185 lat warszawskiej farmacji

tekst: Tadeusz W. Świątek, Rafał Chwiszczuk, CULTUS Marta Rynkiewicz skład i łamanie: Studio GRAF Ireneusz Mitura druk: Drukarnia - wydawnictwo Print niniejszy album powstał we współpracy z

Szanowni Państwo! W  ciągu niemal dwóch wieków doświadczenie i  tradycja Polfy Warszawa S.A., wspierane najnowszymi technologiami, sprawiły, że logo Polfy z warszawską syrenką umieszczane na takich lekach, jak Acard®, Allertec® WZF, Laremid® czy Xylogel® stało się synonimem jakości, bezpieczeństwa i zaufania. Przekazując w Państwa ręce ten album uchylamy rąbka tajemnicy i ukazujemy długą drogę, jaką pokonaliśmy aby dojść do miejsca, w którym dzisiaj jesteśmy. Album, który trzymają Państwo w dłoniach, to jednak coś więcej niż zwykła kronika wydarzeń czy zbiór fotografii. Ta publikacja jest przede wszystkim opowieścią o wielu pokoleniach ludzi, którzy wkładali swoje serce i wysiłek, poświęcali czas i ciężko pracowali na to, aby Polfa Warszawa S.A. mogła dziś obchodzić tak piękny jubileusz. Wielu z tych ludzi pojawia się tutaj, choćby na archiwalnych zdjęciach. Nie sposób jednak było przedstawić wszystkich, którzy przez tak wiele lat przyczynili się do rozwoju naszej firmy. Mam jednak nadzieję, że są oni świadomi tego, iż sukces, który osiągnęliśmy, zawdzięczamy przede wszystkim właśnie im. Z  nieukrywaną przyjemnością i  satysfakcją zapraszam więc na dalsze strony tego wydawnictwa. Tam poznają Państwo nieodkryte do tej pory karty historii warszawskiej farmacji, a także przekonają się czym w rzeczywistości jest Polfa Warszawa S.A. i gdzie tkwi jej prawdziwa siła. Krzysztof Berndt Prezes Polfy Warszawa S.A.

Z kalendarium Warszawy

1568-1573 – budowa stałego mostu (zniszczonego przez powódź w roku 1603). 1600-1619 – rozbudowa Zamku Królewskiego przez włoskich architektów. 1607 – pożar Starego Miasta. Odbudowanie kamienic w barokowym stylu (obok rynek Starego Miasta na przedwojennej pocztówce). 1644 – postawiono pierwszy świecki pomnik poświęcony Zygmuntowi III Wazie (kolumna na pl. Zamkowym). 1655-1657 – najazd Szwedów i spalenie Starego Miasta. 1770 – otoczenie miasta wałami z powodu epidemii dżumy. 1792 – liczba mieszkańców wynosi 100.000. 1807 – powstanie Księstwa Warszawskiego.

j

d

z as ó w c d O niejszy w a d j c a świa h y n j n o to w w II e o

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej

Miejsce, gdzie mieściła się apteka Karola Fryderyka Rhode. Ze zbiorów Archiwum Państwowego m.st. Warszawy.

Z kalendarium Warszawy

• ok. 12 000 lat p.n.e. – pierwsze ślady pobytu człowieka na terenie przyszłej Warszawy.

• 700-400 lat p.n.e. – cmentarzysko kultury łużyckiej na Grochowie. • VII-IX wiek – okres funkcjonowania grodu na terenie Jazdowa. • X wiek – osada i gród na Bródnie (makieta na zdjęciu). • XIII – gród na Jazdowie (w miejscu wcześniej spalonego). • ok. XIII – założenie grodu książęcego na terenie Starej Warszawy. • Przed 1376 – powstanie rady miejskiej. • 1526 – przyjazd z Krakowa do Warszawy króla Zygmunta Starego. • 1596 – Warszawa zostaje stałą siedzibą króla. Początek stołeczności.

6

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej

sięgają macji r a f j e ę ona polski ijała si ch, w z o oczątki R y wieku. aturaln ek XIII składników n e l i  na w e na bazi szystkim ziół iaw ych w  m ne n a c a g o przede yk owa h, wzb o d o w y c o w e w y p r a k t d w o ri m   i h eki winnyc u czasu o  n się apt dniające y ł w a y t ł s p u ru m rę Wzor e agnackie, zat , leka. i k i n skład lapów ie i m rólewsk również esku e substank – e i sk tów now odzili rmaceu jących  obok fa lnie k omponu nie tylk o wch atw pó e rzy, ws ze. Aptekarz zęścią, ale wy lec c i o n k g z s e j r i, cje lec ąg dwo u, byli r r o k w a d z o dztwa w  skład i wychodzili p ńców z  sąsie ka ek rzając l licznych miesz kiego. o ws czyli ok y pałacu króle z c zamku

P

P

ierwszym znanym nam aptekarzem stołecznym był Florian Caborti, który w  1545 roku przeniósł się z Krakowa do Warszawy. Kolejnym mistrzem kunsztu farmaceutycznego w stolicy stał się Mikołaj Mariani – nadworny aptekarz królowej Anny Jagiellonki. Zapisał się w  annałach dawnej Warszawy również tym, że pełnił urząd burmistrza. Istnienie apteki na terenie Zamku Królewskiego po raz pierwszy odnotowane jest w  roku 1619. Aptekarze królewscy mogli dostarczać produkowane przez siebie lekarstwa nie tylko na dwór królewski, ale również i mieszczanom.

