Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

1. CZYM JEST EWALUACJA? Ewaluacja sama w sobie nie jest rzeczą nową. Powstała przeszło 80 lat temu w USA, jednak w Europie zaczęto ją stosować dopiero w latach osiemdziesiątych. Rozumie się ją jako narzędzie zarządzania organizacją i sposób wspierania rozwoju organizacyjnego. Gwałtowny rozwój teorii zarządzania i organizacji, idące za tym sukcesy w dziedzinie gospodarczej stały się inspiracją dla obszarów życia społecznego, w tym oświaty na całym świecie. Ewaluacja nie stanowi odrębnej nauki, choć czerpie z różnych nauk, np. socjologii, psychologii, ekonomii, matematyki. Etymologia słowa ewaluacja odsyła do pojęcia wartości czy wartościowania. Jednak nie należy kojarzyć ewaluacji z zewnętrzną oceną, a tym bardziej z kontrolą. Proces ewaluacji jest bowiem dialogiem, podczas którego następuje wspólne dochodzenie do rozwoju.

1.1. DEFINICJE EWALUACJI Dla wyjaśnienie pojęcia ewaluacji można przytoczyć kilka definicji sformułowanych przez autorytety w dziedzinie ewaluacji. Ewaluacja próbuje opisać rezultaty (wyniki) końcowe zaistnienia ocenianych faktów zarówno z pozytywnej, jak i negatywnej strony. Szuka wyjaśnienia związków pomiędzy nakładami i końcowym rezultatem; porównuje rezultaty ze wstępnymi zamierzeniami (H. Radnor) Ewaluacja to systematyczne badanie wartości lub zalet jakiegoś obiektu (Jon Comittee) Ewaluacja to proces zbierania danych i ich interpretacja w celu podejmowania decyzji (Ch. Galloway) Ewaluacja to proces systematycznego gromadzenia informacji na temat działania, właściwości i rezultatów programów, personelu oraz produktów. (M. Q. Patron)

Puławy 2012r.

1

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Ewaluacja to systematyczny proces obejmujący zbieranie informacji oraz zdawanie relacji (w postaci raportu) z tego, jak się rzeczy mają, z intencją dostarczenia danych ułatwiających podejmowanie decyzji. (H. Mizerak) Ewaluacja to systematyczne badanie wartości lub cech konkretnego programu, działania lub obiektu z punktu widzenia przyjętych w tym celu kryteriów w celu jej usprawnienia, rozwoju lub lepszego rozumienia. (L. Korporowicz) Ewaluacja w edukacji – proces zmierzający do stwierdzenia, w jakim stopniu założone cele edukacyjne są rzeczywiści realizowane. (Tyler) Ewaluacja w edukacji – zaplanowane i systematyczne działanie, uwidaczniające w jaki stopniu zostały osiągnięte cele kształcenia; proces diagnostyczno – oceniający, zawierający w sobie elementy pomiaru, osądu i decyzji. (J. J. Guilbert) Ewaluacja w dydaktyce nastawiona być powinna na systematyczne zbieranie informacji o warunkach, przebiegu i wynikach dydaktycznych w celu ulepszenia tych działań lub podjęcia decyzji o ich prowadzeniu. (B. Niemiecko) Ewaluacja w edukacji - celowe i zaplanowane pozyskiwanie informacji w trakcie (ewaluacja okresowa) lub po zakończeniu wdrażania (ewaluacja końcowa) konkretnych programów pracy szkoły na temat zmiany społecznej jaka została wywołana w konsekwencji realizacji zapisanych w tych programach celów i zadań. Ewaluacja służy badaniu i oszacowaniu osiągniętego rozwoju po to, by móc podjąć najlepsze z możliwych decyzje dotyczące przyszłych działań szkoły (M. Kalinowska) Definicje powyższe różnią się między sobą przede wszystkim stopniem ogólności. W zależności od tego, jakiego ewaluowanego obiektu dotyczą, ich autorzy stosują nieco odmienne słowa i różnie akcentują poszczególne aspekty badania wartości. Wszystkie one jednak mają szereg cech wspólnych – opisują pewien proces i powstały w jego wyniku produkt, na który składają się: 

zbieranie danych,



analizę zebranych danych,



wyciąganie wniosków,



formułowanie rekomendacji co do decyzji, jakie powinny być podjęte.



udostępnienie wyników

Istotą ewaluacji jest wnioskowanie o wartości danego przedsięwzięcia na podstawie uzyskanej informacji zwrotnej od osób bezpośrednio zaangażowanych w jego realizację. Zasadnicza różnica pomiędzy tradycyjnym ocenianiem a ewaluacją polega na tym, że w pierwszym przypadku mamy do czynienia z oglądem zewnętrznym, oglądem jednoznacznie (i najczęściej jednoosobowo) wartościującym, w drugim zaś z oglądem od wewnątrz, którego interpretacja pozwala dopiero na wnioskowanie o zaletach i wadach badanego programu. O ile ocenianie nastawione jest na jednoznaczne i zamykające wartościowanie (np. program może być: zły, słaby, dobry, bardzo dobry, uczniowie osiągają słabe lub dobre wyniki Puławy 2012r.

2

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

nauczania), o tyle ewaluacja pozwala na prowadzenie ciągłego dialogu pomiędzy twórcą, wykonawcami i uczestnikami programu, ponieważ jej nadrzędnym celem zawsze jest służenie jakości. Jakość natomiast jest wartością nieustannie określaną na nowo, bo przecież - zgodnie z definicją W. E. Deminga - jest to „to, co zadowala, a nawet zachwyca klienta”. Ewaluacja różni się do audytu, kontroli czy monitoringu, tym, że wykracza poza obszar bezpośredniej i pośredniej odpowiedzialności realizatorów danego przedsięwzięcia, pokazując zamierzone, ale i niespodziewane efekty podejmowanych działań. Bierze pod uwagę kontekst, szeroko rozumiane środowiskowe uwarunkowania działań oraz wpływ społeczny realizowanych przedsięwzięć. W obszarze jej zainteresowania leżą także bezpośrednie oraz pośrednie efekty przedsięwzięcia czyli np. sposób wykorzystania przez odbiorców wiedzy i umiejętności zdobytych w czasie trwania programu (rozumiany jako zmiana świadomości czy postaw). Ważne jest, iż informacje zbierane są z różnych źródeł, pochodzą zarówno od osób wdrażających przedsięwzięcie na różnych szczeblach, jego odbiorców bezpośrednich, ale także od odbiorców pośrednich (np. społeczności lokalnej). Informacje zbierane są także różnymi metodami, zarówno jakościowymi (np. wywiad), jak i ilościowymi (np. ankieta), w sposób bezpośredni i pośredni (np. dane statystyczne). Definicję ewaluacji można również znaleźć w projekcie rozporządzenia MENiS w sprawie szczegółowych zasad sprawowania nadzoru pedagogicznego, wykazu stanowisk wymagających kwalifikacji pedagogicznych, kwalifikacji niezbędnych do sprawowania nadzoru pedagogicznego, a także kwalifikacji osób, którym można zlecać prowadzenie badań i opracowywanie ekspertyz. Przez ewaluację należy rozumieć ocenę przydatności i skuteczności podejmowanych działań edukacyjnych w odniesieniu do założonych celów, służącą doskonaleniu tych działań. Dla potrzeb niniejszego opracowania postanowiłam rozszerzyć definicję ewaluacji prezentowaną na stronach internetowych Polskiego Towarzystwa Ewaluacyjnego.

Ewaluacja to zaplanowany, systematyczny proces o charakterze poznawczym i wartościującym, obejmujący projektowanie czynności badawczych, zbieranie, analizę i ocenę danych dotyczących jakiegoś działania (np. programu), a następnie prezentowanie ich zainteresowanym odbiorcom. Każda ewaluacja przeprowadzana jest zgodnie z przyjętymi kryteriami i zmierza przede wszystkim do podniesienia jakości przedsięwzięcia, które bada.

Puławy 2012r.

3

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

1.2. RODZAJE EWALUACJI Istniej bardzo dużo podziałów ewaluacji wynikających z jej różnych aspektów (np. W jakim celu przeprowadzamy ewaluację? Kto podejmuje decyzję? Kto ją przeprowadza? Czego dotyczy?). Tabelaryczne zestawienie rodzajów ewaluacji prezentuję poniżej.

