczył dr hab. Wiesław Ciechomski. W  raporcie przysłanym po wizytacji kierunek uzyskał satysfakcjonujące nas oceny, które dają podstawę do podjęcia uchwały o przyznaniu ostatecznie oceny pozytywnej. Taka uchwała została też podjęta przez PKA. Na Wydziale trwają też prace związane ze zmianami programów kształcenia i  przejściem na praktyczne profile. Będzie to oznaczało wprowadzenie większej liczby zajęć praktycznych oraz konieczność pozyskania wykładowców-praktyków. Przygotowywane zmiany będą wdrażane na Wydziale od roku akademickiego 2016/17.

INFORMACJA O WYDAWNICTWIE EUH-E Uczelnia posiada wydawnictwo umożliwiające rozpowszechnianie publikacji pracowników uczelni zarówno w kraju, jak i zagranicą. Wydawnictwo stwarza pracownikom uczelni warunki do publikowania podręczników akademickich, monografii i artykułów będących rezultatem badań własnych. Owocem działalności wydawnictwa od 2002 roku jest 61 pozycji z różnych dziedzin nauki. Są to: 1. Magdalena Dubiella-Polakowska: „Życie społeczne Elbląga w latach 1945–2000 (oświata, kultura, opieka, pomoc, sport i rekreacja)”, EUH-E, Elbląg 2002, ss. 580, 24 cm. 2. „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanisty­czno-Ekonomicznej”, t. 1, EUH-E, Elbląg 2003, ss. 301, 24 cm. 3. „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanisty­czno-Ekonomicznej”, t. 2, EUH-E, Elbląg 2004, ss. 547, 24 cm. 4. „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanisty­czno-Ekonomicznej”, t. 3, EUH-E, Elbląg 2005, ss. 477, 24 cm. 5. Jurij Głazunow: „Matematyka Wyższa. Zbiór zadań z analizy funkcji jednej zmiennej”, EUH-E, Elbląg 2003, ss. 284, 24 cm. 6. Norbert Michta, Jan Sobczak: „Zapomniany polemista i apostata doktryny Róży Luksemburg. Stanisław Trusiewicz-Zalewski (1871–1918)”, EUH-E, Elbląg 2004, ss.  262, 24 cm. 7. Józef Borzyszkowski: „O  Kaszubach w  Kanadzie. Kaszubsko-kanadyjskie losy i  dziedzictwo kultury”, Instytut Kaszubski, Uniwersytet Gdański, EUH-E, Gdańsk–Elbląg 2004, ss. 628, 24 cm. 8. Józef Borzyszkowski: „The Kashubs, Pomerania and Gdańsk”, Instytut Kaszubski, Uniwersytet Gdański, EUH-E, Gdańsk–Elbląg 2004, ss. 271, 24 cm. 9. Mieczysław Plopa (red.): „Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwania”, t. 1, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2005, pp. 588, 24 cm. 10. Mieczysław Plopa: „Psychologia rodziny. Teoria i badania”, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2005, ss. 452, 24 cm. 11. Jurij Głazunow: „Metody wariacyjne”, EUH-E, Elbląg 2005, ss. 404, 24 cm. 12. Urszula Sokal: „Więzi uczuciowe dorosłych dzieci z rodzicami w rodzinach rozwiedzionych”, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2005, ss. 212, 24 cm. 13. Jan Gancewski, Jan Sobczak (red.): „Europa a  Rosja. Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość”, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2005, ss. 650, 24 cm.

