„EKRANy” nr 2 (24) / 2015

100 lat Orsona Wellesa / A 100 Years of Orson Welles SPIS TREŚCI / TABLE OF CONTENTS Temat numeru / The Main Topic 4. Paweł Biliński Fałszerstwa i donkiszoteria Orsona Wellesa Tekst koncentruje się wokół rozmaitych autobiograficznych i autotematycznych tropów, jakie można odnaleźć w twórczości filmowej Orsona Wellesa. Autor, nawiązując do wielu faktów (i mitów) z życia amerykańskiego reżysera (świadome budowanie własnej legendy; nieustanne konflikty z hollywoodzkimi producentami i z samym sobą), dokonuje próby analizy kilku jego filmów, szczególny nacisk kładąc na dzieła w największym stopniu refleksywne: Nieśmiertelną historię z 1968 roku, F jak fałszerstwo z 1973 roku oraz niedokończone The Other Side of the Wind, które Welles kręcił przez ostatnie lata swojego życia. Słowa-klucze: autobiografizm, autotematyzm, Orson Welles, mockument, Hollywood Forgeries and quixotism of Orson Welles The article concentrates on autobiographical and reflexive aspects of Orson Welles’s feature films. Due to many facts (and hoaxes) connected with director’s life (self-conscious legend building; endless conflicts with film producers and with himself), the author analyzes some of Welles’s work and particularly emphasizes the reflexive films: The Immortal Story released in 1968, F for Fake made in 1973 and the unfinished The Other Side of the Wind on which Welles worked through the last years of his life. Key words: autobiography, reflexivity, Orson Welles, mockumentary, Hollywood

12. Ewa Szponar Ja: gwiazda Michael Anderegg pisał, że "gwiazda" i "aktor" to wykluczające się kategorie. Orson Welles nigdy nie mieścił się w tym podziale. Niezależnie od tego, ile czasu i miejsca zajmował na ekranie oraz bez względu na to, czy grał w potencjalnym arcydziele czy podejrzanym pulpfiction, zawsze – zamierzenie lub przypadkowo – przemycał samego siebie i wszystkie dotychczasowe role, swoją wizję sztuki, rozgoryczenie, poczucie wyższości i autoironię kabotyna. Słowa kluczowe: aktor-reżyser, metoda aktorska, William Szekspir, Teatr I: movie star The article is dedicated to Orson Welles as a film actor. The author refers to the distinction between "star" and "character actor" made by Michael Anderegg claiming that Welles transcended this division. By recalling his most significant on-screen appearances, the author tries to indicate that every part played by "Citizen Welles" was marked with irony, intertextuality and self-awareness. Key words: film acting, theatre art, actor’s profile, director as actor, self-awareness