Tabela 1. Rodzaje ewaluacji

Ewaluacja Wewnętrzna

Ewaluacja Zewnętrzna

przeprowadza osoba, instytucja ewaluowana

przeprowadza osoba, instytucja wizytator, niezależny ekspert

z zewnątrz

np.

Ewaluacja Własna (Autoewaluacja)

Ewaluacja Obca

decyzję o ewaluacji i obszarach nią objętych, kryteriach i sposobie jej przeprowadzenia podejmuje osoba, instytucja ewaluowana

decyzję o ewaluacji i obszarach nią objętych, kryteriach i sposobie jej przeprowadzenia podejmuje ktoś z zewnątrz

Ewaluacja Procesu

Ewaluacja Produktu

ewaluacji jest poddany ciąg działań

ewaluacji są poddane efekty tych działań zwane wynikami, rezultatami procesu, powstałymi „produktami”

Ewaluacja Formatywna (kształtująca)

Ewaluacja Sumująca

przeprowadzona podczas trwania procesu, a jej wyniki mogą być wykorzystane do zmieniania procesu

Przeprowadzona po zakończeniu procesu, służąca podsumowaniu działań

Ewaluacja szerokozakresowa

Ewaluacja Fokusowa

bada szeroki obszar np. „Stopień zadowolenia uczniów ze szkoły”

bada węższe obszary, które mogą wyłonić się z ewaluacji szerokozakresowej np. „Opinie uczniów na temat obciążenia ich pracami domowymi”

Puławy 2012r.

4

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Ewaluacja wewnętrzna – czy to tylko wymóg prawa, czy szansa na profesjonalny rozwój nauczycieli i szkoły jako organizacji?

Czym jest ewaluacja? Jest zaproszeniem do rozwoju osobistego nauczyciela i szkoły jako organizacji. Jest zorganizowaną refleksją nad wartością działań – moich – nauczycielskich, naszych jako zespołu. Ewaluacja do polskiej oświaty, wchodzi późno. Już dawno instytucje, które nastawione są na efektywność swojej pracy badają, reflektują nad własnymi działaniami, aby je kontynuować, modyfikować zmieniać w sposób świadomy, profesjonalny, a nie tylko intuicyjny. Człowiek, nauczyciel, ale także instytucja rozwija się reflektując nad własna pracą. Jeśli ma to być refleksja profesjonalna, prowadząca do rozwoju, to powinna być zorganizowana wg zasad, które wypracowano dla ewaluacji na całym świecie. Kto więc przeprowadza ewaluację? Nauczyciel, który chce zbadać wartość swoich działań – wtedy służy to jego profesjonalnemu rozwojowi. Zespół, który chce się dowidzieć o wartości działań , systemów ,zasad funkcjonujących w szkole – wtedy służy rozwojowi całej organizacji. Wyznacz przedmiot badania. Co może być tym przedmiotem? Wszystkie działania, które przeprowadzasz w szkole jako nauczyciel, systemy, zasady, które wypracowała szkoła. Pamiętaj, że ewaluacja jest wartościowaniem własnych działań, chcesz dowiedzieć się, czy coś co robisz ma wartość, czy robić to dalej, czy może coś zmienić? Wyznaczając przedmiot badania pamiętaj, że warto badać to czego nie wiesz o swojej pracy – tyko wtedy ma to sens, przyniesie nowe informacje, pomoże Ci zaplanować własne działania. Nie ma potrzeby badać tego co już wiemy. Postaw pytania, na które w badanym obszarze będziesz szukał odpowiedzi? Zastanów się jakie wartości są dla ciebie/ zespołu ważne w tym działaniu- badając będziesz szukał odpowiedzi czy występują one w twoich/ szkoły działaniach? Może jest to skuteczność stosowanych metod, a może zespołowość działania? Zastanów się kto może udzielić ci informacji na postawione pytania? Zwykle są to inni nauczyciele, uczniowie, rodzice, czasami inni pracownicy szkoły. Zapytaj ich - zbierz informacje, które pomogą ci odpowiedzieć na zadane pytania. Nie musisz stosować skomplikowanych i często zdewaluowanych narzędzi badawczych np. ankiety. Możesz np. poprosić uczniów o podzielenie kartki na pół i wypisanie po jednej Puławy 2012r.

5

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

stronie czynników, które pomagają im się uczyć na twojej lekcji, a po drugiej tych, które przeszkadzają. Możesz zaprosić reprezentację uczniów, rodziców, nauczycieli na rozmowę i w tej rozmowie uzyskać interesujące cię/was informacje( zorganizuj grupę fokusową). Są takie techniki badań, w których uczniowie występują w roli badacza. Dokonaj analizy zebranych informacji, zobacz jaka jest odpowiedź na zadane pytania, wyciągnij wnioski w jakim stopniu wartości dla ciebie/dla was ważne występują w twoich/waszych działaniach. Podejmij decyzje , co zmienić , zmodyfikować, zaplanuj nowe działania.

Działaj, działaj….. Dokonaj ewaluacji nowych działań Tylko tak pracując staniesz się prawdziwym profesjonalistą, a twoja szkoła organizacją rozwijająca się. I nie jest to dodatkowa praca i nowy obowiązek , obok uczenia, które przecież jest w szkole najważniejsze. Ewaluacja musi stać się częścią twojej / szkoły pracy, bo służy uczniowi – lepszemu, efektywniejszemu uczeniu! Jeśli w szkole zagości na stałe kultura ewaluacji, to przeniesie się ona na uczniów, którzy będą potrafili dokonywać samooceny czyli odpowiadać na pytanie co już umiem, nad czym powinienem popracować, a tym samym wziąć odpowiedzialność za własny rozwój. Problem, czyli coś nie idzie tak jak byśmy chcieli, jak sobie to wymarzyliśmy (uczniowie rozmawiają na lekcji, albo zupełnie się nie odzywają, nawet zachęcani postokroć). Wiemy, jak chcemy, niestety widzimy, ze tak nie jest Badania muszą być skoncentrowane na podstawowej działalności oraz muszą dotyczyć czegoś na co mamy wpływ Prowadzone przez osoby, które chcą zrobić „coś”, aby poprawić swoją sytuację (poprzez badania) Przedmiot badania definiowany przez praktyków Próba naukowego poszukiwania odpowiedzi – opisania problemu, który umożliwi jego zrozumienie

Badanie (w działaniu) = (mój/ nasz) problem do rozwiązania + proces zdobywania informacji + wyjaśnienia, które pozwolą (mnie/nam) lepiej zrozumieć naturę problemu + działanie, które doprowadzi (mnie/nas) do zmiany na lepsze + refleksja (ewaluacja) Puławy 2012r.

6

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Język wymagań Warto stale pytać, w jakim stopniu ich język jest narzędziem komunikowania się zainteresowanych podmiotów. Jakie znaczenie i sens przypisują ich adresaci takim kategoriom, jak współdziałanie, procesy edukacyjne, równość szans? Problem tkwi w tym, jak dalece przedstawiane w wymaganiach kwestie aksjologiczne oraz merytoryczne (szczególnie te z zakresu sztuki nauczania) da się wyrazić w języku potocznym, w którym, co oczywiste, znaczenia słów ulegają rozmyciu, a ich treści trącą banałem? Ewaluator i ewaluacja w praktyce Może zatem nie badać wyrównywania szans w ogóle, skoro marginalizacja wpisana jest w procesy społeczne? Ostatnie dwadzieścia lat permanentnych reform edukacyjnych, bez względu na ich uciążliwość, zmieniło jednak oblicze polskiej oświaty. Ludzie urodzeni w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego wieku zapewne pamiętają bardzo selekcyjny system oświatowy PRL-u. Często obce sobie ideologicznie środowiska, nauczycieli wykształconych przez przedwojenny system edukacyjny, z których składał się trzon gron pedagogicznych renomowanych liceów, oraz siły polityczne tamtych czasów, podobnie pojmowały system edukacyjny. Większość uczniów rozpoczynających edukację miała się nauczyć zawodu, a wykształcenie ogólne zdobyć na poziomie szkoły podstawowej. Panowała zgodna opinia, chociaż inaczej uzasadniana, że do kształcenia na poziomie średnim i wyższym predestynowani są tylko nieliczni, specjalnie uzdolnieni, zaś opinię powyższą wzmacniał system oświaty – co najmniej słabo drożny. Cechowała go mała sieć szkół średnich dających realną możliwość dostania się na studia wyższe, konkursowe egzaminy do tychże szkół i na uczelnie. Opresyjność tego systemu działała wedle zasady: co cię nie zabije, to cię wzmocni. Powyższe rozważania mają charakter osobistej refleksji wynikającej z własnych doświadczeń, a także doświadczeń bliskich osób. Szanse młodych ludzi są obecnie znacznie większe, co potwierdza rocznik statystyczny i raport OECD, pokazując, że prawie połowa młodych Polaków studiuje na uczelniach wyższych, a procent ludzi z wyższym wykształceniem stale rośnie. Słychać co prawda biadania nad jakością tej powszechnie dostępnej edukacji na średnim i wyższym szczeblu, co jest sprawą dyskusyjną. Niemniej jednak takie są fakty. Wyrównywanie szans edukacyjnych, chociaż obarczone wszystkimi wymienionymi we wcześniejszym tekście wadami, dzieje się, chociażby poprzez zwiększenie dostępności szkół średnich oraz powstanie szkolnictwa niepublicznego. Próby realizowania wymagania wyrównywania szans edukacyjnych są widoczne na poziomie systemowym, w tym także w zarówno sposobie sprawowania nadzoru pedagogicznego i jego priorytetów, jak i na poziomie oddolnym we wszystkich społecznościach tworzących szkołę, zaczynając od nauczycieli i dyrektorów szkół (przynajmniej na poziomie planów, założeń i

