WIRTUALNE JEDNOSTKI SĄSIEDZKIE W PLANOWANIU CYBERPRZESTRZENNYM Bogusław Szuba Instytut Architektury, Państwowa WyŜsza Szkoła Zawodowa w Nysie [email protected]

Streszczenie Celem przedstawionych rozwaŜań jest podjęcie próby tworzenia wirtualnych jednostek sąsiedzkich, współrealizujących zadania planowania przestrzennego. Koncepcja tworzenia wirtualnych jednostek sąsiedzkich opiera się o wykorzystanie sieciowego systemu informatycznego, zapewniającego zamknięte przepływy informacji pomiędzy uŜytkownikami przestrzeni środowiska człowieka a ośrodkiem decyzyjnym – wypełniającym zadania planistyczne. Słowa kluczowe: wirtualne organizacje, planowanie przestrzenne, systemy informatyczne

1. Wprowadzenie - system planowania przestrzennego w Polsce Planowanie przestrzenne – obejmuje planowanie rozwoju przestrzennego, którego celem jest opracowanie planów zapewniających prawidłowy rozwój przestrzenny miast i wsi, gmin, regionów i kraju. Planowanie przestrzenne określa zakres i sposoby postępowania w sprawach przeznaczania terenów na określone cele oraz ustalania zasad ich zagospodarowania i zabudowy przyjmując ład przestrzenny1 i zrównowaŜony rozwój za podstawę tych działań.2 Problematyka planowania przestrzennego przebiega na kilku poziomach od szczebla krajowego po gminny.

1

2

Przez "ład przestrzenny" - naleŜy rozumieć takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. „O planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym” (Dz.U.03.80.717 z dnia 10 maja 2003 r.)

156 Teoretyczne podstawy tworzenia SWO i strategie budowy e-biznesu

Rys. 1. Proces planowania miejscowego3

2. Próba oceny funkcjonowania systemu Dotychczasowe techniki planistyczne stosowane w podejmowaniu decyzji przestrzennych nie spełniają współczesnych wymagań i oczekiwań. Planowanie przestrzenne stanowi proces długotrwały, którego to decyzje niejednokrotnie stają się nieaktualne, jeszcze przed podjęciem uchwały o jego przyjęciu przez odpowiednie władze administracyjne. Planowanie przestrzenne niejednokrotnie posiada charakter zmonopolizowanych decyzji, których kształt w wielu wypadkach zaleŜy jedynie od prac projektantów nie do końca „ogarniających” swymi działaniami aktualne potrzeby ludzi, zamieszkujących teren objęty opra3

Krzysztof Słysz; „Zarządzanie i sterowanie środowiskiem”, Politechnika Krakowska; Kraków; 2000

Wirtualne jednoski sąsiedzkie w planowaniu cyberprzestrzennym

157

cowaniem planu. Podejmowane w planie decyzje przestrzenne nie wykazują się dostateczną elastycznością względem stale rozwijających się wymagań uŜytkowników kształtowanej planem przestrzeni. Dla większości przeciętnych uŜytkowników planowanego obszaru planowanie przestrzenne stanowi rozbudowaną i nieczytelną procedurę formalno-prawną. Udział bezpośrednio zainteresowanych rozwiązaniami planu w procesie powstawania decyzji przestrzennych jest w większości przypadków iluzoryczny. Potrzeby obywateli zamieszkujących daną przestrzeń brane są pod uwagę w sposób ograniczony – wynika to między innymi z realizacji nieŜyciowych procedur, a takŜe bardzo niewielkiej świadomości społeczności o podejmowanych działaniach planistycznych. Jednym z najbardziej dotkliwych problemów planowania jest utrata waŜności, bądź teŜ całkowity brak miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Sytuacje te stają się przyczyną blokowania inwestycji, które oczekują na zbawienne pojawienie się planu. Potrzebą chwili jest wyeliminowanie przedstawionych wyŜej niedostatków planowania przestrzennego. Jedną z dróg osiągnięcia tego celu jest lepsze wykorzystanie stale rozwijających się narzędzi informatycznych oraz umoŜliwienie znacznie szerszego udziału społeczności lokalnej w procesie planowania przestrzennego.