18. Rafał Syska Moc symboli. Metaforyka filmów Orsona Wellesa Artykuł opisuje retoryczny język wypowiedzi stosowany w filmach przez Orsona Wellesa oraz jego użycie metafor i symboli. Autor analizuje przede wszystkim film Proces, a także Dama z Szanghaju i finałową scenę filmu Obcy/Intruz. Słowa kluczowe: Orson Welles, metafora w filmie, symbol w filmie The Power of symbols. Metaphor in Welles’ movies This article examines the presence of rhetorical language in Welles’ films, his use of symbols and metaphors. Author analyzes The Trial in particular, and Lady from Shanghai, as well as the final scene from The Stranger. Key words: Orson Welles, symbols in film, metaphors in film 22. Kaja Łuczyńska Kael vs. Welles Autorstwo kamienia milowego amerykańskiej kinematografii Obywatela Kane'a było niepodzielnie przypisywane jego charyzmatycznemu reżyserowi, Orsonowi Wellesowi do czasu, gdy w eseju „Raising Kane”, krytyczka filmowa Pauline Kael uznała za prawdziwego autora filmowego scenariusza Hermana J. Mankiewicza. Artykuł „Kael vs. Welles” omawia szczegóły sprawy, przedstawiając argumenty Kael, a także realia epoki, wraz z możliwymi inspiracjami do stworzenia filmu, zawodową pozycją Mankiewicza, a także samej Kael. Tekst przedstawia również spór krytyczki i Andrew Sarrisa na temat teorii autorskiej włączając go w szerszą refleksję na temat charakteru współczesnej krytyki filmowej. Słowa kluczowe: Pauline Kael, Orson Welles, krytyka filmowa, scenariusz, Obywatel Kane, Herman J. Mankiewicz, Raising Kane, teoria autorska, Andrew Sarris Kael vs. Welles Until Pauline's Kael essay „Raising Kane”, it was the charismatic film director Orson Welles, who was claimed to be the author of Citizen Kane, one of the main milestones in American cinematography. Kael in her text, acknowledged Herman J. Mankiewicz as the true author of the film script. Article “Kael vs. Welles” elaborates on the whole case, taking into consideration Kael's arguments, characteristic of the period, possible inspirations leading to the creation of the film, Mankiewicz's position in the film industry and also Kael's status as a film critic. Piece presents also the dispute between Kael and Andrew Sarris regarding the auteur theory, in terms of contemporary film criticism. Key words: Pauline Kael, Orson Welles, film criticism, screenplay, Citizen Kane, Herman J. Mankiewicz, Raising Kane, auteur theory, Andrew Sarris 24. Miłosz Stelmach Zawód: Orson Welles Artykuł portretuje mniej znaną stronę działalności Orsona Wellesa. Zamiast skupiać się na jego osiągnięciach kinowych oraz radiowych, autor przybliża czysto komercyjne występy Wellesa. Z tej perspektywy Welles jawi się nie tylko jako brawurowy reżyser filmowy i radiowy lub genialny, choć ekscentryczny aktor, ale także jako niewybredny człowiek do wynajęcia, podejmujący się każdej dostępnej pracy. Na tym polu Welles pozostał aktywny dosłownie do ostatniego dnia, pokazując magiczne sztuczki, pojawiając się jako częsty gość (a czasem także jako gospodarz) w licznych programach telewizyjnych, reklamując niezliczone produkty, a nawet nagrywając własny singiel. Słowa kluczowe: Orson Welles, telewizja, reklama

Profession: Orson Welles The article portraits lesser known side of Orson Welles. Instead of focusing on his cinema and radio works, author consider Welles' purely commercial activities. Through this lense, Welles appears to be not only a maverick film and radio director or eccentric but genious actor, but also an unscrupulous man for hire, taking every job available. In this field, he literally remained active to the last days of his life, doing magic tricks, appearing as a frequent guest (and occasionally as a host as well) in numerous TV shows, advertising various products and even recording a music single. Key words: Orson Welles, TV, Commercials Odkrycia i zapowiedzi / Film Reviews W dziale tym prezentujemy recenzje najciekawszych artystycznie filmów zrealizowanych w ostatnich miesiącach. Zwykle zamieszczamy recenzje analityczne i interpretacyjne tych dzieł, które nie trafiły do dystrybucji w polskich kinach. W związku z tym „EKRANy” są jedynym miejscem, gdzie można znaleźć o nich pogłębioną refleksję. W numerze znalazły się recenzje następujących filmów: 30. Miłosz Stelmach: „Pod elektrycznymi chmurami” / „Under Electric Clouds” 31. Andrzej Pitrus: „Krew” / „Blood” 32. Maciej Peplinski: „Eisenstein w Guanajuato” / „Eisentstein in Guanajuato” 33. Bolesław Racięski: „Martwe godziny” / „The Empty Hours” 34. Łukasz Grela: „Berserk” 35. Jakub Przybyło: „Zabawmy się w piekle” / „Why Don’t You Play in Hell?” 36. Adam Kruk: „Hungry Hearts” 37. Konrad Gruca: „National Gallery” 38. Maciej Gil: „Słowacja 2.0” / „Slovakia 2.0” 39. Diana Dąbrowska: „Ixcanul” / „Ixcanul Volcano” 40. Jakub Przybyło: „Hotel miłości” / „Love Hotel” 41. Krzysztof Siwoń: „Erbarme Dich – Historie pasyjne” / „Erbarme dich – Matthäus Passion Stories” 42. Marta Bałaga: „Salma” In this section of the magazine we present reviews of the most current films, of which many haven’t yet premiered in Poland. Therefore “EKRANy” is often the first journal to write about many new films. In this issue the above-mentioned movies were reviewed. Film numeru / Film of the Issue W tym dziale znajduje się pogłębiona analiza jednego wybranego filmu, często wzbogacona o artykuł kontekstowy. 44. Piotr Mirski Co jest, doktorku? „Wada ukryta” Recenzja filmu Wada ukryta Paula Thomasa Andersona What’s up, doc? „Inherent Vice” Review of Paul Thomas Anderson’s movie Inherent Vice. 46. Barbara Szczekała Ameryka to styl: Paul Thomas Anderson