Apteka, jak opisuje to w  „Inwentarzu Zamku Królewskiego w  Warszawie” K. Marcinkowski „Mieściła się (...) niedaleko Bramy Krakowskiej, zaledwie kilkadziesiąt łokci w  głąb, tyleż na prawo od Kolumny Króla Zygmunta, jeśli przy niej stanąwszy zwrócimy twarz w kierunku ulicy Świętojańskiej. W  środku Zamku jest dzie-

dziniec wielki, z którego udając się wprost bramą pierwszą, na której wieża, jest drugi dziedziniec, z  którego z  ulicy od miasta Starej Warszawy na Krakowskie Przedmieście idąc, jest brama murowana, ozdobiona herbami króla Zygmunta i  Rzeczypospolitej. Wszedłszy tą bramą po prawej ręce oficyna, w  której Jego Królewskiej Mości apteka na dwa piętra murowana, dachówką karpiówką kryta. W  tej aptece szafki i  wszelka adornacja ponsowa z  listwami niebieskimi malowana i  faingoltem wyzłacana kosztem JKMości. Na piętrze również część lokalu aptecznego, z  adornacją kosztem JKMości zaprowadzoną. Rozmiary domu

każą się domyślać, że w  nim mieściły się także apartamenty aptekarzy.”. Jednym ze znanych warszawskich aptekarzy był Karol Fryderyk Rhode (17131793) sprowadzony na warszawski dwór z  Królestwa Hanowerskiego przez ówczesnego monarchę – Augusta III Sasa. Mimo szeregu przywilejów, szybko porzucił pracę u  króla i  założył własną aptekę przy ulicy Nowomiejskiej 169 (dzisiejszy nr 19). Jego syn – Krzysztof Henryk Rhode kształcił się w  tym samym, co ojciec zawodzie u  Jana Fryze, który poza tym, że obsługiwał króla i  królewską świtę miał własną aptekę przy Krakowskim Przedmieściu (przeniesioną później na Świętojańską). Krzysztof Rhode nominację na aptekarza królewskiego otrzymał w  roku 1766. Po latach, Kazimierz Wenda (w  książce „Apteka na Zamku Królewskim i aptekarze królewscy, Warszawa, 1917) tak opisał moment odejścia Rhode’go z apteki Fryze’go na królewskie salony: „Imć Panu Rodemu, aptekarzowi teraz Jego Królewskiej Mości, a  mojemu kochanemu prowizorowi, wszelkie usługi i  prace przy robieniu znacznej dla mnie fortuny, et in vim gratitudinis naznaczam ze srebra jako niżej: dwie skrzyneczki, dwa dzbanki, jeden do kawy wielki, drugi do mleka, i jeden szpilszal do płukania farfurek”.

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej

radycja warszawskich zakładów farmaceutycznych sięga roku 1824, kiedy to trzech aptekarzy: Samuel Elsner, Henryk Spiess i  Jan Żelazowski wspólnie z  dwoma przedsiębiorcami: Ignacym Lesińskim i Ferdynandem Ulbrichtem założyło na terenie Ogrodu Krasińskich Instytut Wód Mineralnych Sztucznych. Instytut, oprócz produkcji wód mineralnych, prowadził także „salę do wdychania”, gdzie leczono chorych metodą inhalacji.

T

Druga połowa XIX wieku to okres powstawania aptek i  laboratoriów farmaceutycznych zajmujących się produkcją medykamentów na bardziej masową skalę. W  roku 1855 Wincenty Karpiński otworzył przy ulicy Elektoralnej laboratorium, które początkowo również produkowało wody mineralne, a następnie jako jedno z  pierwszych rozpoczęło wytwarzanie preparatów farmaceutycznych. Reklama Instytutu Wód Mineralnych Sztucznych zamieszczona w Tygodniku Ilustrowanym w roku 1868. Ze zbiorów Archiwum Państwowego m.st. Warszawy.

Z kalendarium Warszawy • 1568-1573 – budowa stałego mostu (zniszczonego przez powódź Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

w roku 1603).

• 1600-1619 – rozbudowa Zamku Królewskiego przez włoskich architektów. • 1607 – pożar Starego Miasta. Odbudowanie kamienic w barokowym stylu (obok rynek Starego Miasta na przedwojennej pocztówce).

• 1644 – postawiono pierwszy świecki pomnik poświęcony Zygmuntowi III Wazie (kolumna na pl. Zamkowym).

• 1655-1657 – najazd Szwedów i spalenie Starego Miasta. • 1770 – otoczenie miasta wałami z powodu epidemii dżumy. • 1792 – liczba mieszkańców wynosi 100.000. • 1807 – powstanie Księstwa Warszawskiego.

8

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej

Wspomnienie o Instytucie Wód w Kurierze Warszawskim z 1912 roku. Ze zbiorów Archiwum Państwowego m.st. Warszawy.

Koperta firmowa Ludwika Spiessa wysłana w roku 1904. Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

R

ok 1860 to początek budowania swojego przyszłego imperium przez Henryka Klawe, który otwiera wówczas aptekę przy placu Św. Aleksandra (dzisiejszy plac Trzech Krzyży). Osiem lat później rozpoczyna działalność jego laboratorium, a  kolejna apteka pod szyldem Mgr Klawe zostaje otwarta w drugiej połowie lat siedemdziesiątych XIX wieku, u  zbiegu Marszałkowskiej i  Żurawiej. W  1885 roku Jan Rutkowski także zakłada przy swoim składzie aptecznym laboratorium, dzięki czemu wkrótce uruchamia produkcję win leczniczych, wyciągów roślinnych, syropów oraz pastylek przeczyszczających. W  tym samym czasie powstaje zakład Schayera i  Radkego, który dał początek Warszawskiej Fabryce Eteru u  zbiegu ulic Dolnej i Belwederskiej. Po trzydziestu latach produkcji medykamentów, w  roku 1892, Klawe przekształcił swoje laboratorium w małą fabrykę pod nazwą „Laboratorium Chemiczno-Farmaceutyczne Mgr Klawe”.

Widok kamienicy przy placu Św. Aleksandra 10 (dzisiaj plac Trzech Krzyży), w której mieszkał Henryk Klawe i w której na parterze prowadził swoją pierwszą aptekę. Połowa XIX wieku. Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka. 9

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej

Reklamy warszawskich firm farmaceutycznych i aptek. Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

Z kalendarium Warszawy • 1832-1836 – Rosjanie stawiają Cytadelę i forty obronne okalające miasto. • 1832-1848 – budowa pierwszej linii Kolei Żelaznej Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

Warszawsko-Wiedeńskiej.