3. Cyfrowe dane przestrzenne w geodezji i kartografii Obecny rozwój metod i technik oraz postęp technologiczny znacznie ułatwił przetwarzanie i wizualizację danych geoprzestrzennych. Wiele firm produkujących specjalistyczne oprogramowanie komputerowe wprowadza do swych produktów moŜliwość przetwarzania danych geoinformacyjnych dla potrzeb projektowych dotyczących zarówno obiektów architektonicznych jak i zespołów urbanistycznych.

4. „Uczestniczące” planowanie cyberprzestrzenne Znaczące uproszczenie procesu planowania, a zarazem wyraźne zwiększenie w nim udziału społeczności lokalnej moŜna osiągnąć poprzez wprowadzenie, wykorzystującego cyfrowe dane przestrzenne, systemu informatycznego, działającego w powiązaniu z uŜytkownikami kształtowanego terenu. Przestrzeń oraz zachodzące w niej (w czasie rzeczywistym) określone relacje, wyraŜane przez jej uŜytkowników, byłaby reprezentowana przez informatyczną cyberprzestrzeń. Tradycyjne planowanie przestrzenne moŜna by zatem zastąpić uczestniczącym 4 planowaniem cyberprzestrzennym, w którym wszelkie 4

Istnieje wiele przykładów inicjowania propagatorów pomyślnego praktykowania idei partycypacji społecznej w kształtowaniu wspólnotowego środowiska mieszkaniowego.

158 Teoretyczne podstawy tworzenia SWO i strategie budowy e-biznesu

zmiany stanu rzeczywistego obligowałyby wprowadzenie korekt i uaktualnień w cyfrowym zapisie przestrzeni. Proces dokonywania stosownych badań przestrzeni, wykonywania szeregu niezbędnych analiz oraz opracowywania planu wprost na platformie cyfrowej byłby znacznie prostszy, ekonomicznie oszczędniejszy, a takŜe zacznie szybszy względem planowania tradycyjnego. Współczesne planowanie przestrzenne wspomagane, a w przyszłości zastąpione uczestniczącym planowaniem cyberprzestrzennym powinno stanowić system informatyczny, którego główne cele funkcjonowania określono jako: 1. Zapewnienie zamkniętych przepływów informacji pomiędzy uŜytkownikami przestrzeni środowiska człowieka a ośrodkiem decyzyjnym – spełniającym zadania planistyczne. 2. Wspieranie tworzenia i rozwoju lokalnych, państwowych i regionalnych infrastruktur danych przestrzennych w postaci powszechnie dostępnego Systemu Informacji Przestrzennej (SIP). 3. Wspomaganie ciągłości procesu planowania. Proces planowania przestrzennego obejmowałby ciągłość zachodzących działań projektowania i monitorowania przestrzeni. Cykl zdarzeń; podejmowanych decyzji przestrzennych, ich realizacji, monitoringu wprowadzanych zmian oraz jakości ich funkcjonowania łączyłby jeden proces stale funkcjonującego planowania cyberprzestrzennego. 4. Współtworzenie warunków realizacji zasady równoprawności zainteresowanych stron w podejmowaniu decyzji przestrzennych. Dostępność uŜytkowników przestrzeni do systemu umoŜliwia sieć Internetu. System tworzy Ŝywe, interaktywne bazy danych dla specjalistów opracowujących plan. Bazy danych tworzone są w oparciu o szeroką ankietyzację uŜytkowników przestrzeni mającą na celu badanie jakości podejmowanych/funkcjonujących rozwiązań planistycznych. 5. UmoŜliwienie wprowadzenia warunków holistycznego kształtowania zamieszkiwanej przestrzeni, jak najpełniejszego uwzględniania istniejącego środowiska naturalnego, oraz kształtowanego (społeczno-kulturowego i technicznego). Środowisko kształtowane wyraŜa róŜnorodne potrzeby ludzi. Proponowany system moŜe przyczynić się do wytworzenia ściślejszych więzi pomiędzy moderatorami a uŜytkownikami kształtowanego środowiska. Jednym z propagatorów tzw. projektowania uczestniczącego jest Ralph Erskin (osiedle Byker Wall w Newcastle i w Helsinkach). Pewne teoretyczne podstawy uczestnictwa szerokiej rzeszy społeczeństwa w kształtowaniu przestrzeni wypracował Peter Schmid (Metoda Holistycznej Partycypacji). Do najciekawszych naleŜy zaliczyć cohousing: ideę kształtowania wspólnoty związanej z wyraźnie określonym terytorium, której członkowie pozostają ze sobą w bliskich kontaktach i organizują się dla wspólnych celów (często są to względy praktyczne np. opieka nad dziećmi działalność gospodarcza – osiedle Bondebjerget w Danii).