Artykuł jest krótką monografią twórczości Paula Thomasa Andersona. Kluczem analitycznym tekstu jest postmodernistyczny historyzm: zapożyczenia stylistyczno-formalne (ruchy kamery, paleta barwna, światło), których reżyser używa do opowiadania i przepisywania historii Stanów Zjednoczonych. W kinie Andersona dostrzegalny jest szczególny typ bohatera, który powolnie popada w autodestrukcję. Krytyce poddany zostaje także amerykański mesjanizm oraz ślepa wiara w potęgę autorytetu. Twórczość reżysera zostaje również odniesiona do dorobku Roberta Altmana i naświetlona przez kategorię postironii. Słowa kluczowe: Paul Thomas Anderson, historyzm, styl, autorytet, współczesne kino amerykańskie America is a style: Paul Thomas Anderson The article is a brief monograph on the work of Paul Thomas Anderson. The analytical approach is

postmodern historicism: formal stylization (camera movements, color palette, light), the director uses to narrate and rewrite the history of the United States. In Anderson's oeuvre particular type of character is present – the one who gradually falls into self-destruction. He criticizes also American messianism and blind faith in the power of authority. The work of the director is also referred to the achievements of Robert Altman and exposed by the category of postirony. Key words: Paul Thomas Anderson, historicism, style, authority, contemporary American cinema In this section of the magazine we present an in-depth analysis of a specially selected film, along with a contextual essay. Film współczesny / Contemporary Cinema 52. Magdalena Bartczak Taniec z rzeczywistością. Najnowsze kino chilijskie Artykuł jest poświęcony najważniejszym tendencjom autorskim rozwijającym się w najnowszym kinie chilijskim, które od połowy lat 90. wyrasta na jedną z najbardziej dynamicznych, najciekawszych i najbardziej nagradzanych kinematografii Ameryki Łacińskiej. Szerszej analizie została poddana przede wszystkim twórczość takich reżyserów jak Sebastian Lelio, Pablo Larrain, Dominga Sotomayor, Che Sandoval oraz Sebastian Silva. Ich filmy znakomicie odzwierciedlają zarówno przemiany, które od ponad dwóch dekad zachodzą w chilijskim społeczeństwie, jak i te, które dotyczą samego przemysłu filmowego – budującego od nowa swoje struktury, poszukującego własnego języka i odradzającego się po latach dotkliwego marazmu, do którego doprowadziły dyktatorskie rządy Pinocheta (19731990). Słowa kluczowe: Chile, przemiany społeczne, chilijski przemysł filmowy, polityka Dance with reality. New Chilean cinema My article concerns the most important artistic tendencies developing in the new Chilean cinema, which since the middle 90s becomes one of the most dynamic, interesting and awardwinning cinematographies in Latin America. Wider analysis is focused mainly on the works of such directors as Sebastian Lelio, Pablo Larrain, Dominga Sotomayor, Che Sandoval and Sebastian Silva. Their movies perfectly reflect significant changes occurring not only in Chilean society, but also in the Chilean film industry, which has to build his new structures, seeks for his own language and finally resurgent after years of severe stagnation in the time of Pinochet’s dictatorship (1973-1990).