• 1855 – odsłonięcie na rynku Starego Miasta pomnika warszawskiej syrenki. • 1859-1860 – budowa pierwszego mostu żelaznego według projektu Stanisława Kierbedzia.

• 1866 – na ulicę miasta wyruszył pierwszy tramwaj konny (na zdjęciu). • 1875 – prezydentem Warszawy został Sokrates Starynkiewicz. • 1877 – przy ul. Królewskiej powstał pierwszy budynek giełdy. • 1881 – pierwsza centrala telefoniczna na 800 numerów. • 1886 – wodociągami popłynęła woda do mieszkańców Warszawy. • 1898 – otwarcie Politechniki Warszawskiej.

10

raz z  końcem XIX wieku działający nieprzerwanie w  Ogrodzie Krasińskich Instytut Wód Mineralnych Sztucznych zmienia nazwę, a  także właścicieli. Udziałowcami nowo powstałego Instytutu Wód Mineralnych Sztucznych Aptekarzy Warszawskich, zostali m.in.: Henryk Klawe, Jan Rutkowski i Kazimierz Wenda, którzy w dalszej konsekwencji powołali do życia spółkę – Warszawskie Towarzystwo Akcyjne „Motor”. W  1899 roku spółka ta rozpoczyna budowę fabryki przy ulicy Marszałkowskiej, aby już rok później zacząć produkcję farmaceutyków, środków i  odczynników chemicznych, a  także leków wytwarzanych z importowanych surowców.

W

Niezależnie od powołania nowej spółki, jej akcjonariusze kontynuowali prowadzenie własnych interesów. Kazimierz Wenda posiadał w  tym czasie aptekę i laboratorium chemiczne przy Krakowskim Przedmieściu, a przy ulicy Dolnej 4 powstały Zakłady Chemiczne „Synthesa”, wywodzące się z fabryki Schayera i Radkego. Początek XX wieku to dalszy, bardzo intensywny rozwój farmacji warszawskiej. W  roku 1909 Franciszek Karpiński przejął firmę ojca i  Towarzystwo Akcyjne „Fr. Karpiński” stało się właścicielem apteki oraz laboratorium. W nowo wybudowanych zakładach przy ulicy Wolność 7/9 rusza produkcja farmaceutyków. W tym samym roku powstało polskie przedstawicielstwo francuskiej firmy „Asmidar”, prowadzone przez Adolfa Weinsteina.

Dwujęzyczna reklama apteki Kazimierza Wendy na Krakowskim Przedmieściu. Początek XX wieku. Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

11

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej

Reklama prasowa Mączki Mlecznej dla dzieci. Jednego z pierwszych znanych i renomowanych produktów firmy Klawego. Przełom XIX i XX wieku. Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka.

Szklany flakon z okresu międzywojennego. Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

Z kalendarium Warszawy

• 1901 – w miejscu pałacu Tarnowskich stanął hotel Bristol. • 1901 – budowa Filharmonii Warszawskiej. • 1903 – szwedzka firma CEDERGREN rozpoczęła wznoszenie gmachu telefonów przy ul. Zielnej 39 (późniejszy PAST).

• 1903-1.IX – między godzinami 15.45 a 15.50 przy ulicy Mokotowskiej pierwszy raz zapłonęło światło elektryczne u prywatnych abonentów.

• 1903 – budowa na Powiślu pierwszej elektrowni. • 1903 – na placu Saskim (dz. Plac Piłsudskiego) powstaje olbrzymi sobór (na zdjęciu).

• 1908 – na miasto wyjechały pierwsze tramwaje elektryczne.

12

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej

Reklama zamieszczona w Tygodniku Ilustrowanym w roku 1929. Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

N

a początku kolejnej dekady, w  roku 1920, Kazimierz Wenda otworzył Laboratorium Chemiczno-Farmaceutyczne „Galen”, które na dwa lata przed wybuchem II wojny zostaje przekształcone w Zakłady Przemysłowo-Handlowe Dr Farm. K. Wenda, z  mgr Konstantym Potockim jako głównym udziałowcem. Początek lat dwudziestych to także duże zmiany dla „Motoru”, który przenosi produkcję do fabryki, wybudowanej w latach 1922-1924, przy

ulicy Racławickiej 6/8. To tutaj, nieprzerwanie aż do 1939 roku odbywa się produkcja w trzech oddziałach – farmaceutycznym, syntezy chemicznej i wód mineralnych. Dekada ta była również znamienna dla rodziny Klawe. W  roku 1920 Stanisław Klawe przekształcił przejętą od ojca firmę w  spółkę akcyjną pod nazwą „Towarzystwo Przemysłu Chemiczno-Farmaceutycznego d. Mgr Klawe”. W tym samym roku wykupił znajdujące się przy ulicy Karolkowej

13

22/24 budynki fabryki pasmanteryjnej, a także przylegającą do fabryki parcelę i  po odpowiednim przystosowaniu pomieszczeń przeniósł całą produkcję na Wolę. W ten sposób doszło do powstania największego przed II wojną zakładu farmaceutycznego stolicy. Trzonem dzisiejszych Zakładów Farmaceutycznych POLFA WARSZAWA S.A. stały się Zakłady Chemiczno-Farmaceutyczne „d. Mgr Klawe” SA, założone przy ul. Karolkowej 22/24/26.

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej

Henryk Klawe – obraz olejny. Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka.

Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

Z kalendarium Warszawy

• 1910 – na Polu Mokotowskim oddano do użytku pierwsze lotnisko. • 1911 – założony został najstarszy klub sportowy – Polonia Warszawa. • 1913 – wybudowano hotel Polonia. • 1914 – dokonano oficjalnego otwarcia Mostu Mikołajewskiego

(tzw. III most), nazwanego wkrótce Mostem Ks. Józefa Poniatowskiego

• 1914 – przy ulicy Brackiej bracia Jabłkowscy rozpoczęli wznoszenie pierwszego nowoczesnego domu towarowego (dzisiejszy Traffic).