Wirtualne jednoski sąsiedzkie w planowaniu cyberprzestrzennym

159

6. Kształtowanie rozwiązań funkcjonalno przestrzennych przyszłości w oparciu o zaistniałe uwarunkowania architektoniczno-urbanistyczne z przeszłości. System zapewniałby wgląd w aktualny stan zagospodarowania danego obszaru z moŜliwością porządkowania oraz filtrowania poŜądanych informacji np. infrastruktury podziemnej, własności gruntów, układu komunikacji kołowej i pieszej, ekosystemów przyrodniczych etc. 7. Współtworzenie warunków racjonalizacji wykorzystania przestrzeni, energii, zasobów materiałowych, gospodarki wodno-ściekowej i odpadami. System będzie umoŜliwiał znacznie szerszą kontrolę nad przepływami wykorzystywanych przez człowieka zasobów. 8. UmoŜliwianie szerszego udostępniania informacji przestrzennych uŜytkownikom we właściwym czasie. 9. ZbliŜenie zasad działania struktur przestrzenno-organizacyjnych do funkcjonowania organizmów Ŝywych, przez stulecia dostosowujących się do panujących warunków zewnętrznych poprzez wytworzenie odpowiednich mechanizmów sprzęŜeń zwrotnych. Sprawnie działający system zbierania danych o kształtowanej przestrzeni, przetwarzający je w określone rozwiązania wprowadzane w Ŝycie moŜe pełnić rolę regulującego mechanizmu zwrotnego. Uczestniczące planowanie cyberprzestrzenne powinno być wdraŜane na poziomie lokalnym miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Stopniowe przyswajanie systemu na najniŜszych poziomach planowania pozwoli na jego rozszerzenie na poziomach wyŜszych.

5. Społeczny kontekst planowania przestrzennego Współczesny styl Ŝycia człowieka prowadzi do coraz to szerszej anonimowości jego obywateli społeczeństwa, zamykania się ludzi wokół własnych spraw, braku aktywności wobec waŜnych spraw współobywateli, środowiska naturalnego, znieczulicy wobec potrzebujących pomocy etc. Urbanizacja sprzyja paradoksalnemu zjawisku: im większe skupisko ludzkie tym mniejsze poczucie więzi pomiędzy jego współmieszkańcami Problem odbudowania więzi sąsiedzkich jest dziś szczególnie aktualny. Wspólnota sąsiedzka działająca w ramach ustalonych zasad i reguł kształtuje wśród swych członków znacznie szybciej i skuteczniej przyjazne środowisku postawy i zachowania. Więzi te mogą być kształtowane wokół spraw dotyczących zagospodarowania zamieszkiwanej wspólnie przestrzeni, odbudowywania i rozbudzania poczucia odpowiedzialności za jej kształt.

