Modele i procedury pracy ze sprawcami przemocy. Kim jest sprawca...

6/4

6/4 – Strona 1

Modele i procedury pracy ze sprawcami przemocy. Kim jest sprawca przemocy w rodzinie?

Myśląc o sprawcy przemocy, wyobrażamy sobie silnego fizycznie mężczyznę sięgającego zbyt często po alkohol, agresywnego i niepanującego nad sobą. Wizerunek wydaje się oczywisty i często potwierdza się także w przekazach telewizyjnych. Mało kto zdaje sobie sprawę z tego, że sprawcą przemocy może być każdy człowiek: sąsiad, na co dzień miły i pomocny w drobnych kłopotach, matka samotnie opiekująca się niepełnosprawnym synem czy też zamożny, kulturalny biznesmen zazwyczaj wychodzący z domu w garniturze. Sprawcą przemocy najczęściej jest krzywdzone kiedyś dziecko, które nadal tkwi w dorosłym już człowieku i nie potrafi zmienić wyuczonych schematów zachowań.

Stereotypowy wizerunek sprawcy przemocy

S ŁABY KONTAKT Z EMOCJAMI

Doświadczając ciężkich przeżyć, dzieci uczą się nie odczuwać – pozostawać obojętnymi na to, co dzieje się wokół. Odgradzają się psychicznie, odseparowują, by nie dosięgał ich ból związany z działaniami najbliższych osób. Budując wewnętrzny mur trzymający emocje w bezpiecznym miejscu (na dystans), traci się jednak kontakt z częścią swojego „ja”. Jedynie terapia pomaga Czerwiec 2014

Niedostateczny kontakt z własnymi emocjami

6/4 – Strona 2

Modele i procedury pracy ze sprawcami przemocy. Kim jest sprawca...

odzyskać to, co w dzieciństwie zostało głęboko schowane i utracone. Niedostateczny kontakt z własnymi emocjami sprawia, że trudno nad nimi panować. Ukryte emocje pojawiają się czasem nieoczekiwanie, a kiedy tak zaskakują, wywołują reakcje, których nie sposób pohamować. Brak doświadczenia ciepła i uczuciowe wyobcowanie powodują, że trudno również pojmować i odczytywać zachowania innych ludzi, ich stany oraz przeżycia. Człowiek staje się nie tylko mało empatyczny, ale także nie potrafi interpretować różnych zachowań oraz łączyć ich w (mniej lub bardziej) logiczną całość ludzkiego postępowania i emocji jemu towarzyszących.

OBJAWY POURAZOWE

Objawy pourazowe z dzieciństwa

Traumatyczne doznania z dzieciństwa wywołują głębokie zmiany dotyczące samokontroli. Pojawiają się nieprzyjemne stany niepokoju, lęku, rozdrażnienia. Objawy pourazowe związane z doświadczeniem bycia bitym, poniżanym, przetrzymywanym siłą czy wykorzystywanym są jak niezagojone rany w psychice. W człowieku pozostaje ponadto trudna do zidentyfikowania pustka. Jest to brak: brak miłości, rodzicielskiego ciepła, dobrej, domowej atmosfery, możliwości polegania na kimś.

Czerwiec 2014

Modele i procedury pracy ze sprawcami przemocy. Kim jest sprawca...

6/4 – Strona 3

KONTROLA I DYSCYPLINA Takie osamotnienie szybko sprawia, że człowiek chce żyć niezależnie, mając wszystko pod kontrolą, by nikt więcej nie odważył się przekraczać jego granic, by nie doznawać dłużej krzywdy, a co więcej – by zapewnić bezpieczną stabilizację najbliższym osobom. Sprawcy przemocy nie postrzegają własnych działań jako naruszania prawa, znęcania się czy umyślnego wywoływania rodzinnego cierpienia. Trzymanie wszystkiego w garści (w zaciśniętej pięści) to jedynie ich dobrze znany sposób na życie. Własne sztywne zasady, uściślony światopogląd to nic innego jak próba ujęcia świata w pewien zrozumiały schemat i dzięki temu – zachowywanie równowagi. Rodzic próbuje przekazać te reguły swoim dzieciom, one jednak zawsze chcą i starają się żyć po swojemu. Nie pomaga tu surowa dyscyplina i to budzi frustracje, gniew, złość, wściekłość. Sprawcy przemocy mają zwykle dobre intencje, starają się wychowywać swoją rodzinę wedle określonych norm.