• 1915 – Rosjanie uciekają z Warszawy. Trzy dni po nich do miasta wkraczają pierwsze oddziały wojsk niemieckich (na zdjęciu pochód Niemców na Krakowskim Przedmieściu).

14

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej

Apteka Henryka Klawe na placu Św. Aleksandra (dzisiaj plac Trzech Krzyży). Początek XX wieku. Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka. enryk Klawe urodził się 23 grudnia 1832 roku w  Warszawie. Jego ojcem był majster piekarski Jan Henryk, a stryjecznym bratem Ludwik – pierwszy z rodu Klawe odnotowany w księgach warszawskich. Dwie starsze siostry Henryka, Anna i Dorota, poślubiły z czasem dwóch największych warszawskich piwowarów, Błażeja Haberbuscha i Konstantego Schiele. 

H

Po uzyskaniu świadectwa pomocnika aptekarskiego Henryk

Klawe podjął pracę w składach aptecznych Warszawy. W  roku 1856 roku otrzymał stopień prowizora, który dał mu prawo do samodzielnej pracy, a  co za tym idzie założenia apteki. Henryk postanowił jednak kontynuować edukację i dwa lata później, w roku 1858, po zaliczeniu specjalnych egzaminów przed Radą Lekarską Królestwa Polskiego, uzyskał tytuł magistra farmacji. Swoją pierwszą aptekę założył w  zakupionej przez siebie kamienicy przy placu Św. Aleksandra 10 w roku 1860.

15

Rodzina Klawe wywodzi się z Bawarii, skąd w początkach XIX wieku członkowie tego zacnego rodu przywędrowali do Warszawy. Większość mężczyzn tej zasłużonej dla Warszawy familii parała się w tamtym okresie głównie młynarstwem i piekarstwem.

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej

Jedno z pierwszych tekturowych opakowań firmy Klawe. Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

Z kalendarium Warszawy

Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

• 1915 – do Warszawy przybył uwolniony z więzienia, Józef Piłsudski. • 1915 – wrócono Warszawie miano miasta stołecznego – po 123 latach zaborów, równocześnie godłem stała się herbowa Syrenka.

• 1915 – przyjęto w Warszawie, że prawa strona każdej ulicy ma zawsze numerację parzystą, a lewa nieparzystą.

• 1915 – niemieckie władze okupacyjne Warszawy przyłączyły do miasta przedmieścia.

• 1917 – na ulice wyjechał pierwszy autobus miejski. • 1918 – odzyskanie przez Warszawę statusu stolicy Niepodległej Polski. • 1915 – uroczyste otwarcie Uniwersytetu i Politechniki Warszawskiej (na zdjęciu Gmach Główny Politechniki).

16

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej enryk Klawe chętnie angażował się w  działalność społeczną. Będąc jeszcze świeżo upieczonym adeptem Szkoły Głównej uczestniczył w  założeniu niezwykle zacnej i  pożytecznej instytucji, jaką była Kasa Wsparcia dla Podupadłych Farmaceutów. W  roku 1871 znalazł się w  gronie założycieli Warszawskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, a  Warszawski Urząd Lekarski powierzył mu funkcję asesora farmacji, dając tym samym wyraz uznania dla wiedzy i  zasług, bądź co bądź, młodego jeszcze człowieka.

H

Za wybrankę swego życia obrał Emilię Dorotę Grubert (urodzoną w  roku 1850), z  którą ożenił się 30 lipca 1869 roku. Dochowali się czterech synów: Kazimierza Leopolda (urodzonego w  roku 1873), Stefana Karola (ur. 1874), Wacława (ur. 1876) i Stanisława Adolfa (ur. 1877).

Emilia Klawe – żona Henryka. Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka.

17

Od roku 1869 Henryk Klawe publikował w „Pamiętniku Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” prace na temat nowych specyfików stosowanych w  ówczesnej medycynie. Rok wcześniej, w  roku 1868 utworzył przy swojej aptece laboratorium i  rozpoczął produkcję niewytwarzanych dotąd środków farmakologicznych, które bardzo szybko zyskały popularność. Należały do nich między innymi: Hemogen, Glicerofosfaty czy Holagen. Laboratorium zaczęło z czasem produkować 14 specyfików, różnego rodzaju czopki, a  także 10 leków w  formie zastrzyków. Był to ważny początek modernizacji lecznictwa, które dotychczas bazowało wyłącznie na indywidualnych receptach komponowanych przez lekarzy, a nie na stałych, gotowych specyfikach, produkowanych na masową skalę. Zarówno Klawe, jak i jego firma stała się z  czasem tak znana i  popularna, że po Warszawie zaczęło krążyć powiedzenie: „Powiedz coś klawego”, a  w  odpowiedzi wymieniano którąś z nazw leków, np.: Hemogen-Klawe. Stąd słowo „klawy” jako synonim przymiotnika „fajny” pojawiło się i  zadomowiło na dobre w  warszawskiej gwarze.

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej

Ulotka z preparatami. Początek lat 30‑tych. Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka.

Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

Z kalendarium Warszawy

• 1918 – Rada Miejska m. Warszawy nadała Józefowi Piłsudskiemu pierwsze w wolnej Polsce obywatelstwo honorowe stolicy.

• 1919 – pierwsze wybory do Rady Miejskiej. • 1923-1926 – budowa linii średnicowej i mostu kolejowego (na zdjęciu). • 1925 – liczba ludności wynosi 1.000.000. • 1925 – powstał projekt warszawskiego metra (w latach 1927-1935 prowadzone były prace: wiertnicze, koncepcyjne i projektowe).

• 1926 – Przewrót Majowy na ulicach Warszawy. • 1926 – Polskie Radio rozpoczęło emisję regularnych audycji.