Key words: Chile, social changes, Chilean film industry, politics 58. Marta Bałaga Nie robię filmów o ofiarach. Rozmowa z Kim Longinotto Wywiad z reżyserką filmów dokumentalnych Kim Longinotto. I do not make movies about victims. Interview with Kim Longinotto An interview with documentaries’ director, Kim Longinotto. Projekt: Nowa kinofilia / Project: New Cinephilia 61. Marcin Pieńkowski Kinofilia – ucieczka od teorii Luźne przemyślenia na temat kinofilii z perspektywy programera festiwalu filmowego. Cinephilia – escape from the theory An informal article about cinephilia from film festval’s programmer’s point of view. Historia kina / Film History 68. Grażyna Stachówna 1925: „Variété” Recenzja przypominająca film Variété z 1925 roku 1925: „Variété” Review bringing back a 1925 film Variété. 70. Alicja Helman Filmoznawcze debiuty Autorka analizuje pokoleniową zmianę, która dokonała się w filmoznawstwie za sprawą młodych badaczy publikujących swoje pierwsze książki w latach 2013-2015. Charakteryzuje je orientacja kulturowa, lokalizuja się na pograniczu dyscyplin i wykorzystują metody i dyskursy zaczerpniete z szeroko rozuminych kontekstów. Słowa kluczowe: pokolenie, dyskurs, kulturoznawstwo Film studies debutes The author discuses generational change in Polish film studies which occurred with publication of some new books between 2013 and 2015. All of them are oriented towards cultural studies, use interdisciplinary approach and explore broad contexts. Key words: generation, discourse , cultural studies Seriale i gry wideo / TV Series and Video Games 74. Małgorzata Major „Vogue” kontra „Dude” Artykuł zgłębia fenomen amerykańskich seriali komediowych dla dziewczyn i młodych kobiet (Dziewczyny, Broad City, Dwie spłukane dziewczyny). Analizuje mechanizmy funkcjonowania konkretnych produkcji, część z nich zanim pojawiła się w ramówkach stacji telewizyjnych, funkcjonowała online poprzez You Tube (Broad City, Dziewczyn). Autorka

stara się przy tej okazji prześledzić proces produkcyjny, przechodzenia z nowego medium do starego i zweryfikowania, co zyskuje się w zamian, a co traci. Autorka dokonuję weryfikacji, w jaki sposób seriale dla młodych kobiet pokazują dzisiejsze problemy zawodowe, osobiste, społeczne kobiet urodzonych w latach 80. i jakie stawiają wobec nich oczekiwania. Słowa kluczowe: seriale dla dziewczyn, postfeminizm, emancypacja, prekariat. Vogue versus dude Article explores the phenomenon of American comedy series for girls and young women (Girls, Broad City, 2 Broke Girls). There the author analyzes the mechanisms for the functioning of particular productions; some of them functioned online on You Tube, before they appeared in TV channels’ schedules (Girls, Broad City). On this occasion author tries to follow the production process, moving from the new medium to the old one and verify what is gained in return, and what loses. Key words: comedy series for girls, postfeminism, emancipation, precariat

80. Amelia Wichowicz Żółto to widzę. „Utopia” Recenzja serialu. I see it in yellow. „Utopia” Review of TV series. 81. Michał Lesiak Pieśń o Galavancie. „Galavant” Recenzja serialu. The Song of Galavant. Galavant Review of TV series. 82. Marcin Petrowicz Wirtualny realizm gier Wysokobudżetowe gry tworzą swój obraz na wzór filmowego, to wielkie osiągnięcie ale i przekleństwo tego medium. Naśladowanie konwencji kinowych w grach korzystających z grafiki trójwymiarowej takich jak seria Battlefield czy Call of Duty nazywa się powszechnie "realizmem". W artykule autor korzystając z teorii realizmu percepcyjnego Stephena Prince'a analizuje wybrane zapożyczenia z fotografii i filmu, by zreinterpretować potoczne rozumienie realizmu w grach. Wśród nich omawia zagadnienia techniczne jak i stylistyczne m.in. ilość klatek na sekundę w grach i filmach, efekt rozmycia, ziarna, bokeh, a także filmową pracę kamery. Autor podsumowuje tematykę przytaczając koncepcję ludologa Alexandra R. Gallowaya o realizmie w grach. Słowa kluczowe: realizm, fotorealizm, grafika 3d, gry komputerowe Virtual realism of games AAA games create their image by imitating films, it is both a great achievement and a limitation for this medium. In 3d game series such as Battlefield or Call of Duty copying the cinematic visuals is commonly called "realism". In this article the author uses the perceptual realism theory of Stephen Prince, and analyzes selected game visual effects borrowed from photography and film to reconsider the common notion of games realism. Author discusses