Kontrola i dyscyplina sposobem na życie

WZORCE Chłopcy skłonni są przejmować jako wzorzec postawę silnego mężczyzny; może być nim dziadek, zaangażowany, charyzmatyczny nauczycielwychowawca lub ojciec – sprawca przemocy. Młody człowiek internalizuje zachowania osoby, która wydaje się silna, którą kocha i podziwia. Wkrótce może okazać się, że on również zaczyna postrzegać swoją matkę, ofiarę agresji, jako osobę niezdarną, bierną, rozczarowującą, którą Czerwiec 2014

Przejmowanie wzorców

6/4 – Strona 4

Modele i procedury pracy ze sprawcami przemocy. Kim jest sprawca...

trzeba kierować, szturchać, popychać..., bo sama nie jest w stanie sobie poradzić i tak naprawdę zasługuje na wymierzane jej kary. Matka ofiara zdaje się słaba i jej dzieci często nie potrafią zrozumieć, dlaczego poddaje się krzywdzącej sytuacji, dlaczego godzi się na takie traktowanie. Wątpliwości, jakie budzi ta postawa, przechylają szalę rodzinnej racji na stronę ojca. Co więcej, ci sami chłopcy, którzy przeszli ojcowską szkołę życia, wybierają na swoje partnerki kobiety podobne do swoich matek – kobiety, w których oczach widzą smutek, uległość, zagubienie. I w taki oto sposób schemat przemocy może ulec powieleniu.

PARANOICZNE MYŚLENIE

Paranoiczne myślenie sprawcy

Sprawca przemocy jest napięty i czujny, oczekuje ciosów, nie tylko tych fizycznych, ale także takich, które pojawiają się pod postacią drobnych kłamstw, nieposłuszeństwa, złośliwości. Nawet we własnym domu czuje się niedoceniany. Wszyscy nastawieni są przeciwko niemu i w związku z tym nikomu nie możne ufać. Ponieważ nieustannie spodziewa się kolejnych ran, jego świat go w tym nie zawodzi: bliscy wydają się być stale niekompetentni, mało staranni, robią mu na przekór. Jawią się przez to jako wielkie rozczarowanie i czasem kolejni wrogowie. Rzeczywistość postrzegana przez sprawcę ulega nieświadomemu zniekształceniu. Jest wypaczona poprzez antycypowanie przykrości. Sprawca jako jednostka kontrolująca posiada również wyłączność na prawCzerwiec 2014

Modele i procedury pracy ze sprawcami przemocy. Kim jest sprawca...

6/4 – Strona 5

dę. Trudno mu przyjąć obiektywny obraz tego, co dzieje się w jego rodzinie.

NIENAGANNY WIZERUNEK Sprawca chce cieszyć się autorytetem. Jego wizerunek jest niezwykle ważny, ponieważ sam ma zwykle o sobie niskie mniemanie, odczuwa wstyd, niepokój i czuje się niepewnie w każdej ze swoich ról. Robi zatem wszystko, by chociaż być postrzeganym jako doskonały pracownik, osoba zaangażowana, sympatyczna, dobry ojciec i kochający partner swojej małżonki. Dobra opinia kolegów, znajomych, sąsiadów to karta przetargowa w zmaganiu się z własnymi demonami. Dlatego sprawca zawsze kogoś obwinia: żonę, dzieci, teściową (lub okoliczności). To ich wina, że wybucha, specjalnie go prowokują. Kiedy w domu niespodziewanie zjawia się policja, nagle odzyskuje spokój. Jest opanowany i wręcz troskliwy, by to żona zdawała się istotą niezrównoważoną, rozhisteryzowaną – sprawczynią niepotrzebnej interwencji. To naturalny odruch obronny.