18

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej

Reklama prasowa z Tygodnika Ilustrowanego z roku 1914. Ze zbiorów R. Chwiszczuka.   roku 1875 Klawe otworzył na rogu Marszałkowskiej i  Żurawiej drugą aptekę. Firma do tego stopnia świetnie prosperowała, że jej właściciel oprócz pracy zarobkowej mógł pozwolić sobie na uczestnictwo i  organizację różnego rodzaju akcji społecznych. Ogłosił kilka rozpraw, w  tym zasługujący na szczególną uwagę „Skorowidz środków zaradczych w  wypadkach otrucia”, ułożony na zlecenie Sekcji Szpitalnej. W latach 1886-1895 oraz 1900-1901 pełnił funkcję prezesa Warszawskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, a  w  1912 roku został mianowany jego członkiem honorowym. Będąc starszym Wydziału Szpitalnego Kolegium Zboru EwangelickoAugsburskiego nadzorował Szpital Ewangelicki w  Warszawie przy ulicy Karmelickiej 10. Interesował się też stanem higieny uczniów szkół elementarnych prowadzonych przez warszawski zbór.

W

W roku 1892 przekształcił swoje laboratorium w fabryczkę pod nazwą „Laboratorium Chemiczno-Farmaceutyczne Mgr Klawe”. Systematycznie zaczął rozwijać produkcję nowych specyfików – w  roku 1914 jego oferta obejmowała

25 preparatów. Było to dużym osiągnięciem w  skali kraju. Jako pierwszy farmaceuta w  Królestwie Polskim założył Bibliotekę Terapeutyczną, zawierającą dokumentację dla każdego z produkowanych przez siebie leków. Do 1917 roku zgromadził w niej około 20 tytułów. 

Stanisław Klawe. Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka. Nie zaniedbał wykształcenia swoich dzieci. Farmację ukończyli: Kazimierz Leopold i  Stanisław Adolf, pierwszy ze stopniem magistra, drugi prowizora. Dwaj pozostali, Stefan i  Wacław, uzyskali stopnie inżynierów technologów. Najstarszy syn,

19

mgr farmacji Kazimierz Klawe, jako pierwszy przystąpił do pracy w  rodzinnej firmie. Niestety w roku 1904 nieoczekiwanie zmarł. Dwa lata później nadzór nad apteką i laboratorium przejął Stanisław Adolf Klawe, najmłodszy syn Henryka, któremu pomagali w tym dwaj inni bracia Stefan i Wacław – inżynierowie. To dzięki inicjatywie Stanisława Klawe „Laboratorium ChemicznoFarmaceutyczne Mgr Klawe” rozpoczęło masową produkcję pierwszych specyfików pochodzenia zwierzęcego, takich jak Destrin, a  od 1915 roku surowic i  materiałów opatrunkowych, co było związane z  wybuchem I wojny światowej. Produkcja na potrzeby wojska przynosiła duży zysk, co pozwoliło na zwiększenie asortymentu (zaczęto produkcję szczepionek: przeciwcholerycznej, przeciwtyfusowej i  przeciw ospie oraz surowicy przeciwtężcowej, wykonanej przez bakteriologów pracujących dla „Laboratorium Mgr Klawe”, doktorów: Józefa Brunnera – profesora Wolnej Wszechnicy, docenta Uniwersytetu Warszawskiego  oraz Andrzeja Karwackiego).

Wola

U

Początek tej jednej z  największych przedwojennych warszawskich firm dali w roku 1846 Błażej Haberbusch (1806-1878), Konstanty Schiele (1817-1896) i  Henryk Klawe (1790-1868). Kupili mały browar „Schaeffer i Glimp” na ulicy Chłodnej. Przez kolejne lata znacznie go rozbudowali poszerzając jego ofertę, a  po I  wojnie światowej dokonano fuzji z  innymi mniejszymi browarami. W skład nowej spółki weszły zakłady: E. Reycha, K. Machlejda i S. Junga. Przed II wojną światową browar „Haberbuscha i  Schiele’go” zatrudniał około 500 osób, a  firma znana była z  opieki socjalnej i  dbałości o  pracowników. Wszyscy zatrudnieni ubezpieczeni byli od nieszczęśliwych wypadków, do dyspozycji mieli łaźnię, lekarza, aptekę, stołówkę, kasę zapomogową, przedszkole, żłobek i ośrodek wczasowy.

miejscowienie fabryki Klawe’go właśnie na Woli nie było dziełem przypadku. Wola końca XIX i początku XX wieku była szybko rozwijającą się dzielnicą przemysłową, pełną już istniejących i wciąż powstających nowych fabryk, zakładów oraz warsztatów. Przenosiły one swoją produkcję z  centrum miasta, w  którym poczęły wyrastać kamienice i  gmachy. Ich nową lokalizacją stawało się początkowo Powiśle, następnie Targówek Fabryczny i  równolegle z  nim właśnie Wola, która jako przemysłowe przedmieście Warszawy była świetne wyposażona w infrastrukturę kolejową, miała również gazownię i elektrownię. Do największych i  najbardziej znanych zakładów Woli należały Zjednoczone Browary Warszawskie P. F. „Haberbusch i Schiele” S.A.

Ze zbiorów Archiwum Państwowego m. st. Warszawy.

Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka.

20 20

Jednak najstarszą, osiadłą na Woli firmą była Spółka Akcyjna Fabryk Metalowych p.f. „Norblin, B-cia Buch i T. Werner” w Warszawie, która w roku 1882 wykupiła fabrykę Braci Buch przy ulicy Żelaznej i przyjęła nazwę obowiązującą do pierwszych lat po II wojnie światowej. Wyrabiała znane i pożądane do dziś kosztowne platery, wyroby srebrne i  złote, ozdoby stołowe, świeczniki, zegary. Produkowała również rury, druty, pręty, blachy oraz elementy przeznaczone na potrzeby wojskowe. Norblinów w  zarządzie spółki do roku 1929 reprezentował m.in. Stefan Norblin (1892-1952) uznany malarz i grafik.