160 Teoretyczne podstawy tworzenia SWO i strategie budowy e-biznesu

Ład przestrzenny i wspólnota terytorialna pozostają między sobą we wzajemnych związkach. Silna wspólnota terytorialna będzie wywierać znaczące wpływy na zamieszkiwane przez siebie otoczenie. Współczesne kształtowanie przestrzeni środowiska powinno w coraz to silniejszym stopniu zmierzać do pełniejszego uczestnictwa społecznego w procesach planowania i projektowania. Przestrzeń i zorganizowane w nim społeczeństwo tworzy swoiste warunki społeczno-przestrzenne umoŜliwiające wywołanie pozytywnych zachowań ludzkich opartych o silną identyfikację społeczności z miejscem zamieszkania i jego problemami. Takie uformowanie związków sprzyja budowaniu poczucia jedności lokalnej społeczności, wywiera wpływ na jej rozwój lokalny, kształtowanie zaangaŜowanych postaw sprzyjających działaniu na rzecz stałej poprawy stosunków międzyludzkich, działań na rzecz utrwalenia interesów lokalnej społeczności. Wymaga to odpowiednich form organizacji całego procesu planistycznego. Muszą one uwzględniać bardziej partnerski charakter identyfikowania i rozstrzygania problemów projektowych. Przejście z planowania „dla nich,” choć bez nich na planowanie „z nimi” jako „planowanie uczestniczące”. Konsekwencją jest konieczność dopuszczenia jednostek i grup społecznych bezpośrednio dotkniętych skutkami decyzji planistycznych i projektowych do procesów podejmowania tych decyzji.

6. Aspekt odpowiedzialności planowanego systemu W początkowej fazie swego funkcjonowania system będzie umoŜliwiał badanie preferencji uŜytkowników terenów (lokalnej społeczności) względem istotnych zagadnień związanych z procesem planowania zagospodarowania przestrzennego. System będzie zbierał informacje od uŜytkowników, przeliczał przy pomocy odpowiednich algorytmów wskaźniki. Na podstawie ich wartości koordynator - planista będzie mógł podejmować decyzje przestrzenne bardziej adekwatne do stale zmieniającej się rzeczywistości. System będzie umoŜliwiał uŜytkownikom wywieranie znacznie głębszego wpływu (niŜ dotychczas) na kształt decyzji przestrzennych. Jednak ostateczny kształt podejmowanych decyzji pozostawałby nadal w gestii koordynatoraplanisty. W przypadku pełnej akceptacji uŜytkowników systemu proces zbierania danych o środowisku człowieka, ich przetwarzania oraz podejmowania właściwych decyzji przestrzennych moŜna by uwaŜać za ciągły, pozwalający na płynne wykorzystanie przestrzeni (bez okresów, w których to upływ okresu waŜności planu paraliŜuje niejednokrotnie waŜne z punktu widzenia społecznego działania inwestycyjne).

Wirtualne jednoski sąsiedzkie w planowaniu cyberprzestrzennym

161

7. UŜytkownicy systemu Wśród powszechnej dostępności do systemu osób pragnących uzyskać choćby informację o przeznaczeniu danego terenu zgodnym z obowiązującym planem zagospodarowania przestrzennego szczególną rolę (ze względu na moŜliwość wywierania określonego wpływu na podejmowane decyzje przestrzenne) pełnić będą: mieszkańcy, uŜytkownicy/właściciele terenów objętych procesem planowania, istniejące przedsiębiorstwa wyraŜające potrzebę inwestowania, przekształcania, modernizacji zakupionych czy teŜ aktualnie uŜytkowanych nieruchomości, ośrodek decyzyjny opracowujący plan (architekci, urbaniści specjaliści branŜowi, rzeczoznawcy itp.), jednostki opiniujące: wojewoda, starostowie powiatowi, właściwy wojewódzki konserwator zabytków, komisje urbanistyczno-architektoniczne, właściwe organy wojskowe ochrony granic i bezpieczeństwa państwa, właściwe organy administracji geologicznej etc., władze lokalne reprezentujące lokalną społeczność. Do systemu miałyby równieŜ dostęp jednostki uprawnione do wprowadzania róŜnorodnych danych geoprzestrzennych, podlegającego ciągłym zmianom stanu zagospodarowania terenu. Podział planowanego obszaru na wydzielone części urbanistyczne będzie wymuszał wśród uŜytkowników systemu powstawanie określonych grup wyraŜających swe wnioski i opinie względem wspólnie gospodarzonego terenu.