MATKA – SPRAWCZYNI PRZEMOCY Przemoc bierze się często z niemocy. Bywa, że ciąża zamiast radości związanej z oczekiwaniem na dziecko, wywoduje w życiu przyszłej mamy głęboki kryzys. W jej otoczeniu zachodzą nagłe i nieprzyjemne dla niej zmiany. Znika partner, nie okazuje już bliskości, obwinia, piętnuje, krzyczy, nie chce ponosić odpowiedzialności, Czerwiec 2014

Dbałość o nienaganny wizerunek

6/4 – Strona 6

Modele i procedury pracy ze sprawcami przemocy. Kim jest sprawca...

odrzuca ją rodzina, a przyjaciele mimowolnie odsuwają się. Kobieta pozostaje sama „z problemem”. Tak dzieje się zwłaszcza w środowiskach, w których więzi rodzinne podtrzymuje jedynie wspólne lokum, a towarzyskie picie nieodłącznie związane jest z definicją przyjaźni.

Matka – sprawczynią przemocy wobec dziecka

Nagły brak jakiekolwiek wsparcia sprawia, że sama już ciąża budzi niechęć i agresję. Przyjście na świat dziecka rodzi dodatkowe trudności, którym matka musi sprostać. Dziecko płacze, czasem choruje, jest bardzo absorbujące. Trzeba mnóstwo pracy, by opiekować się małym i często po krótkim czasie zaplecze dobrych intencji i odczuwanej powinności wyczerpuje się, znika wraz z energią matki. Stres, wyczerpanie, braki w umiejętnościach, kłopoty finansowane, brak wsparcia i osamotnienie sprawiają, że maluch budzi złość. Życie, które przedtem jakoś wyglądało, przypomina młodej matce koszmar, z którego nie ma wyjścia. Wpojone zasady nie pozwalają zwrócić się do nikogo o pomoc, przyznać do swego rodzaju porażki. Kobieta trwa zatem w swojej roli, jednak wewnętrzny opór coraz częściej bierze górę, a wrogość odczuwana względem dziecka kończy się wymierzaniem coraz silniejszych klapsów – w końcu za jej czasów było to na porządku dziennym. Matka mniej lub bardziej świadomie obwinia dziecko za swoje położenie. Sytuacja wymyka się spod kontroli: alkohol i potrzeba bliskości skłaniają ku związaniu się nawet z najmniej odpowiednim partnerem. Dziecko staje się coraz mniej ważne, jest odtrącane i czasem bite nawet bez wyraźnego powodu, tylko dlatego, że jest. Czerwiec 2014

Modele i procedury pracy ze sprawcami przemocy. Kim jest sprawca...

6/4 – Strona 7

To swego rodzaju uwarunkowanie: często kobiety wywodzące się z pewnych środowisk nie mogą postępować inaczej, mają określone wzorce, wedle których zostały wychowane. Same były dziećmi niechcianymi, zawadzającymi i nie poznały, czym jest dobra relacja z matką. Nie potrafią z własnym dzieckiem stworzyć więzi pełnej czułości, miłości i zaufania. I nie chodzi tu jedynie o braki w umiejętnościach; doświadczenia z pierwszego roku życia mogły spowodować nieodwracalne zmiany organiczne w ich emocjonalnym funkcjonowaniu. Niedające sobie rady matki są obiektem społecznego napiętnowania. Zamiast wsparcia czy pomocnej dłoni otrzymują pakiet kąśliwych uwag rzucanych pod ich adresem. Czują się winne, nieporadne, niedołężne, przez każdego odpychane i nienadające się do niczego. Nie sposób wtedy wykazywać się wytrwałością, a przeżywany kryzys pogłębia się i przekształca w zachowania coraz bardziej destruktywne. Odpowiedzialność za zaniedbania w opiece nad dzieckiem ponosi oczywiście matka, ale przyczyną przemocy w tym wypadku jest również ludzka obojętność. Często najbliższy sąsiad prędzej gotów jest coś powiedzieć, niż zrobić, łatwiej mu dyskutować, rozprawiając o ciężkim losie dziecka, niż wyciągnąć rękę i zebrać grupę osób środowiskowego wsparcia dla mniej zaradnej rodziny.