Puławy 2012r.

7

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

postulatów), a kończąc na coraz bardziej wymagających i świadomych swoich praw uczniach i rodzicach. Mając w pamięci nieodległą (dla średniego i starszego pokolenia) przeszłość, istnienie tak rozbudowanej oferty edukacyjnej widocznej chociażby w liczbie publicznych i niepublicznych placówek oświatowych, co sprzyja wyrównywaniu szans, nie jest to takie oczywiste. Szerokość i masowość tego zjawiska oraz jego dynamika ujawniają niedoskonałość metod i sposobów, a także nieprzewidziane skutki uboczne- Raport OECD z 2009 r. Diagnoza stanu szkolnictwa wyższego w Polsce: Polacy zajęli czwarte miejsce na świecie pod względem procentowego udziału osób, które w 2008 r. ukończyły studia. W tym roku w Polsce procentowo najwięcej osób na Ziemi uzyskało tytuł magistra – wynika z najnowszego raportu OECD o szkolnictwie wyższym, przedstawiającego dane sprzed dwóch lat. Wyrównywanie szans edukacyjnych. Dlaczego należy tego oczekiwać od szkół? Z tego powodu wymaganie dotyczące wyrównywania szans edukacyjnych jest tak istotne – skoro rzeka płynie wartkim nurtem i szerokim korytem, warto uregulować jej nurt tak, aby przy okazji nie był groźny i niszczący. Nastawiając ewaluacyjny obiektyw na badanie wyrównywania szans edukacyjnych, trzeba mieć świadomość wszystkich zjawisk opisanych w części pierwszej tekstu, ale także zdawać sobie sprawę z tego, że wypełnianie wymagania stawianego szkołom przez państwo może bardziej niż inne potrzebuje ewaluacji zewnętrznej. Rzetelne ukazanie sytuacji zastanej może zwrócić uwagę i wywołać refleksję czy to, co robimy, naprawdę pomaga naszym uczniom. Wiele działań czasochłonnych i niejednokrotnie kosztownych nie przynosi spodziewanych efektów i zmienia się w „pomoc chroniczną” o charakterze rytualnym. Moment przyłożenia „szkiełka i oka” wydaje się tu szczególnie ważny, zarówno w kontekście poszczególnych szkół, jak i całego systemu oświatowego. Przedmiotem analiz badawczych oraz samego raportu powinno być nie tylko istnienie systemu wyrównującego szanse edukacyjne (niekoniecznie w formie dokumentu), ale także efektów, jakie przynosi. Powinniśmy pytać o diagnozę, czyli rozpoznanie potrzeb edukacyjnych swoich uczniów przez nauczyciela, koncepcje pracy z poszczególnym uczniem oraz formy i metody pracy z uczniem mającym specyficzne potrzeby edukacyjne. Potrzeby te niekoniecznie muszą wynikać z deficytów fragmentarycznych i rozwojowych. Mogą być generowane przez czynniki środowiskowe, zdrowotne, materialne i inne. Warto zapytać również o ocenę subiektywną sukcesu lub porażki w stosunku do podjętych względem ucznia (uczniów) działań, a także powód ewentualnego sukcesu czy fiaska. Wszystkie społeczności szkolne, to jest nauczyciele (w tym dyrektor), uczniowie, rodzice, powinni spróbować udzielić odpowiedzi na pytanie, czy uczniowie zagrożeni marginalizacją – szczególnie predestynowani do działań wyrównujących szanse edukacyjne – biorą udział w życiu szkoły, na przykład czy są wybierani do szkolnych/klasowych samorządów uczniowskich, są im przydzielane zadania z innych sfer niż lekcje przedmiotowe, jaki jest ich udział w przygotowaniu szkolnych imprez i czy uczeń przejawiający trudności edukacyjne lub wychowawcze zwraca się z własnej inicjatywy do nauczyciela (nauczycieli) w różnych sprawach. Da nam to obraz funkcjonowania w społeczności szkolnej ucznia predestynowanego do wyrównywania jego szans edukacyjnych i wiedzę na temat stopnia stygmatyzacji poprzez sposób (model) wspierania i udzielania mu pomocy w danej szkole. Inne komponenty ewaluacji, jak wywiad z dyrektorem dotyczący efektów działań podejmowanych przez szkołę, oraz analiza dokumentów, mogą być pomocne w ukazaniu placówce jej systemu wspierającego uczniów, a mającego na celu wyrównywanie szans edukacyjnych oraz jego skuteczność. W pisaniu raportu końcowego należałoby skupić się na Puławy 2012r.

8

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

faktach opisujących stan zastany. Sformułowania typu: w szkole organizuje się wiele zajęć wyrównawczych, ponieważ wielu uczniów pochodzi ze środowisk zagrożonych patologią…, nie wydaje się fortunne, gdyż bazuje na tzw. obiegowej opinii i utwierdza placówkę w słuszności podjętych działań nawet wtedy, kiedy od lat nie przynoszą rezultatów i mają znamiona wspomnianego już wcześniej rytuału, na przykład uczniowie, których skierowano na zajęcia wyrównawcze, unikają ich lub wręcz nie przychodzą na nie, czując się stygmatyzowani taką propozycją lub wręcz ukarani dodatkową pracą, albo przychodzą, ale niewiele robią itp. Nie dość, że mają kłopoty na lekcjach, to jeszcze muszą zostać dłużej w szkole. To dużo mówi o klimacie, w jakim funkcjonuje placówka. Jeśli zajęcia wyrównawcze nie są skuteczne, mają charakter ciągły i nauczyciele nie robią nic, aby ich forma była atrakcyjna i istotnie przynosiła efekty, wyrównywanie szans edukacyjnych w tej placówce jest tylko fasadą. W pierwszej części wspominamy również o trudnościach w formułowaniu skutecznych programów zapobiegających marginalizacji oraz wyrównujących szanse edukacyjne i ich wdrażaniu na skutek braku kompetencji nauczycieli do posługiwania się innymi niż utarte i przyjęte społecznie sposoby pracy z uczniem zagrożonym marginalizacją. Sprawą priorytetową wydaje się jednak próba sformułowania w toku ewaluacji odpowiedzi na pytanie, czy szkoła w ogóle dostrzega ten problem i czy istnieje pewien poziom niepokoju o ucznia zagrożonego marginalizacją i wątpliwości co do jakości własnych działań lub świadomość dobrej i skutecznej praktyki, czy też po prostu społeczności szkolne jako sposób rozwiązania problemu widzą pozbycie się ucznia ze szkoły. Wyrównywanie szans edukacyjnych okazuje się nie lada wyzwaniem dla szkoły i dla ewaluatora jako badacza owego zjawiska. Wnioski, jakie się nasuwają, to m.in. przegląd i korekta istniejących obecnie narzędzi badawczych i sposobu ich używania. Przy tym zalecana jest ostrożność w interpretacji wyników oraz sformułowań raportu, a także rozważenie możliwości rozbudowania ewaluacji problemowej – poświeconej specjalnie badaniu wypełniania wymagania wyrównywania szans edukacyjnych. Jako praktycy widzimy szczególną trudność dla ewaluatorów w przydzielaniu odpowiedniej litery wartościującej i oceniającej działania szkoły, zwłaszcza w zakresie, który wymaga od badających wiedzy, pewnej wrażliwości i intuicji. Czy szkoła proponująca wiele zajęć wyrównawczo-kompensacyjnych zasługuje na wyróżnienie (czytaj: literę A lub B), czy wręcz przeciwnie? Pytanie to zostawiam otwarte szczególnie wobec wcześniej opisanych sytuacji. Warto zatem poszukiwać sposobów wyrównywania szans edukacyjnych w danej placówce również w innych obszarach. Jeśli na przykład mamy informacje (lub dysponuje nimi szkoła), że jej uczniowie w innych miejscach bądź w innej działalności (np. zajęcia pozalekcyjne, pozaszkolne) znakomicie sobie radzą, a w szkole sprawiają kłopoty, to co to znaczy dla szkoły? Czy nauczyciele poszukują odpowiedzi na to pytanie i czy wypływają stąd wnioski zmierzające do odkrycia, co w naszych (szkoły) działaniach jest nie tak, skoro u nas ten uczeń (uczniowie) nie funkcjonuje w ten sposób. Jeśli w toku zdobywania informacji o placówce uzyskamy wiedzę na temat tego, czy w organizacji szkoły wiele jest różnego typu propozycji skierowanych do uczniów i dających im wybór, a także czy metody aktywizujące (w tym np. metoda projektu) są często i chętnie stosowane przez nauczycieli (ankiety, wywiad z uczniami), a ponadto czy uczniowie mają coś do powiedzenia w powyższych sprawach – to uzyskujemy wiedzę dotyczącą wymagania wyrównywania szans, ponieważ daje nam to informację na temat stopnia demokratyzacji życia szkolnego, w której uczeń jest podmiotem, a nie przedmiotem w działaniach szkoły. Posiadając możliwość wyboru w aspekcie przyjmowanych zadań (metody aktywizujące), zajęć (oferta zajęć pozalekcyjnych, dodatkowych i tych obowiązkowych, na których wybór zezwala prawo), możemy przyjąć, że ta placówka sprzyja wyrównywaniu szans edukacyjnych Puławy 2012r.