8. Wymagania uŜytkowników systemu System dostarczać będzie określone dane dla poszczególnych grup jego uŜytkowników zgodnie z ich oczekiwaniami i wymaganiami. W zaleŜności od stopnia wdroŜenia systemu w Ŝycie zakres dostarczanych informacji oraz moŜliwość ich przetwarzania ulegać będzie zmianie. Ograniczenia dostępu do określonych danych oraz moŜliwości ich przetwarzania wynikać będą z roli, jaką dany uŜytkownik systemu pełni w procesie planowania. Współudział uŜytkowników przestrzeni w procesie planowania przestrzennego, moŜliwy poprzez; ocenę istniejących rozwiązań przestrzennych w obszarze posiadanych/dysponowanych nieruchomości, wnioskowanie zmian do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, wyraŜanie oceny jakości podejmowanych w toku planowania decyzji przestrzennych, przy pomocy łatwo dostępnego oprogramowania - moŜe stwarzać podstawę daleko idącej współpracy lokalnej społeczności z ośrodkiem decyzyjnym. Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, sporządzane dla całej gminy lub jej wydzielonej części, stanowią prawo lokalne, dokument, który po-

162 Teoretyczne podstawy tworzenia SWO i strategie budowy e-biznesu

winien uwzględniać interesy moŜliwie jak największej ilości mieszkańców planowanego obszaru oraz tych, którzy mają z nim jakiekolwiek związki. Wskaźniki obliczane przez proponowany system z udziałem zainteresowanych stron oraz przetwarzane w postaci odpowiednich kodów, np. barwnych, przedstawianych na mapie sytuacyjnej planowanego obszaru środowiska człowieka mogą stanowić materiały studialne przydatne do opracowywania planów zagospodarowania przestrzennego.

9. Wnioski Jednym ze środków odradzania poŜądanej aktywności społecznej w procesie planowania przestrzennego moŜe być tworzenie jednostek sąsiedzkich. Powoływanie jednostek sąsiedzkich moŜe odbywać się drogą uŜytkowania wspomagającego planowanie przestrzenne sieciowego systemu informatycznego. SprzęŜenie systemu z procesem planowania przestrzennego, przy wykorzystaniu sieci komputerowych pozwalających na szeroki udział uŜytkowników kształtowanej przestrzeni, ma umoŜliwić holistyczne ujęcie problematyki planowania, monitorowania oraz zarządzania przestrzenią środowiska człowieka. System skupiający grupy ludzi (początkowo istniejących jedynie w rzeczywistości wirtualnej) będzie stymulował ich aktywność w kierunku kreowania bliŜszych kontaktów sąsiedzkich pozwalających na wytwarzanie postaw sprzyjających poŜądanej aktywności społecznej w procesie stanowienia miejscowego prawa, (jakim między innymi jest planowanie przestrzenne). Samostanowienie prawa przez lokalne społeczeństwo zgodne z jego oczekiwaniami i dąŜeniami współtworzy ramy silnej państwowości.

Literatura: Słysz K.: Szuba B.:

Zarządzanie i sterowanie środowiskiem, Pol. Krakowska, 2000. Zarządzanie środowiskiem człowieka w planowaniu przestrzennym [w] Komputerowo zintegrowane zarządzanie, WNT, 2004.

VIRTUAL COHOUSING COMMUNITIES EXISTING IN CYBERSPACE PLANNING The aim of the shown studies is to attempt to create virtual co-housing units supporting the tasks of urban planning . The idea of creating the virtual cohousing communities is based on the use of the network operating system, ensuring close information flows between the users of the living space and the nerve center which peforms planning tasks. Key words: virtual organizations, urban planning, information technology systems