Czerwiec 2014

Napiętnowanie matek niedających sobie rady

6/4 – Strona 8

Modele i procedury pracy ze sprawcami przemocy. Kim jest sprawca...

PRZEMOC A UZALEŻNIENIA

Związek nadużywania alkoholu ze stosowaniem przemocy

Alkohol jest próbą łagodzenia narastających emocji, stresu czy wewnętrznego cierpienia. Dlatego też szczególnie podatne na uzależnienia są dorosłe osoby doznające przemocy już w okresie dzieciństwa. Picie alkoholu wywołuje zmiany w funkcjonowaniu człowieka, jest destrukcyjne i może być również przyczyną nadmiernej pobudliwości. Mówi się o utracie pewnych zahamowań, o niedostatecznej kontroli nad własnymi reakcjami. Zachowanie osoby znajdującej się w stanie nietrzeźwości bywa nieprzewidywalne, niebezpieczne dla niej samej i otoczenia. Agresja rosnąca wraz ze spożyciem alkoholu znajduje swe ujście w zagrażających sytuacjach. Można zauważyć, że nabyta skłonność do popadania w nałogi ma ścisły związek ze stosowaniem domowej przemocy. Nosi ona cechy charakterystyczne dla uzależnień: złość i potrzebę ulgi. Mechanizm funkcjonowania sprawcy wygląda następująco:

Mechanizm funkcjonowania sprawcy

1.

Początkowo sprawca odczuwa narastające napięcie i potrzebę jego rozładowania. Staje się bardziej kłótliwy, podatny na zaczepki – na niestosowanie się do jego reguł. Wszystko go drażni, denerwuje i nie może znaleźć sobie miejsca. Tak naprawdę sam nie wie, co jest powodem takiego samopoczucia, co leży u jego podstaw. W każdym razie staje się ono nie do zniesienia.

2.

Sprawca wybucha, jest wielka awantura, pojawia się agresja i działanie na oślep – to stan furii. Nawet jeśli nie znajduje się pod wpłyCzerwiec 2014

Modele i procedury pracy ze sprawcami przemocy. Kim jest sprawca...

6/4 – Strona 9

wem żadnych substancji, traci nad sobą kontrolę. Nie potrafi przestać w „odpowiednim” momencie. 3.

Po eskalacji następuje wyciszenie, czas spokoju. Wewnętrzne piekło na chwilę ustąpiło. Wraz z odzyskaniem bardziej racjonalnego spojrzenia pojawia się czasem skrucha i chęć zadośćuczynienia krzywd najbliższym osobom. Okresy równowagi jednak zwykle skracają się, a napady agresji są coraz silniejsze.

Sprawcę przemocy charakteryzuje umiejętność specyficznego postrzegania rzeczywistości – wypaczanie obrazów własnych działań i dokonywanych drastycznych zniszczeń. Sprawca jest przekonany o własnej racji, ewentualnie o ewidentnej winie innych osób uczestniczących w zajściu. Unikanie konfrontacji stanowi charakterystyczny dla uzależnień mechanizm obronny chroniący przed zamazywaniem korzystnego obrazu samego siebie.