9

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

według założenia, iż każdy człowiek – mając możliwość wyboru – wybierze to, co jest dla niego dobre, rozwijające itp. Pragnę jednak zwrócić uwagę, że uwikłany w ciągłą ocenę system szkolno-edukacyjny nie zawsze dobrze służy organizacji takiej jak szkoła i samym uczniom. Nigdzie nie zostało udowodnione, że ocenianie wyrażane literą bądź cyfrą wpływa pozytywnie na motywacje w zdobywaniu wiedzy (uczniowie) lub reformowaniu własnych poglądów i postaw (nauczyciele), a ściślej – jest wiele opracowań metodycznych na temat motywującej roli oceny, jak i wiele na temat demotywującej roli oceniania w procesie zdobywania wiedzy. Niemniej jednak ocenianie wpisane jest w strukturę prawną oświaty i to ucina wszelkie dywagacje na ten temat. Jednakże szkoły i w tym zakresie posiadają pewną autonomię, sformułowanie wewnątrzszkolnego systemu oceniania (dokument) może być źródłem informacji na temat sposobu traktowania ucznia, na przykład czy istnieje możliwość poprawy oceny i czy może odbyć się to z inicjatywy ucznia. Z materiałów zgromadzonych w toku ewaluacji ( ankiety uczniowskie, wywiady fokusowe, obserwacje lekcji itp.) może wyniknąć również, jaka jest rola oceniania w danej placówce. Czy aspekt informacyjny – w jakim stopniu uczeń opanował dany materiał i czy gdy opanuje go lepiej, otrzyma też lepszą ocenę– wybija się na pierwszy plan, czy też mimo istnienia wewnątrzszkolnych przepisów kryteria oceniania są niejasne i ocena odbierana jest przez uczniów jako rodzaj kary i nagrody lub „zdobyczy”. Jakie ma to znaczenie dla wyrównywania szans edukacyjnych? Myślę, że pierwszoplanowe, jeśli ocena jest informacją zwrotną o charakterze przejściowym i może ulec zmianie, w poczuciu ucznia/uczniów nie ma charakteru stygmatyzującego i nie dzieli uczniów na lepszych i gorszych – przynajmniej trwale nie umieszcza ich w tych rolach. Niepozostawanie w roli „gorszego”, a jeśli już się tak stanie nieutrwalanie tej sytuacji poprzez sposób oceniania, służy wyrównywaniu szans edukacyjnych. Wyrównywanie szans edukacyjnych to niekoniecznie uplasowanie się absolwentów szkoły w renomowanych szkołach średnich i wyższych uczelniach. To raczej stworzenie warunków do urzeczywistnienia aspiracji edukacyjnych każdego ucznia. Pytanie, czy szkoła prowadzi badania na temat aspiracji i zainteresowań swoich uczniów i czy uwzględnia je w działaniach zmierzających do preorientacji zawodowej, a także czy wspiera ww. aspiracje uczniów (szczególnie absolwentów gimnazjum i szkół średnich). Czy przyszły piekarz musi być nieudanym magistrem – czyli osobą, która z powodu własnych i środowiskowych ograniczeń musiała zakończyć edukację na szczeblu szkoły zawodowej lub technikum? Chęć zostania piekarzem zasługuje na taki sam szacunek i wsparcie jak chęć zostania profesorem filozofii lub dyrektorem banku. Pytanie, jak szkoła traktuje wszystkie aspiracje uczniów, czy w równym stopniu sprzyja i pochyla się nad rozwojem przyszłego piekarza jak i profesora. Jeśli w toku prowadzonych badań otrzymamy informacje zwrotne, że przedmiotem szczególnej troski są uczniowie tzw. zdolni, czyli ci którzy rokują nadzieję na pokonywanie kolejnych (wyższych) szczebli edukacyjnych, a pozostali są pozostawieni sami sobie, to nie mamy do czynienia z wyrównywaniem szans edukacyjnych. Co więcej, mamy do czynienia z utrwalaniem nierówności według stereotypów społecznych, od których szkoła predestynująca do miana placówki wyrównującej szanse edukacyjne powinna się co najmniej dystansować. Zapewne istnieją jeszcze obszary w życiu szkoły, których badanie ujawniłoby, czy i w jaki sposób w danej palcówce prowadzone są działania wyrównujące szanse edukacyjne.

Puławy 2012r.

10

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Najważniejsze są dobre relacje W świecie biznesu, ale też w wielu innych dziedzinach życia kluczem do sukcesu są relacje w firmie lub grupie. Ludzie mają głęboką emocjonalną potrzebę bycia potrzebnymi i docenianymi również w miejscu pracy. Osoba, która lubi swoją pracę, czuje wewnętrzną satysfakcję i ma poczucie własnego znaczenia, zazwyczaj bardziej się angażuje i osiąga lepsze wyniki. To samo dotyczy szkół. Jeśli wysiłek i praca kadry są przeciętne, to wyniki też będą takie. To, czy szkoła osiąga średnie, czy bardzo dobre rezultaty, często zależy od wzajemnych relacji wśród kadry. Dyrektor jest liderem nie tylko organizacyjnym, ale także emocjonalnym. Jego osobowość przekłada się na charakter szkoły i znajduje odzwierciedlenie w osiągnięciach dydaktycznych. Atmosfera w szkole powinna być przyjazna, a rodzice, uczniowie i pracownicy muszą mieć poczucie, że tworzą jedną społeczność. Jeśli dyrektor stworzy klimat uczciwości, przyjaźni, radości i pracowitości, jego pracownicy będą dużo z siebie dawać. Negatywnym przykładem może być personel funkcjonujący w trudnym środowisku, który nie czuje się wspierany i doceniany przez dyrektora. Osoby te niekiedy ciężko pracują, ale nie podejmą dodatkowego wysiłku pozwalającego wejść na wyższy poziom w kategoriach osiągnięć dydaktycznych. Dyrektor poprzez optymistyczne, pozytywne, energiczne podejście może jednak dać szkole bodziec do rozwoju. Skuteczne, odważne przywództwo Dyrektor może podejmować wszystkie decyzje w szkole. W ten sposób traci jednak szansę na rozwój osobistych umiejętności decyzyjnych i jednocześnie lepszą realizację działań związanych z takimi decyzjami. Dyrektorzy powinni dopuścić do głosu inne osoby ze środowiska szkoły i lokalnej społeczności. Zmiana tradycyjnych ról wymaga odwagi; podobnie jak przyznanie, że ktoś inny może mieć pomysł, jak usprawnić funkcjonowanie szkoły. Odważne i skuteczne przywództwo to przywództwo świadome i dzielone z innymi. Silny dyrektor znajdzie sposób na zbudowanie zespołów nauczycieli, którzy będą brać udział w dyskusji i omawianiu danych. Rozmowy takie będą owocować propozycjami konkretnych działań. Wykorzystując te wnioski na różnych płaszczyznach funkcjonowania szkoły, dyrektor będzie kształtować poczucie współodpowiedzialności i dążenia do wspólnego celu. Odważny lider umie się przyznać, że nie zna odpowiedzi na każde pytanie i nie jest w stanie rozwiązać wszystkich problemów, ale potrafi pomóc nauczycielom i innym pracownikom szkoły nawiązać współpracę między sobą.