132

Informacje o Wydawnictwie EUH-E

14. Waldemar Górski: „Cantata Elbingensis. Twórczość chóralna Janusza Jędrzejewskiego i działalność kulturalna Stowarzyszenia Miłośników muzyki Cantata w Elblągu”, EUH-E, Elbląg–Gdańsk 2005, ss. 244, 24 cm. 15. Danuta Rucińska, Henryk Horbaczewski (red.): „Gospodarka i społeczeństwo w europejskiej perspektywie”, EUH-E, Elbląg 2005, ss. 270, 24 cm. 16. Andrzej Sylwestrzak (red.): „Strategia i współpraca w Regionie Bałtyku”, EUH-E, Elbląg 2006, ss. 222, 24 cm. 17. Józef Borzyszkowski: „Tradycje akademickie Elbląga – dawniej i dziś. Materiały pokonferencyjne”: EUH-E, Elbląg 2006, ss. 135, 24 cm. 18. „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanisty­czno-Ekonomicznej”, t. 4, EUH-E, Elbląg 2006, ss. 480, 24 cm. 19. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science”, Vol. I, no. 1, EUH-E, Elbląg 2006, pp. 264, 24 cm. 20. Danuta Rucińska, Henryk Gawroński (red.): „Region Warmii i Mazur w zintegrowanej Europie”, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 235, 24 cm. 21. Andrej Kibitkin: „Oszacowanie stabilności skomplikowanych układów ekonomicznych”, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 195, 24 cm. 22. Sławomir Kapłon: „Piłkarska Olimpia. Z dziejów sekcji piłki nożnej klubu sportowego Olimpia Elbląg 1945–2006”, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 305, 22 cm. 23. Mieczysław Plopa (red.): „Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwania”, t. 2, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2007, pp. 549, 24 cm. 24. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science”, Vol. 2, no. 1, EUH-E, Elbląg 2007, pp. 228, 24 cm. 25. Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 5, Prawo. Administracja Zarządzanie publiczne, nr 1, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 328, 24 cm. 26. Izabela Seredocha: „Strategie marketingowe uczelni prywatnych w Polsce”, EUH-E, Elbląg 2007, ss. 266, 24 cm. 27. Eugeniusz Bojanowski, Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 6, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 2, Elbląg 2008, ss. 270, 24 cm. 28. Danuta Rucińska, Michał Makowski (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 7, Nauki ekonomiczne i polityczne, nr 1, EUH-E, Elbląg 2008, ss. 318, 24 cm. 29. Henryk Horbaczewski, Danuta Rucińska, Tłoczyński Dariusz (red.): „Gospodarka i społeczeństwo w europejskiej perspektywie. Region Warmii i Mazur w zintegrowanej Europie” EUH-E, Elbląg 2008, ss. 286, 24 cm. 30. Krzysztof Kalka: „Zarys historii i filozofii”, EUH-E, Elbląg 2008, ss. 164. 31. Joanna Stanisława Nowak: „Psychospołeczne uwarunkowania przestępczości nieletnich dziewcząt”, EUH-E, Elbląg 2008, ss. 184. 32. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science”, Vol. II, no. 1, EUH-E, Elbląg 2008, pp. 258, 24 cm.

Informacje o Wydawnictwie EUH-E

133

33. Mieczysław Plopa (red.): „Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwania”, t. 3, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2009, ss. 549, 24 cm. 34. Paulus Herrmann: „Relacja o czasach polskich i rosyjskich w Elblągu od stycznia 1945 do maja 1946 roku”, Instytut Kaszubski, EUH-E Gdańsk–Elbląg 2009, ss. 127, 21 cm. 35. Henryk Gawroński, Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 8, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 3, EUH-E, Elbląg 2009, ss. 260, 24 cm. 36. Krzysztof Luks: „Port Elbląg w polityce morskiej państwa”, EUH-E, Elbląg 2009, ss. 278, 20 cm. 37. Józef Borzyszkowski (red.): „Pro memoria Tadeusz Polakowski (1925–2007), EUH-E, Elbląg 2009, ss. 287, 20 cm. 38. Krzysztof Kalka, Adam Musielewicz (red.): „Człowiek w  zmieniającej się współczesnej kulturze”, EUH-E, Elbląg 2009, ss. 297, 24 cm. 39. Danuta Rucińska, Henryk Horbaczewski (red.): „Gospodarka i społeczeństwo w europejskiej perspektywie. Zrównoważony rozwój regionu Warmii i Mazur”, EUH-E, Elbląg 2009, ss. 198, 24 cm. 40. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2009, Vol. IV, no. 1, EUH-E, Elbląg, pp. 230, 24 cm. 41. Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humani­styczno-Ekonomicznej”, t.  9, Nauki ekonomiczne, nr  2, EUH-E, Elbląg 2010, ss. 363, 24 cm. 42. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2010, Vol. V, no. 1, EUH-E, Elbląg, pp. 160, 24 cm. 43. Bożenna Janikowska, wstęp Józef Borzyszkowski: „Dwadzieścia lat samorządu elbląskiego (1990–2010)”, EUH-E, Elbląg 2011, ss. 551, 24 cm. 44. Bogumił Przeździak: „Historia protetyki, ortotyki i pomocy lokomocyjnych”, EUH-E, Elbląg 2011, ss. 135, 24 cm. 45. Eugeniusz Bojanowski, Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t.  10, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 4, Elbląg 2011, ss. 255, 24 cm. 46. Marzena Sobczak, Jacek Perliński (red.): „Acta Elbingensia. Rocznik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t.  11, Nauki o  zdrowiu, nr  1, Biopsycho-społeczny wymiar zdrowia rodziny, Elbląg 2011, ss. 318, 24 cm. 47. Mieczysław Plopa (red.): „Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwania”, t. 4, EUH-E, Oficyna Wydawnicza Impuls, Elbląg 2011, ss. 427, 24 cm. 48. Wiesław Golnau, Izabela Seredocha (red.): Gospodarka i społeczeństwo w europejskiej perspektywie. Współczesne zarządzanie – uwarunkowania, kierunki rozwoju, perspektywy, EUH-E, Elbląg 2011, ss. 474, 24 cm. 49. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2011, Vol. VI, no. 1, EUH-E, Elbląg, pp. 192, 24 cm.