ROZMOWA Z OSOBĄ PODEJRZANĄ O STOSOWANIE PRZEMOCY DOMOWEJ

Oczywiście, żadne doświadczenia nie usprawiedliwiają aktów przemocy. Warto jednak podczas każdego spotkania z osobą podejrzaną o stosowanie przemocy uwzględniać czynniki związane z jej stosowaniem. Nie można obwiniać potencjalnego sprawcy przemocy, piętnować go jako człowieka, oskarżać. Cierpliwość, okazana empatia, a nawet troska – to czynniki sprzyjające przyjęciu Czerwiec 2014

Zasady prowadzenia rozmowy z osobą podejrzaną o stosowanie przemocy

6/4 – Strona 10 Modele i procedury pracy ze sprawcami przemocy. Kim jest sprawca...

pomocnej dłoni. Kluczem jest także okazywany szacunek. Każdy dorosły człowiek jest na to szczególnie wrażliwy. Wyczuwalna w tonie głosu niechęć, uprzedzenie czy nieżyczliwość będą skutkowały podobnymi odczuciami po stronie sprawcy. Jeżeli ma on przyjąć przedstawiane mu propozycje, musi dostrzec w interwencie swojego sprzymierzeńca, nie wroga. Osoba pomagająca sprawcy powinna również zwrócić uwagę na swój wyraz twarzy podczas rozmowy ze sprawcą. Trudno samemu kontrolować wysyłane przez siebie przekazy niewerbalne, ale mogą w tym pomóc np. współpracownicy.

Manipulacyjne zachowania sprawcy

Podczas rozmowy należy uważać również na manipulacyjne zachowania sprawcy. Może on próbować zyskać przychylność interwenta, przekonać go, że nic się nie stało lub że wina jest po stronie zupełnie innej osoby. Będzie starał się „uwodzić”, „czarować”, będzie miły, uprzejmy, rozmowny, a nawet towarzyski. Kolejną grą, którą może zastosować, będzie „Niedorzeczność” – „To jakaś wielka pomyłka, jestem uczciwym facetem!” i „Zdenerwowanie” – „I ja na to wszystko płacę podatki, co za granda, nie możecie zabrać się za ściganie prawdziwych przestępców?!”. Za wszystkim tym będzie zwykle krył się głęboko skrywany lęk, obawa przed naruszeniem własnego wizerunku, koniecznością ponownego poddania się czyjeś kontroli, otrzymania negatywnej oceny ze strony obcych osób. To również strach przed utratą tego, co budował, by wreszcie czuć się pewnie: kontroli na życiem własnym i najbliższych osób. Sprawca nie chce utracić swojej rodziny, ponieważ poniekąd postrzega ją jako swoją własność. Czerwiec 2014

Modele i procedury pracy ze sprawcami przemocy. Kim jest sprawca... 6/4 – Strona 11

W rozmowie powinno się unikać zwrotów negatywnych i oceniających, np. lepiej mówić o trudnościach niż o problemie, gdyż zwykle każdy natychmiast zaprzeczy, że ma jakikolwiek problem. Ważne jest też udzielenie odpowiedzi na konkretne pytania. Zbywanie ich milczeniem wywołuje niepotrzebne niedomówienia.

PRZYKŁAD ROZMOWY Z MĘŻCZYZNĄ ZAPROSZONYM NA SPOTKANIE INTERWENCYJNE

Sprawca Przemocy: Dzień dobry, nazywam się Edward Nałęcki. Interwent: Dzień dobry, cieszę się, że pan przyszedł. SP: Zdaje się, że nie miałem innego wyjścia, nie rozumiem tylko, skąd to zaproszenie. I:

Już wyjaśniam. 25 kwietnia w pana domu była policja. Mamy obowiązek monitowania sytuacji w rodzinach, w których zachodzi podejrzenie stosowania przemocy.

SP: Tak, oczywiście rozumiem. To bardzo słuszne. Ale już z małżonką wszystko wyjaśniliśmy. To było drobne nieporozumienie, może zbyt wiele emocji, krzyku i przestraszyliśmy sąsiadów. W każdym związku zdarzają się konflikty. Tyle hałasu, w zasadzie o nic. I:

No tak, ale zdaje się, że to nie był pierwszy raz. Nie mylę się prawda?

Czerwiec 2014

Przykład rozmowy z potencjalnym sprawcą stosowania przemocy

6/4 – Strona 12 Modele i procedury pracy ze sprawcami przemocy. Kim jest sprawca...