Puławy 2012r.

11

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Dyrektor tworzy atmosferę w szkole Każda szkoła ma inną atmosferę. Kultura szkoły może wpłynąć na jej klimat i określić charakter. Niektórzy dyrektorzy bardzo poważnie traktują kwestie dyscypliny i chcą, by uczniowie ponosili odpowiedzialność za swoje czyny. Pragną ukształtować pozytywne emocje w uczniach, pracownikach i szkole jako takiej. Jedną z taktyk stosowanych przez niektórych dyrektorów są codzienne wizyty w salach lekcyjnych i rozmowy z uczniami oraz nauczycielami. Inni wychodzą każdego ranka przed budynek i rozmawiają z dziećmi, kiedy te przed lekcjami grają w piłkę na boisku lub bawią się na placu zabaw. Wiele z nich przychodzi do szkoły 20– 30 minut przed otwarciem budynku, więc jest to dobry czas na nieoficjalne rozmowy. W ten sposób można wyeliminować lub załagodzić różne problemy czy spory. Uczniowie mają poczucie, że mogą porozmawiać dyrektorem lub powiedzieć mu o potencjalnych konfliktach. Ten z kolei może interweniować lub poprosić innego pracownika, na przykład psychologa szkolnego, o interwencję, zanim problemy przerodzą się w coś poważniejszego. Innym przykładem „działań prewencyjnych” wpływających na tworzenie dobrej atmosfery i kultury w szkole mogą być codzienne poranne wizyty w klasach. Dyrektor odwiedza każdą klasę na początku pierwszej lekcji i rozmawia z uczniami oraz nauczycielami. Jego obecność na korytarzach i w salach jest widoczna i wiadomo, że cały czas pilnuje, czy wszystko jest w porządku. W ten sposób można rozwiązać wiele drobnych problemów. Nauczyciel może poprosić dyrektora o rozmowę z uczniem, który wydaje się w kiepskim nastroju lub sobie nie radzi, zanim zacznie on sprawiać kłopoty dyscyplinarne. Uczniowie widzą, że dyrektor to osoba troskliwa i że chętnie poświęca czas na rozmowy z nimi oraz jest do ich dyspozycji, jeśli będą chcieli coś mu powiedzieć lub z czegoś się zwierzyć. Stanowi to także dużą pomoc dla nauczycieli, ponieważ z czasem zaczną oczekiwać wizyt dyrektora i będą mówić mu o drobnych sprawach, w których potrzebują rady czy wsparcia. Dyrektor może również wychodzić poza teren szkoły, spotykać się z opiekunami i przy okazji „robić sobie PR”, rozmawiając z rodzicami lub dziadkami o uczniu, o wydarzeniach lokalnych czy o imprezach sportowych. Daje to opiekunom możliwość powiedzenia o drobnych sprawach czy niepokojach, zanim te przerodzą się w duże problemy. Rodzice niechętnie sami chodzą do szkoły na oficjalną rozmowę, ale jeśli wspomną o swoich obawach przy okazji takiego pozaszkolnego spotkania, dyrektor może sam zareagować albo poradzić rodzicom, co zrobić w domu, żeby dziecko osiągało lepsze wyniki w nauce. Takie spotkania służą zacieśnianiu relacji. Dzięki dobrym stosunkom z rodzicami dyrektor zyskuje wsparcie, lojalność i większą wolę współpracy, jeśli ich dziecko sprawia problemy. Rodzice czują się spokojni wiedząc, że dyrektor obserwuje je w czasie pobytu w szkole. Odrobina czasu poświęconego rano i po południu pozwoli zapobiec wielu problemom. Ostatnim elementem codziennej rutyny mogą być spotkania w stołówce. Dyrektor może codziennie rozmawiać tam z uczniami, a oprócz tego także zjeść z nimi obiad. Niektórzy starają się wybierać różne pory na posiłek i siadać przy różnych stolikach, ale często to uczniowie chcą się przysiąść do dyrektora. Dla nich jest to kolejna sposobność do rozmowy, a dla dyrektora – możliwość lepszego poznania swoich podopiecznych. Zazwyczaj rozmowy przy stole dotyczą sportu, poprzedniego weekendu czy oczekiwanych wydarzeń. Czasem któryś uczeń może wspomnieć o swoim problemie. Takie spotkania służą umacnianiu relacji między dyrektorem a uczniami i pozwalają dzieciom lepiej go poznać. Puławy 2012r.

12

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Tego typu praktyki wpływają na atmosferę i kulturę w szkole. Na pewno nie pomogą rozwiązać wszystkich problemów, ponieważ uczniowie nadal będą trafiać „na dywanik”. Niektóre dzieci wciąż będą miały problemy z odpowiednim zachowaniem w trakcie przerw, a inne sprawiać kłopoty na lekcji WF czy muzyki. Złe zachowanie uczniów w szkole najczęściej zdarza się w tych miejscach, które są zorganizowane luźniej niż klasa. Dobre relacje mają pozytywny wpływ na niemal każdy aspekt funkcjonowania placówki.

Wnioski Opracowanie raportu ewaluacyjnego szkoły wymaga czasu, a także umiejętności doskonalonych przez codzienne doświadczenia i silne relacje. Nie jest to czynność jednorazowa ani proces, który co prawda dotyczy szkoły, ale którego rezultat, w postaci publikacji, trafi a na półkę. Dzięki stworzeniu demokratycznych struktur i procesów jakość codziennego życia szkoły się poprawia. Wspieranie zespołów nauczycieli w procesie podejmowania decyzji podejmujących decyzje na podstawie danych budują wzajemne zaufanie, dyskutują i podejmują decyzje dla wspólnego dobra. Stworzenie silnego zespołu nauczycieli również wymaga czasu i wysiłku. Zespół taki musi usłyszeć od dyrektora, że ma do odegrania określoną rolę i bierze udział w podejmowaniu decyzji oraz że realizowane przez niego działania służą poprawie sytuacji uczniów. Dyrektorzy muszą świadomie dzielić się swoją władzą i wyrabiać w pracownikach poczucie współodpowiedzialności za osiągnięcia dydaktyczne, atmosferę szkoły oraz relacje między placówką a lokalną społecznością. Istotną rolę w budowaniu zespołów, które będą podejmować decyzje na podstawie danych, odgrywają dyrektorzy. Wspierając grupy nauczycieli, zwiększają zdolność kadry pedagogicznej i innych pracowników do gromadzenia i analizy danych, proponowania działań oraz oceny skutków podjętych działań. Dyrektor, który zachęca pracowników do aktywnego udziału w procesie decyzyjnym, działa z korzyścią dla placówki. W szkole, która jest organizacją uczącą się, zespoły nauczycieli nie tylko istnieją, ale także dobrze funkcjonują i oddziałują na życie uczniów.

Działanie zespołowe nauczycieli i kształtowanie kompetencji uczniów w działaniu zespołowym Za najważniejsze korzyści z wdrożenia pracy zespołowej nauczycieli w szkole można zatem uznać: – umiejętność prowadzenia dialogu, – rezygnacja z indywidualizmu i rywalizacji na rzecz współpracy, – stworzenie wspólnego frontu w wychowaniu i nauczaniu, – gotowość do rozwoju, – otwarcie na innowacje. Dlaczego jest ważne, aby kształtować uczniowskie umiejętności działania zespołowego? Puławy 2012r.