134

Informacje o Wydawnictwie EUH-E

50. Cezary Obracht-Prondzyński, Karolina Ciechorska-Kulesza (red.): „Organizacje pozarządowe w Elblągu. Ludzie – działania – współpraca z samorządem”, EUH-E, Elbląg 2012, ss. 185, 24 cm. 51. Kamila Zdanowicz-Kucharczyk: „Codzienność uliczna z  perspektywy dziecka”, EUH-E, Elbląg 2012, ss. 247, 24 cm. 52. A.W.  Salikhov: „Kapitał ludzki i  edukacja. Cele, środki i  realia”, EUH-E, Elbląg 2012, ss. 173, 24 cm. 53. Eugeniusz Bojanowski, Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t.  12, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 5, Elbląg 2012, ss. 126, 24 cm. 54. Michał Wojciech Płachta, Izabela Justyńska (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t.  13, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 6, Elbląg 2012, ss. 185, 24 cm. 55. Henryk Gawroński, Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t. 14, Nauki ekonomiczne, nr 3, EUH-E, Elbląg 2012, ss. 107, 24 cm. 56. Andrzej Sylwestrzak, Henryk Gawroński (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t.  15, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 4, EUH-E, Elbląg 2012, ss. 130, 24 cm. 57. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2012, Vol. VII, no. 1, EUH-E, Elbląg, pp. 194, 24 cm. 58. Joanna Nowak (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Huma­ nisty­czno-Ekonomicznej”, t. 16, Pedagogika, nr 1, EUH-E, Elbląg 2013, ss. 100, 24 cm. 59. Mieczysław Plopa (red.): „Człowiek we współczesnym świecie. Zagrożenia i wyzwania: perspektywa interdyscyplinarna”, t. 5, EUH-E, Elbląg 2013, ss. 480, 24 cm. 60. Henryk Gawroński, Tadeusz Liziński, Izabela Seredocha (red.): „Wpływ tymczasowego zatrudnienia wysoko wykwalifikowanej kadry na wzrost innowacyjności i  konkurencyjności MŚP. Badanie ewaluacyjne dotyczące wpływu projektu i nowoczesnych form zatrudnienia na rozwój przedsiębiorczości w  województwie warmińsko-mazurskim”, Gmina miasto Elbląg, Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna, Elbląg 2013, ss. 200, 24 cm. 61. Joanna Nowak (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Huma­ nisty­czno-Ekonomicznej”, t. 17, Pedagogika, nr 2, EUH-E, Elbląg 2013, ss. 104, 24 cm. 62. Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej”, t.  19, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, nr 8, Elbląg 2013, ss. 128, 24 cm. 63. Mieczysław Plopa (red.): „Polish Journal of Social Science” 2013, Vol. VIII, no. 1, EUH-E, Elbląg, pp. 182, 24 cm. 64. Henryk Gawroński, Izabela Seredocha, „Przekształcenia Zakładów Opieki Zdrowotnej w Polsce. Raport z badań z uwzględnieniem spostrzeżeń uczestników projektu »Profesjonalne zarządzanie w systemie ochrony zdrowia«”, Elbląg 2014, ss. 186, 21 cm.

Informacje o Wydawnictwie EUH-E

135

65. Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej” 2014, t. 20, nr 1, Prawo. Administracja. Zarządzanie publiczne, z. 9, EUH-E, Elbląg 2014, ss. 158, 24 cm. 66. Izabela Seredocha (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej” 2014, t. 21, nr 2, Nauki ekonomiczne, z. 4, EUH-E, Elbląg 2014, ss. 146, 24 cm. 67. Kamila Zdanowicz-Kucharczyk (red.): „Acta Elbingensia. Kwartalnik Naukowy Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej” 2014, t. 22, nr 3, Nauki społeczne, z. 11, EUH-E, Elbląg 2014, ss. 156, 24 cm. Informacje o dystrybucji wymienionych wydawnictw można uzyskać w bibliotece Uczelni: Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna w Elblągu ul. Lotnicza 2, 82-300 Elbląg Tel. ( 48 55) 239 38 02 fax (48 55) 239 38 01 http://www.euh-e.edu.pl,