both technical and stylistic issues among others, the frame per second ratio in games and movies, blur, film grain, bokeh effects, and cinematography in games. In the summary the article recalls the concept of different game realisms by games researcher Alexander R. Galloway Key words: realism, photorealism, 3d graphics, videogames 86. Piotr Sterczewski „Sunless Sea” Recenzja gry / Game Review 87. Mateusz Felczak „Life Is Strange” Recenzja gry / Game Review Media 88. Rafał Syska Zawłaszczenie filmu. Kanibalizm w sztuce Tekst opowiada o wystawie w muzeum w warszawskiej Zachęcie poświęconej tematyce zawłaszczania dzieł oryginalnych przez artystów sztuki współczesnej. Słowa kluczowe: film, sztuka współczesna, wystawa, media art. On appropriation of movies. Cannibalism in art This text analyzed content in the exhibition of Warsaw Zachęta gallery dedicated the phenomenon of appropriation of original works made by contemporary artists. Key words: Film, contemporary art, exhibition, media art. Cykle / Cycles 90. Andrzej Pitrus Krzysztof Wodiczko: sztuka pozwala mówić Artykuł przybliża postać polskiego artysty sztuki mediów. Wodiczko realizuje międzynarodowe projekty, w których porusza aktualne problemy społeczne: przemoc, problemy rodziny, wykluczenie kulturowe i ekonomiczne. Autor tekstu skupia się też na niecodziennych formach sztuki artysty pracującego przede wszystkim w przestrzeni publicznej, a także umieszcza ją w kontekście sztuki krytycznej i projektowania przemysłowego. Słowa kluczowe: sztuka wideo, sztuka mediów, Krzysztof Wodiczko, sztuka krytyczna Krzysztof Wodiczko: Art. allows to speak The article analyses works by Polish artist Krzysztof Wodiczko. The artist creates internationally recognised works, whoich deal with a variaty of social issues: violence, family affairs, cultural and economical exclusions. Andrzej Pitrus focuses on uncommon formulas used by the artist, who prefers working in a public space, and positions his creations in the contexts of critical art and industrial design. Key words: video art, media art, Krzysztof Wodiczko, critical art 94. Piotr Mirski Sny o potędze. Welles w jądrze ciemności.