Kolejną usytuowaną na Woli firmą były Zakłady Metalurgiczne Lilpop, Rau i  Loewenstein S.A. Założone przez Anglików – braci Evans wespół z  inżynierem Stanisławem Lilpopem (na zdjęciu) w  roku 1818. W  roku 1863 przejęte przez spółkę Stanisława Lilpopa i  Wilhelma Raua, do których pięć lat później dołączył Ludwik Loewenstein, późniejszy baron de Lenval. Fabryka zagościła na Woli, przeniesiona z Powiśla w początkach XX wieku. Produkowała lokomotywy, wagony kolejowe i tramwajowe, nadwozia autobusowe, podwozia do samochodów osobowych, silniki, turbiny itp. Zatrudnienie z  końcem lat 30-tych XX wieku wynosiło prawie 4000 osób. I  w  tych zakładach wysoko rozwinięta była opieka socjalna.

Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka.

Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

21 21

A oto inne wolskie zakłady: Fabryka Przetworów Chemicznych „Dobrolin” A. i G. PAL Któż nie znał przed wojną pasty do butów „Dobrolin” i wszelkich zapraw do pielęgnacji podłóg?! Fabryka założona w roku 1921 była kontynuatorką firmy chemicznej działającej od roku 1908. Na Woli zaistniała w roku 1917 w  wynajętych od Haberbuscha pomieszczeniach przy ulicy Grzybowskiej. W  roku 1928 przeprowadziła się do własnych budynków przy ulicy Wolskiej 157/159/161/163. Oprócz past do butów produkowała płyny do czyszczenia metali, proszki do mycia, politury, pasty do podłóg, kremy, wosk, środki owadobójcze, lepy na muchy itp.

Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka.

Fabryka Palenia Kawy, Cykorii i Surogatów Kawy „Pluton” M. Tarasiewicz i S-ka W  roku 1900 przeniesiona została z  ulicy Świętokrzyskiej na Żytnią. W  samej tylko Warszawie posiadała 7 sklepów firmowych a  w  roku 1938 otworzyła własny bar kawowy przy ulicy Marszałkowskiej 98, który był prekursorem dzisiejszych barów espresso. Fabryka Obić i Papierów Kolorowych: „J. Franaszek” S.A. Została założona w roku 1873 po tym, jak Józef Franaszek kupił wytwórnię obić tapetowych A. Vettera. Od roku 1910 nowa siedziba fabryki mieściła się na Wolskiej 45. Produkowała tapety, papiery ozdobne, serwetki i bibułki, a  w  okresie międzywojennym papiery i błony światłoczułe.

Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 22

Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka. Polskie Zakłady Philips S.A. Założone zostały w  roku 1922 z  inicjatywy Antona Philipsa, jako Polsko-Holenderska Fabryka Lampek Elektrycznych S.A. Na początku zakłady miały swoją siedzibę przy ulicy Żelaznej a później przeniesione zostały na ulicę Karolkową. Zaczynały od produkcji żarówek, a w późniejszym okresie składały odbiorniki radiowe, w tym pierwsze polskie radio – Philips 35A. Fabryka posiadała własną hutę szkła. Przed II wojną światową zatrudniała 2200 osób.

Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

Gazownia Miejska Była to druga gazownia, która powstała w  Warszawie (po gazowni na Solcu). Oddana została do użytku w roku 1888 pomiędzy dzisiejszymi ulicami: Bema, Kasprzaka, Prądzyńskiego i  Krzyżanowskiego. Początkowo służyła tylko gazowym latarniom oświetlającym miasto, jednak później coraz częściej jej odbiorcami stawali się prywatni odbiorcy, którzy montowali w  mieszkaniach instalacje gazowe do oświetlenia, ogrzewania oraz gotowania. Przed II wojną światową Gazownia Wolska zatrudniała około 1200 pracowników. Miejska Piekarnia Mechaniczna Została wybudowana w  roku 1929 z  inicjatywy ówczesnego prezydenta Warszawy Zygmunta Słomińskiego przy ulicy Prądzyńskiego 5/7. Piekarnia była nowoczesna i  w  pełni zmechanizowana. Dzienna produkcja obliczona była na wypiek aż 90 ton ciasta, a  przy jego przetwarzaniu pracowało zaledwie 14 osób. Piekarnia dostarczała chleb instytucjom społecznym, domom dziecka i  ubogim. Transport odbywał się 45 ciężarówkami.

Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

23

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej

Zjazd Absolwentów Wydziału Farmacji SGH. Henryk Klawe w rzędzie najwyższym pośrodku. Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka.

Z kalendarium Warszawy

Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

• 1927 – pożyczka dla Warszawy od banków Wielkiej Brytanii. • 1927 – rozpoczęto budowę (pierwszej w Polsce) prywatnej kolei elektrycznej – Elektryczna Kolej Dojazdowa EKD, po wojnie przekształcona w WKD.

• 1931 – przy placu Napolena (dz. Plac Powstańców Warszawy)

rozpoczęto wnoszenie najwyższego w Polsce budynku mieszkalnego Prudential (na zdjęciu).

• 1934 – prezydentem zostaje Stefan Starzyński. • 1935 – w Warszawie umiera Józef Piłsudski. • 1936 – z Warszawy do Otwocka i Pruszkowa wyruszyły pierwsze pociągi elektryczne.

• 1938 – zakupienie przez miasto Lasu Kabackiego.

24

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej

Krzyży, a  całe „Laboratorium” przeniósł na ulicę Karolkową 22/24 do zakupionych przestronnych hal byłej fabryki taśm gumowych Adolfa Fabiana.