13

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Istotne są tu dwa aspekty: umiejętności organizowania pracy zespołowej uczniów przez nauczycieli i korzyści, jakie wynoszą uczniowie z zespołowego działania. Jerzy Kujawiński uważa, że współdziałanie nauczyciela z uczniami prowadzi do partnerstwa, które ujawnia się w: – propozycjach uczniów dotyczących tematów i celów lekcji oraz tematów zadań domowych, – propozycjach dotyczących przebiegu lekcji, – wspólnym ustalaniu kryteriów oceniania, – wspólnym planowaniu dalszej pracy na lekcjach. Jo-Anne Reid, Peter Forrestal, Jonathan Cook przedstawiają arkusz autorefleksji nauczyciela w związku z organizowaniem pracy uczniów w zespołach. Arkusz obejmuje następujące kwestie: – czego uczniowie mają się nauczyć? – czy są tego świadomi? – jak ich zachęcić do zadawania pytań, składania propozycji? – czy zostały zapewnione warunki do pracy? – czy niezbędne informacje są możliwe do zdobycia przez uczniów? – czy mają zapewnioną odpowiednią ilość czasu? – jak nadzorować pracę zespołów i poszczególnych uczniów? – jak pomóc, jeśli pojawią się problemy?2 Znacznie istotniejszy jest drugi aspekt. Oto, jakie korzyści wynikają z tego, że uczniowie z sobą współpracują: – angażują się aktywnie w proces poznawczy, – uczą się słuchać i mówić ze zrozumieniem, – stają się kreatywni, aktywni, wnoszą propozycje do toku lekcji, – lepiej wykorzystują czas lekcji, – uczą się od siebie wzajemnie, – bardziej wierzą w siebie, – zmieniają się relacje z nauczycielem, który z roli przekazującego wiedzę przechodzi w rolę organizatora procesu uczenia się. Rezultatem pracy zespołowej uczniów jest refleksja dotycząca tego, czego się nauczyli, co o tym sądzą; jakie to ma znaczenie. Uczeń, wchodząc w inne relacje z uczniami […], definiuje ich zachowanie i […] buduje obraz samego siebie. Warunkiem koniecznym […] jest […] przede wszystkim – stwarzanie sytuacji , w których uczeń wraz z rówieśnikami może współdziałać, podejmować decyzje i działania zgodne z przyjętymi normami. Hanna Hamer, pisząc o kompetencjach nauczyciela w budowaniu zespołu uczniowskiego, stwierdza, że team: – ułatwia współpracę, – umożliwia wspomaganie osób nie tylko najsłabszych, ale każdego, kto w danym momencie pracuje mniej wydajnie, – kompensuje indywidualne słabości jednych uczniów mocnymi stronami innych, wyzwala aktywność u wszystkich, – zwielokrotnia pozytywny wpływ grupy jako całości na poszczególnych uczniów, zwiększa efektywność uczenia się i nauczania. Zespołowe działanie uczniów powoduje ich uspołecznienie, zwiększenie ich kompetencji społecznych, wzrost akceptacji w zespole i w klasie, zmniejszanie zachowań agresywnych, bo utrudniają współdziałanie, rozwija empatię – rozumienie sytuacji innych ludzi we wspólnym

Puławy 2012r.

14

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

działaniu, także asertywność, zwiększanie u uczniów poczucia ich własnej wartości, rozwijanie kreatywności indywidualnej i zespołowej. Wprowadzenie do wymagań państwa zagadnienia działania zespołowego nauczycieli ma zatem znaczenie bardzo istotne. W ewaluacji zewnętrznej pozyskiwane są informacje na temat zespołowego działania nauczycieli. Obraz tego działania, jaki pojawia się w raportach z ewaluacji zewnętrznej, wskazuje na dwa fakty: – w każdej szkole działają typowe zespoły nauczycielskie, na przykład do spraw analizy wyników zewnętrznych uczniów, zespół wychowawczy, komisje przedmiotowe i oczywiście rada pedagogiczna; – ich działanie jest rutynowe, zarówno w zakresie materii pracy, jak i w sposobie pracy.

Działanie zespołowe nauczycieli i kształtowanie kompetencji uczniów w działaniu zespołowym Ten stan rzeczy trzeba zaakceptować, gdyż jest uwarunkowany przepisami oświatowymi, statutami szkół oraz tradycją. Pytania, które zadają ewaluatorzy, dotyczą spraw istotnych, na przykład działań wspólnych w zakresie doskonalenia procedur edukacyjnych czy sposobu wspierania się wzajemnego w organizacji i realizacji procesów edukacyjnych, działania zespołów zadaniowych (czyli powoływanych do rozwiązania określonych problemów). Szczególnie interesującym mnie pytaniem jest to dotyczące szkolenia nauczycieli w zakresie umiejętności współpracy. Z racji poziomu ogólności raportów zewnętrznych ogólne także są wyniki i wnioski dotyczące pracy zespołowej nauczycieli. Istnieje możliwość organizowania zespołowej pracy nauczycieli uczących w tej samej klasie. Ze względów organizacyjnych jest to bardzo trudne, ponieważ nauczyciele przedmiotów o niewielkiej liczbie godzin musieliby uczestniczyć we wszystkich zespołach uczących nauczycieli w danej klasie. Nawet nauczyciele języka polskiego musieliby uczestniczyć w pracach czterech–pięciu takich zespołów. Bardzo zasadne jest natomiast, aby nauczyciele w ramach przyjmowanego przez radę pedagogiczną szkolnego zestawu programów nauczania przed decyzją o uchwaleniu wspólnie ustalali korelację międzyprzedmiotową, a także wzajemne wspieranie się w niektórych zagadnieniach tematycznych (modułowych). Pojawia się tu także dodatkowa kwestia, mianowicie: czy w każdej klasie prowadzić odrębną edukację. Nie sądzę, aby to było trafne. Koncepcja działania edukacyjnego powinna być szkolna, a nie klasowa, co nie wyklucza oczywiście indywidualizacji pracy z uczniem. Co można zrobić w szkole? Szansę innowacyjną w działaniu zespołowym nauczycieli postrzegam przede wszystkim w tworzonych zespołach ewaluacyjnych, ponieważ podejmują działania do tej pory w szkole niewykonywane i dotyczyć mogą innowacji powodujących jakościowy rozwój szkoły. Pierwszą różnicą pomiędzy zespołami ewaluacyjnymi a tradycyjnymi zespołami nauczycieli funkcjonujących w szkole jest skład zespołu ewaluacyjnego. Otóż nie jest on Puławy 2012r.