SP: Rzeczywiście, jesteśmy oboje z żoną dość impulsywną parą. I:

A jak to postrzegają pana dzieci?

SP: Nie biorą udziału w naszych sporach... Wiem, że to niekorzystnie na nie wpływa... Obiecuję, że dla ich dobra będę starał się powstrzymać. Pogadam też z żoną. Czy mogę już iść? Mam na dziś jeszcze tyle spraw! I:

Proszę o cierpliwość. Czy zdaje pan sobie sprawę z odpowiedzialności karnej związanej z nadużywaniem siły fizycznej i przemocy psychicznej wobec osób słabszych?

SP: Czy pan mnie o coś oskarża? I:

Nie, o nic pana nie oskarżam. Proszę pana, podczas ostatniej interwencji została założona „Niebieska Karta”. Czy wie pan, co to jest?

SP: Na pewno zaraz mi pan powie. I:

„Niebieska Karta” jest procedurą, zgodnie z którą powstaje dokument sporządzany przez odpowiednie służby, np. policję, pracowników pomocy społecznej, pracowników oświaty. Stwierdza on podejrzenie stosowania przemocy w danej rodzinie. W tym wypadku jest pan wskazany jako potencjalny sprawca. „Niebieska Karta” nie jest ostatecznym powodem do wszczęcia postępowania karnego, może jednak stanowić dowód w ewentualnej sprawie.

SP: Czy pan mi czymś grozi? I:

Nie, oczywiście to nie są żadne groźby. Muszę jednak poinformować pana o konsekwencjach... Czerwiec 2014

Modele i procedury pracy ze sprawcami przemocy. Kim jest sprawca... 6/4 – Strona 13

SP: Czuję się przyparty do muru. Lubi pan w ten sposób nadużywać swojego stanowiska? Wywiera pan presję, nie wiem tylko do czego to wszystko zmierza. Czy to przypadkiem nie przemoc z pana strony? Silniejszy i słabszy – facet na stanowisku i gość wezwany na przesłuchanie. Nasłuchałem się już tych bzdur. I:

Widzę, że jest pan zdenerwowany. To naturalne w tej sytuacji. Chciałbym panu przypomnieć, że jest pan tu z własnej woli. Chcę pomóc panu i pana rodzinie. Naprawdę mi na tym zależy. Zaprosiłem pana na spotkanie, bo chcę udzielić państwu niezbędnej pomocy. Czy może pan wysłuchać tego, co mam do powiedzenia?

SP: Tak, proszę, słucham. I:

Zgodnie z art. 207 § 1 Kodeksu karnego, kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Konsekwencje związane z dodatkowymi, innymi aktami przemocy i związane z tym naruszenia prawa określone są również w Kodeksie karnym...

SP: Czyli jestem oskarżony? I:

Nie. Powtarzam, nie jest pan o nic oskarżony i nie jesteśmy tu po to, by kogokolwiek osądzać. Chciałbym, żeby pan wiedział, że wszelkie formy agresji: podnoszenie, uży-

Czerwiec 2014

6/4 – Strona 14 Modele i procedury pracy ze sprawcami przemocy. Kim jest sprawca...

wanie siły – to cierpienie pana najbliższych. Na pewno zależy panu na rodzinie? SP: Tak, jak każdemu mężczyźnie. Ale ja dobrze wiem, co jest dla nich dobre. Nie musi pan się do tego wtrącać. I:

Teraz już muszę. Ale to od pana zależy, czy rozwiążemy tę sytuację szybko, czy też sprawa będzie się ciągnęła, przysparzając niepotrzebnych nieprzyjemności.

SP: A co miałbym zrobić? I:

To pana decyzja i pana wybór. Podam panu teraz kontakt do psychologa oraz odpowiednich poradni, w których będzie mógł pan uzyskać pomoc. Są również specjalne grupy wsparcia. Chciałbym, żeby udał się pan w wybrane przez siebie miejsce. To może wiele zmienić w pana życiu.

Autor: Ewa Mańkowska

Czerwiec 2014