I

 wojna światowa nie przyniosła żadnych zniszczeń ani strat dla firmy Klawe – zarówno obie apteki, jak i  „Laboratorium” pracowały bez zakłóceń, ba, zaczęły rosnąć w  siłę, unowocześniając się i poszerzając asortyment.  Na początku roku 1920, ze względu na podeszły wiek, Henryk Klawe sprzedał aptekę przy pl. Trzech

Jesienią roku 1920, po zakończeniu remontu i przystosowaniu hal fabrycznych, ruszyła produkcja. Zaczęto wytwarzać na masową skalę, nieprodukowane dotąd preparaty otrzymywane z  narządów zwierzęcych, m.in. Medulogen – ze szpiku kostnego, Lienogen – ze śledziony, Glandulogen – z  gruczołów, Pancreogen – z trzustki, Hepatogen – z wątroby, Renogen – z  nerki, Cerebrogen – z mózgu oraz inne specyfiki. 

Jeszcze w tym samym roku dokupiono nieruchomość położoną również przy ulicy Karolkowej i  przylegającą do zakładów. Wkrótce rozpoczęto wznoszenie nowoczesnych budynków fabrycznych oraz biurowca. Równocześnie zadecydowano o  zmianie nazwy firmy, przekształcając ją w spółkę akcyjną pod nazwą: „Towarzystwo Chemiczno-Farmaceutyczne d. Mgr Klawe S.A.”. Kapitał zakładowy spółki, zarejestrowanej w sądzie w dniu urodzin Henryka Klawe (23 grudnia 1920 roku), z  siedzibą w  Warszawie przy ulicy Karolkowej 24, wynosił 7.500.000 marek polskich. W  skład zarządu weszli: inż. techn. Stefan Klawe – prezes, prowizor Stanisław Klawe, mgr Wacław Kleinadel (szwagier poprzedniego), dr Józef Jaworski i  Rafał Rafałowicz.

Buteleczka i ulotki z okresu międzywojennego. Ze zbiorów R. Chwiszczuka. 25

Jedna z 15.000 akcji wyemitowanych w roku 1929.

Z kalendarium Warszawy

Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

• 1938-13.X – otwarto w Muzeum Narodowym wystawę „Warszawa wczoraj, dziś, jutro”, zwiedziło ją ok. 600.000 ludzi.

• 1938 – oddano do użytku Dworzec Główny (obok dworca W.W.). • 1939 – wprowadzono żółto-czerwoną flagę Warszawy, zwyczajowo, bez żadnego zarządzenia.

• 1939 – na Służewcu powstał nowy Tor Wyścigów Konnych, jeden z najnowocześniejszych w Europie.

• 1939 – według spisu przeprowadzonego w Warszawie 28 października,

stolica Polski była największym skupiskiem Żydów w Europie. Mieszkało ich tu 359.827 (na zdjęciu największa przed wojną synagoga Warszawy przy ulicy Tłomackie).

26

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej

enryk Klawe zmarł w  swoim domu nad założoną przez siebie apteką, przy pl. Trzech Krzyży 10 (daw. pl. Św. Aleksandra) – dnia 24 lutego 1926 roku, dożywszy dziewięćdziesięciu czterech lat. W  nekrologach okrzyknięto go seniorem polskich farmaceutów. Pochowany został w  rodzinnym grobie, obok zmarłego przed laty najstarszego syna, na cmentarzu ewangelicko-augsburskim przy ulicy Młynarskiej (na zdjęciu).

H

Stanisław Klawe po przyjeździe z  Nancy, gdzie na Wydziale Farmacji tamtejszego Uniwersytetu obronił doktorat, stanął na czele rodzinnej firmy. Oprócz starannego i  stosownego wykształcenia posiadał również zmysł organizacyjny, intuicję w  doborze pracowników i  współpracowników, umiejętność podejmowania szybkich i  trafnych decyzji oraz smykałkę do prowadzenia interesów. Dyrektorem handlowym firmy została jego żona – Janina z  Kleinadlów,  dyrektorem ekonomicznym, środkowy z  braci – Wacław Klawe, a dotychczasowy prezes, Stefan Klawe, objął funkcję reprezentanta firmy. Dyrektorem naukowym został dr Meir Mirski,

nie będący udziałowcem spółki. W  Komisji Rewizyjnej zasiedli: mecenas Stanisław Janczewski, przemysłowiec i  właściciel garbarni Józef Temler, przysięgły księgowy Jan Lewandowski, inż. rolnik Jan Mękarski i  dr med. Stanisław Tomczyk. Kapitał zakładowy wynosił 1.500.000 zł (15.000 akcji po 100  zł). Głównymi posiadaczami akcji byli: dr Stanisław Klawe, inż. Stefan Klawe, inż. Wacław Klawe i Janina Klawe. Firma miała charakter rodzinny nie tylko z  tego względu, że władze spółki pozostawały w  rękach członków rodziny. Budynki przy ul. Karolkowej wyraźnie odróżniały się od pozostałych, zlokalizowanych na Woli fabryk. Sprawiały wrażenie zamieszkałych, ponieważ w oknach wisiały firanki i stały kwiaty. Teren zakładów był starannie zaprojektowany, uporządkowany i  zadbany. Znajdowało się tam również specjalne pomieszczenie dla interesantów, w którym aptekarze i handlowcy mogli porozmawiać i w spokoju załatwić interesy. Firma wykazywała także ogromną dbałość o swoich pracowników, czego tradycję współczesne przedsiębiorstwo kontynuuje po dziś dzień.

27

Bracia Klawe w majątku Drwalewo. Koniec lat 30 tych. Ze zbiorów Tadeusza W. Świątka.

Ze zbiorów R. Chwiszczuka.

Z kalendarium Warszawy • 1939-1.IX – wybuch II wojny światowej. Na miasto spadają pierwsze bomby. • 1939-28.IX – podpisanie o godzinie 13.00 umowy kapitulacyjnej. • 1939-27.XI – pierwsza masowa egzekucja w Wawrze. • 1940-2.X – zarządzenie o utworzeniu dzielnicy żydowskiej (getta). • 1943-19.VI – wybuch powstania w getcie. • 1944-1.II – udany zamach na generała Kutscherę, dowódcę SS i policji na dystrykt warszawski.