15

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

stały. To obserwowany przeze mnie błąd, który popełniają niektórzy dyrektorzy szkół: tworzą stały zespół do spraw ewaluacji wewnętrznej. Pomijając fakt, że trudno „zniewolić” nauczycieli do wykonywania pracy, której nie wykonują inni nauczyciele, to najistotniejszą wadą na stałe powołanego zespołu ewaluacji wewnętrznej jest stworzenie jakieś grupy, dość elitarnej, wykonującej działania dotyczące innych nauczycieli. Jedną z najważniejszych idei w ewaluacji jest jej demokratyzm, co oznacza, że ewaluacja wewnętrzna ma być udziałem wszystkich nauczycieli, oczywiście nie w tym samym czasie. Zasada jest prosta: zespół ewaluacyjny tworzą ci nauczyciele, którzy dane działanie poddane ewaluacji realizują. Oczywiście mogą mieć wsparcie ze strony jakiegoś lidera, na przykład nauczyciela badacza. W kolejnych latach szkolnych poddawane ewaluacji wewnętrznej będą różne zagadnienia, realizowane przez innych nauczycieli, co spowoduje, że cała rada pedagogiczna będzie dokonywała autorefleksji na temat wartości własnych działań edukacyjnych. Drugą różnicą jest swoboda wyboru zagadnień i swoboda zakresu zespołu ewaluacyjnego. W stałych zespołach rad pedagogicznych pewne zadania są z góry określone; jest tak także w zespołach zadaniowych. W zespole ewaluacyjnym to, jakie zagadnienia będą poddawane wewnętrznemu badaniu, w jakim zakresie, w jaki sposób, w jakim czasie – ustala zespół. To pełna autonomia. Można wskazać przykłady dobrej praktyki działania zespołowego w szkołach. Mogą to być zespoły do spraw: – oceny podręczników w odniesieniu do podstawy programowej, – analizy właściwego doboru zajęć wspomagających dla dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych, – weryfikowania oferty zajęć pozalekcyjnych dla uczniów zdolnych, ich udziału i osiągnięć w konkursach, olimpiadach, zawodach, sportowych, – współpracy z rodzicami, – monitorowania realizacji programów oraz ścieżek przedmiotowych, – działań dotyczących niedostosowania społecznego, – funkcjonowania dziecka chorego w szkole, – doboru właściwych programów edukacyjnych dla dzieci z różnym stopniem upośledzenia, – zachowania uczniów, – potrzeb środowiska lokalnego. Tego typu zespoły różnią się od typowych, rutynowo powoływanych w każdej szkole przede wszystkim skoncentrowaniem uwagi na konkretnych zagadnieniach pedagogicznych w funkcjonowaniu szkoły. Są to w rzeczywistości już zespoły dokonujące ewaluacji wewnętrznej. Na tym tle pojawia się pytanie o nadzór pedagogiczny dyrektora szkoły nad ewaluacją, gdyż dyrektor, tworząc plan nadzoru pedagogicznego, ma wymóg ustalenia przedmiotu ewaluacji, celu ewaluacji oraz harmonogramu ewaluacji. Pytanie jest kluczowe: czy ma to być nadzór nad nauczycielami czy też nadzór nad przebiegiem i rezultatami ewaluacji Szkoła jest miejscem spotkania ludzi, koncepcji, teorii i teraźniejszości z przyszłością. Aby to spotkanie miało sens, należy je odpowiedzialnie przygotować i pomagać każdemu uczniowi i każdej uczennicy w procesie przezwyciężania naturalnych przeszkód i uwarunkowań, budując atmosferę ciągłego uczenia się indywidualnego i organizacyjnego. Wśród warunków koniecznych dla budowania odpowiedzialnej szkoły, wymienić należy tworzenie kultury dialogu i refleksji, a także odwoływanie się do pewnej wizji, szerszego obrazu szkoły i koncepcji jej pracy dla wspierania poczucia pewności co do słuszności podejmowanych inicjatyw oraz zapewnienia bezpieczeństwa i zaufania. Tylko tam, gdzie Puławy 2012r.

16

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

sprecyzowano wartości pokazujące angażowanie innych w kształtowanie i realizację wspólnej wizji szkoły jako priorytet, przywódca edukacyjny rzeczywiście będzie mógł wspierać w rozwoju zespoły nauczycieli, które przyczyniają się do promowania postaw przywódczych w szkole. Trzeba angażować nauczycieli, rodziców, członków wspólnoty i uczniów w proces nauczania, modelując cykl zawierający refleksję, dialog, zasięganie informacji, definiowanie znaczeń, podejmowanie decyzji i działanie, oraz w stawianie pytań koncentrujących się na tym, co jest najistotniejsze dla uczenia się uczniów. Dzięki odpowiedniemu rozłożeniu odpowiedzialności, zespoły mają możliwości projektowania modelu profesjonalnego doskonalenia się w szkole, decydując o spotkaniach pracowników, grup do rozwiązania konkretnej sprawy czy badaniach własnych działań. W tradycyjnej kulturze naszych szkół wiele wysiłku trzeba włożyć w przełamywanie relacji zależności i zmianę modeli mentalnych dotyczących możliwości podejmowania decyzji czy odpowiedzialności w konkretnych sytuacjach. Dyrektorzy, którzy zdecydowali się działać dla budowania potencjału przywódczego u siebie w szkole, mogą korzystać z różnorodnych strategii służących budowaniu atmosfery partnerstwa i przyzwolenia na współprzewodzenie, ale podstawowym działaniem jest unikanie naturalnego dążenia do indywidualnego podejmowania decyzji i ciągłe odwoływanie się do wiedzy i doświadczenia nauczycieli (na przykład przez zadawanie pytań w rodzaju: jakie rezultaty przewidujesz? co Ty byś zrobił/-a? co myślą o tym problemie inni nauczyciele? kto powinien podjąć decyzję? Spróbujmy razem się zastanowić). Aby usłyszeć odpowiedzi na te pytania, warto nieustannie działać na rzecz rozwijania zdolności przywódczych u innych, proponując i organizując rozmowy, obserwacje, informacje zwrotne, spotkania podczas grup tematycznych (uczących się) i szkolenia dla liderów. Warto zaplanować i wdrażać różnorakie formy partycypacji osób i grup (na przykład grupy tematyczne, zespoły kierownicze, zespoły zadaniowe, rady rodziców, uczniowskie grupy zadaniowe i inne), w których to niekoniecznie dyrektor sprawuje role przywódcze. Zapraszanie innych do współpełnienia ról przywódczych to konieczność, a nie możliwość. Oczywiście nie wydarzy się to bez zapewnienia podstawowych wartości – otwartości, aktywności, gotowości do działania i specyfi cznego stanu intelektualnego pobudzenia. Każdy przywódca edukacyjny, czyli każdy dyrektor, natychmiast powinien rozpocząć projektowanie sytuacji sprzyjających uczeniu się przywództwa przez innych, ułatwiających korzystanie z własnego potencjału, pomagających innym uwierzyć w siebie i w wspólnie wypracowane wizje i strategie. Mam nadzieję, że takie działania dyrektorów wzmocnią profesjonalizm wszystkich pracowników szkół. Każda profesja jest związana z trzema obszarami: specjalistyczną wiedzą związaną z daną działalnością, autonomią ułatwiającą stawianie celów i podejmowanie decyzji oraz odpowiedzialnością pozwalającą na pełnienie ról przywódczych i zrozumienie własnej roli w organizacji i w świecie. Ponieważ najważniejszym efektem pracy szkół jest uczenie się uczniów, nauczyciele muszą posiadać narzędzia służące wspieraniu tego procesu. Przywódcy edukacyjni tworzą nauczycielom możliwości dla prowadzenia ciągłej refleksji nad własną praktyką pedagogiczną, aby mogli dojrzeć szeroką perspektywę i kontekstualność ich pracy; umożliwiają udział uczniów w procesie decyzyjnym dotyczącym procesu kształcenia, wspierają nauczycieli w stosowaniu adekwatnych do potrzeb metod nauczania i uczenia się (praca w grupach, uczenie się przez doświadczenie, łączenie uczenia się z rozwiązywaniem prawdziwych problemów i tym podobne). Rekomendacje Każdy, kto myśli o zwiększeniu potencjału przywództwa w swojej organizacji (szkole), musi się zastanowić nad tym, jak uruchomić procesy krytycznej refleksji i dyskursu o tej organizacji i jej otoczeniu. Już dziś rozpocznijcie rozmowy o tym, kim jesteście jako Puławy 2012r.

17

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

organizacja i co chcecie osiągnąć. Rzeczywistość, społeczeństwa, szkoły są produktami sprzecznych sił i efektem działań ludzi, dlatego są i pozostaną wciąż „nieskończone”. Świadomość trwania w procesie permanentnej zmiany może być frustrująca, ale też odświeżająca i dająca nadzieję, że wszystko jest możliwe, transformowalne. Każdą sytuację można zmienić na lepszą (lub gorszą). Najwyższa pora, abyście w waszej szkole zaczęli się zastanawiać nad własnymi nastawieniami wobec szkoły, uczniów czy procesu nauczania. Już czas odkrywać teorie i założenia, według których pracujecie i które dają wam możliwość rozwoju albo ją ograniczają. Pracujcie nad „intelektualną wrażliwością” ułatwiającą zrozumienie świata i siebie samych. Najwyższa pora, abyście w waszej szkole zaczęli działać na rzecz zmiany społecznej poprzez angażowanie się i inspirowanie do wysiłku na rzecz dobra publicznego. Szkoła nie może tak, jak dotąd, odtwarzać zastanej (najczęściej niesprawiedliwej) rzeczywistości społecznej. Aby zmieniać świat przez działania w szkole, trzeba pielęgnować gotowość do bycia „aktywistą edukacyjnym”. Najwyższa pora uczynić z „profesjonalnego podejścia” do procesu nauczania i uczenia się podstawowy priorytet w waszej szkole. Konieczne jest ciągłe rewidowanie wiedzy i doskonalenie umiejętności oraz budowanie profesji poprzez badania prowadzone wspólnie w szkole, dialog i współpracę. Zdaję sobie sprawę, że te rekomendacje nie dotykają tak istotnych spraw jak wyniki egzaminów, losy absolwentów czy problemy z dyscypliną (i wiele innych), ale to właśnie od stworzenia podstaw dla wspólnego działania powinniśmy zacząć, aby ułatwić realizowanie zadań, na podstawie których najczęściej ocenia się szkoły.