Artykuł przedstawia historię niezrealizowanego Jądra ciemności, adaptacji klasycznej noweli Josepha Conrada, którą Orson Welles planował zrealizować na początku swojej kariery. Artykuł kreśli dla całego przedsięwzięcia historyczne tło, opowiada o sytuacji w Hollywood w późnych latach 30. XX wieku i biografii Wellesa. Opowiada też o pre-produkcji Jądra ciemności i powodach, dla którego cały projekt został przerwany. Główną częścią artykułu jest analiza scenariusza, który zostawił Welles i który pozwala bardzo dobrze wyobrazić sobie, jak film mógł wyglądać. Artykuł stara się również wskazać spadkobierców Wellesa: twórców, którzy osiągnęli to, co on próbował zrobić w Jądrze ciemności. Słowa kluczowe: Orson Welles, niezrealizowane filmy, adaptacja Dreams of greatness. Welles in the Heart of darkness This article tells story of unmade Heart of Darkness, adaption of classic novella by Joseph Conrad, which Orson Welles planned to direct at the beginning of his career. It describes historical background of whole affair: situation in Hollywood in late 1930' and biography of Welles. It tells about pre-production of Heart of Darkness and reasons of aborting this project. Main part of the article is analysis of script left by Welles and attempt to visualise how movie could look like. Article also tries to find heirs of Welles's abandoned vision. Key-words: Orson Welles, unmade films, adaptation 98. Ewa Szponar James McAvoy: czarujący everyman Artykuł przedstawia sylwetkę szkockiego aktora Jamesa McAvoya i jest próbą uchwycenia fenomenu tego niezwykłego w swej zwyczajności, charyzmatycznego i bezpretensjonalnego zarazem, gwiazdora. Poprzez analizę ról w filmach takich jak: "Pokuta" (2007, J. Wright), "Brud" (2013, J.S. Baird) czy " X-Men: Przeszłość, która nadejdzie " (2014, B. Singer), autorka ukazuje jego elastyczność i wszechstronność oraz chęć, by występy w kinie wysokobudżetowym łączyć z karierą aktora filmów artystycznych i niezależnych. Słowa kluczowe: sylwetka aktora, Hollywood, kino artystyczne, kino niezależne James McAvoy: charming everyman The article covers life and career of Scottish actor James McAvoy. The author tries to capture his on and off-screen persona by analysing his roles and artistic choices. Referring to parts played by McAvoy in "Atonement" (2007, J. Wright), "Filth" (2013, J.S. Baird) or "X-Men: Days of Future Past" (2014, B. Singer) the author underlies his charisma, flexibility and comprehensive capabilities as well as his ability to fit into both Hollywood and indie mode of production. Key words: film acting, theatre art, actor’s profile, Hollywood cinema, independent cinema 102. Joanna Łuniewicz Jaśniejsi od gwiazd Tematem eseju jest kostium w filmach opartych na życiorysie muzyków z nurtu glam rocka oraz w twórczości reżyserów czerpiących z tej estetyki (Todd Haynes, Ken Russel, Brian de Palma). Eklektyczne, widowiskowe kostiumy zostały zinterpretowane w odniesieniu do wieloznacznego, łączącego w sobie sprzeczności pojęcia glamour. Przeanalizowana została symboliczna siła tkanin, wzorów i krojów, odniesień do estetyki opery, dworu Ludwików i science fiction, a także relacja subkultury młodzieżowej skopionej wokół tego nurtu muzycznego z modsami, hippisami czy punkami. Glamour zdefiniowany zostaje również jako pochodna strategii odrealniającej i przekształcającej ciało, dla której ideałem jest deifikacja osoby i związany z nią wizualny splendor. Słowa kluczowe: kostium, glamour, glam rock, subkultura

Bright Star The subject of essay is is the costume in films based on the biography of glam rock artists and made by directors using this aesthetics (Todd Haynes, Ken Russell, Brian de Palma). Eclectic, spectacular costumes were interpreted in relation to the ambiguous, fool of contradictions term ‘glamour’. A writer has consider symbolic power of fabrics, patterns and styles, references to the aesthetics of opera, court of Louis XIV and science fiction and the connecting between subculture listening this music and mods, hippies or punks. Glamour is also defined as derivative of transforming a body, for which the ideal is a deification of a person and a extreme visual splendor. Key words: costume, glamour, glam rock, subculture Mapowanie kina / Mapping cinema 106. Piotr Zwierzchowski Rzymskie wakacje Artykuł jest swoistym przewodnikiem po Rzymie jako mieście w rozmaity sposób związanym z kinem. Autor przedstawia życie filmowe Wiecznego Miasta: opowiada o Cinecittà, instytucjach filmowych, księgarniach, w których można znaleźć książki o filmie, festiwalach i kinach, jak również o filmowych lokalizacjach. Słowa kluczowe: Rzym, kino włoskie, lokalizacje filmowe, Cinecittà Roman Holiday The article is a kind of a guide to Rome as the city of cinema. Author presents the film life of Eternal City: he writes about the Cinecittà, film institutions, bookstores, festivals, cinemas and film locations. Key words: Rome, Italian Cinema, film location, Cinecittà Recenzje książek / Book reviews 112. Joanna Wojnicka Stalinizm i mitologia Recenzja książki Małgorzaty Flig pod tytułem „Mitotwórcza funkcja kina i literatury w kulturze stalinowskiej lat 30. XX wieku”. Stalinism and mythology Review of a book „The myth-creating function of cinema and literature in 1930s Stalinism” by Małgorzata Flig. 113. Tadeusz Lubelski Ludzka Wanda Recenzja książki Moniki Talarczyk Gubały pod tytułem „Wanda Jakubowska od nowa”. The human face of Wanda Review of a book „Wanda Jakubowska anew” by Monika Talarczyk Gubała.