• 1944-1.VIII – o godzinie 17.00 wybucha Powstanie Warszawskie (na zdjęciu żołnierze hitlerowscy na placu Unii Lubelskiej).

• 1944-3.X – zburzone i spalone miasto zaczyna opuszczać ludność cywilna. • 1944-4.X – o godzinie 10.00 oddziały AK odchodzą do niewoli.

28

Od czasów najdawniejszych do II wojny światowej

  roku 1930 roku spółka zakupiła zadbany i  dobrze prowadzony podwarszawski majątek ziemski Drwalewo i  Lasopole w  powiecie grójeckim, o  powierzchni 477 hektarów, wraz z  zabytkowym pałacem z pierwszej połowy XIX wieku i  parkiem zaprojektowanym przez J.  Ch. Schucha. Równocześnie nabyła położony na Służewcu, istniejący od dziesięciu lat, Instytut Bakteriologiczny kierowany przez dr Stanisława Serkowskiego, a także stację doświadczalną tego instytutu, ze stadniną zwierząt w  Kuznocinie (okolice Sochaczewa). Instytut i  stadninę przeniesiono do Drwalewa, gdzie równocześnie powstał „Dział Rolny” produkujący środki chemiczne i mieszanki nawozowe do zwalczania chorób i szkodników roślin oraz środki chemiczne do zasilania drzew, krzewów i  warzyw. W  Lasopolu powstała plantacja roślin leczniczych oraz hodowla roślin egzotycznych. Założony w Drwalewie „Dział Hodowli Koni” odpowiedzialny był za wytwarzanie Prolanu, a produkcję rolną nastawiono na pozyskiwanie paszy dla zwierząt doświadczalnych i produkcyjnych, w tym koni surowiczych, byków, baranów, osłów, krów mlecznych i koni pociągowych. Stąd do fabryki na Karolkowej codziennie dostarczano około 1000 litrów mleka, z  którego wytwarzano preparat Malton oraz mleko do iniekcji. Sukcesywnie powiększany sad, dostarczał jabłek do produkcji odżywki dla dzieci pod nazwą Biocaleol. Z założonej pasieki uzyskiwany był jad pszczeli do wytwarzania jedynego w Polsce preparatu pod nazwą Apirheumin.

W

W roku 1930 roku dokupiono przylegającą do zakładów przy Karolkowej fabryczkę „Słoneczna” powiększając teren o 1.654 metrów kwadratowych. Nowoczesny park maszynowy,  najwyższej klasy specjaliści z  dziedziny farmacji, chemii, biologii, weterynarii i  handlu oraz szeroki wachlarz produktów uczyniły z rodzinnej firmy nie tylko jednego z największych w latach trzydziestych XX wieku producentów leków, ale także liczącego się eksportera na rynkach Europy Zachodniej, Kanady i Bliskiego Wschodu.

Przed wybuchem II wojny światowej firma produkowała 53 preparaty opierając się całkowicie o własną syntezę, 73 specyfiki, 59 intraktów biologicznych mianowanych, 21 tabletek musujących, 33 organopreparaty, 5 soli mineralnych, 57 surowic i szczepionek weterynaryjnych, 20 przetworów chemicznych, 78 płynów iniekcyjnych, 20 odmian catgutu, a wśród nich takie okręty flagowe jak: Hepatogen, Pancreogen, Ovarogen – zalecane pacjentom przez kilka pokoleń lekarzy. Same zakłady przy Karolkowej, nie wliczając Drwalewa i Lasopola, zatrudniały 515 pracowników.  Oprócz produkcji farmaceutyków wydawano trzy własne branżowe tytuły prasowe: „Medycyna Współczesna” (wydawana od roku 1935), „Medycyna Weterynaryjna” (od 1934) i  „Farmacja” (od 1937). Pracę w  zakładach sparaliżował wybuch II wojny światowej. Produkcja została wznowiona na początku okupacji. 20 marca 1940 roku w wieku 90 lat zmarła Emilia Klawe, wdowa po założycielu firmy. 1 maja 1940 roku do zakładów wkroczyli, z rozkazu generała gubernatora dystryktu warszawskiego, przedstawiciele władz okupacyjnych z  żądaniem przekazania firmie Ostpreussisches Asid Serum lnstitut Gesellschaft mit beschraenketer Hafftung (GmbH) 82,2 procent akcji spółki. Dr Stanisław Klawe zmuszony został do ich przekazania niemieckiej spółce, reprezentowanej przez dr. Karla Woltersa, Ericha Morgenrotha i dr. Herberta Hoffmanna. Przejęli oni akcje, nieruchomości przy Karolkowej oraz dobra ziemskie w  Drwalewie i  Lasopolu. W  dwa miesiące później, 13 sierpnia 1940 roku, bracia Stanisław i Wacław Klawowie zostali usunięci z  zarządu firmy. Po wybuchu Powstania Warszawskiego w sierpniu 1944 roku – członkowie niemieckiego zarządu byłego „Towarzystwa Chemiczno-Farmaceutycznego d. Mgr Klawe SA” uciekli z  Polski. Bracia Klawe zaś wzięli udział w Powstaniu Warszawskim, za co zostali odznaczeni.

29

d

o

o II w

jny św i at o d

ów powoje as nn z c

y h c

O

cz a

www.polfawarszawa.pl

zy c

Od

w

jdawniejs

h

só

na

w

ej

do lat 90-tyc h

FA W A R SZ POL A

W

A A. S.

SIAJ D ZI

Tak, jak zmieniała się poprzez wieki Warszawa, tak również zmieniały się największe w stolicy zakłady farmaceutyczne przy ulicy Karolkowej. Dziś jedne z najnowocześniejszych w tej części Europy swoją tradycją sięgają początków XIX wieku. Album ten ilustruje prawie dwa wieki przemian i rozwoju, dzięki którym znak firmowy Polfa Warszawa S.A. kojarzy się dziś z najwyższą jakością oraz dbałością o dobro klienta.