Puławy 2012r.

18

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Ewaluacja pracy nauczyciela „Połowa sukcesu leży w uświadomieniu sobie potrzeby zmiany” EWALUACJA Ewaluacja jako systematyczna refleksja nad własną pracą pedagogiczną jest podstawą planowania i rozwoju. Cechą szczególną tej formy jest to, że zasady, na których opiera się proces ewaluacyjny są określone przez samych zainteresowanych. Oni też definiują kryteria sukcesów i standardy. Choć metody i techniki mogą być zapożyczone z badań, to wyniki są podstawą dla wprowadzenia zmian i poprawy konkretnej sytuacji w szkole. Ewaluacja, to jest refleksja nad tym, co robimy, dlaczego to robimy i jaka jest wartość tego co robimy. Odpowiedzialny nauczyciel musi regularnie ewaluować jakość swojej pracy. Czasem to co sami uważamy za rewelacyjne po praktycznej weryfikacji okazuje się nie raz zupełnie inne dla uczniów. Wyciągnięte wnioski pozwalają wtedy wyeliminować błędy i poprawić jakość pracy nauczyciela i wyniki uczniów. EWALUACJA WEWNĘTRZNA A AUTOEWALUACJA Ewaluacja w szkole rozumiana jest jako wydawanie opinii o wartości pracy szkoły poprzez systematyczne, jawne, zbieranie i analizowanie informacji o tej pracy w odniesieniu do znanych kryteriów i wartości. Proces autoewaluacji nie jest tożsamy z ewaluacją wewnętrzną. Autoewaluacja zachodzi wówczas, gdy ewaluator ( w tym przypadku nauczyciel) dokonuje ewaluacji własnej pracy, kiedy podmiot i przedmiot ewaluacji jest w jednej osobie. Ewaluacja wewnętrzna prowadzona jest z reguły przez zespół nauczycieli i dotyczy wybranego aspektu pracy. SAMOOCENA PRACY NAUCZYCIELA Po co stosujemy samoocenę? Samooceny dokonujemy aby wyeliminować z własnej dydaktyki nieefektywne metody nauczania, ciągle doskonalić proces kształcenia, podejmować skuteczne działania zapobiegające niepowodzeniom uczniów. Czym jest samoocena? Samoocena to celowe i systematyczne zbieranie informacji o przebiegu i wynikach własnej pracy w celu planowania własnego rozwoju. Puławy 2012r.

19

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Jeżeli wynik samooceny odbiega od oczekiwań szkoły, uczniów czy rodziców, należy zastanowić się nad swoją pracą, umiejętnościami i dotychczasową wiedzą. Wymaga to sporządzenia planu własnego rozwoju i podjęcia działań, które będą prowadzić do zmian na lepsze. Jak dokonać autoewaluacji? Rozpoczynając projekt samooceny nauczyciel powinien określić, z jakich źródeł może zdobyć informacje o swojej pracy i w jaki sposób je pozyska. Każdy nauczyciel posiada już doświadczenie w dokonywaniu samooceny, chociażby z rozmowy przed i po obserwacji zajęć. Jednak ze względu, że forma ta zachodzi rzadko należy bardziej systematycznie obserwować własne poczynania edukacyjne. Odpowiadać sobie na pytania: - co będę doskonalił? - jak to zrobię? - kiedy zamierzam to wykonać? Innym sposobem zdobywania informacji może być ankieta skierowana do uczniów. Do konstrukcji odpowiedniego narzędzia mogą posłużyć przykłady zagadnień: > W planowaniu swojej pracy dydaktycznej uwzględniam zadania szkoły przyjęte do realizacji na dany rok szkolny > Mam opracowany i uzgodniony z uczniami przedmiotowy system oceniania > Przestrzegam ustaleń zawartych w przedmiotowym systemie oceniania i wewnątrzszkolnym systemie oceniania > Zapoznaję uczniów z wymogami edukacyjnymi > Daję możliwość uczniom ich indywidualnego rozwoju > Poszukuję i stosuję nowe pomysły mogące pomóc uczniom w osobistym rozwoju > Dostosowuję zadania przydzielane uczniom do ich indywidualnych predyspozycji i możliwości > Sprawdzam osiągnięcia uczniów różnymi sposobami > Kontrolują postępy uczniów > Ocena osiągnięć uczniów zawiera informację zwrotną nakierowana na postęp w ich pracy > Stosuję samoocenę pracy uczniów > Stosuje różne metody i techniki pracy z uczniem > Stwarzam sytuacje umożliwiające uczniom uczenie się > Modyfikuję proces uczenia się > Współpracuję z innymi nauczycielami i chętne dzielę się z nimi własnymi doświadczeniami > Dbam o własny rozwój zawodowy > Korzystam z zorganizowanych form doskonalenia zawodowego > Mam dobre relacje z moimi uczniami > Uczniowie mają do mnie zaufanie > Do pracy z młodymi ludźmi podchodzę z entuzjazmem > Zwracam uwagę na aspekty wychowawcze towarzyszące procesowi kształcenia > Punktualnie rozpoczynam i kończę zajęcia > Efektywnie wykorzystuję czas na zajęciach > Wykorzystuję posiadaną bazę dydaktyczną Puławy 2012r.

20

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

> Uczestniczę w akcjach i imprezach organizowanych przez szkołę > Dobrze przygotowuję się do spotkań z rodzicami > Moja praca i postawa jest dobrze odbierana przez rodziców > Dbam o dobre relacje z wszystkimi pracownikami szkoły

Narzędzia samooceny Arkusz służący do autodiagnozy mogą przygotować zespoły nauczycieli, pytania muszą również odnosić się do zbadanych wcześniej oczekiwań i potrzeb uczniów, rodziców a także do programu szkoły. Ciekawą formą może być również propozycja pytań od uczniów, na jakie nauczyciel dokonujący samooceny powinien sobie odpowiedzieć. Pytania te będą zarazem zawierały oczekiwania uczniów wobec nauczyciela

Puławy 2012r.

21

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

KODEKS ETYCZNEGO OCENIANIA SZKOLNEGO  Powiadom uczniów o celu, dacie, zakresie programowym i formie planowanej ewaluacji osiągnięć oraz normach wymagań, jakie powinni spełnić.  Nie wybiegaj w sprawdzaniu poza wiadomości i umiejętności, które uczniowie mieli okazję opanować w szkole lub poza szkołą. Upewnij się, że forma zadań jest im znana i została odpowiednio przećwiczona.  Unikaj nie sprawdzonych narzędzi pomiaru oraz narzędzi, co do których masz istotne wątpliwości, a narzędzia i procedury standaryzowane stosuj dokładnie według instrukcji.  Przeciwdziałaj stresowi egzaminacyjnemu uczniów, szanuj ich godność prawa.  Otocz opieką uczniów mających szczególne trudności z udziałem w sprawdzaniu i ocenianiu osiągnięć, nie obniżając wszakże obiektywizmu ewaluacji. Nie wykluczaj z egzaminu żadnego ucznia bez ważnego i jawnego powodu.  Zapobiegaj nieuczciwości uczniów w toku sprawdzania i oceniania osiągnięć.  Ujawnij uczniom reguły punktowania, obliczania i interpretacji wyników sprawdzania ich osiągnięć, a także ewentualne odstępstwa od tych reguł i przyczyny odstępstw. 

Wyniki oceniania przedstawiaj zawsze z komentarzem na temat sposobu ich uzyskania i z ostrzeżeniem o ich przybliżonej wiarygodności. Uczciwie przyznaj się do własnych pomyłek i rozczarowań.

Puławy 2012r.

22

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Kodeks Etyczny Kadry Kierowniczej Oświaty Członkowie Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Kadry Kierowniczej Oświaty przyjmują Kodeks Etyczny i promują jego treści wśród kadry kierowniczej polskiej oświaty. Przedstawiciel kadry kierowniczej oświaty, pełniąc swoje obowiązki zawodowe, przestrzega norm etycznych. Jest autorytetem dla środowiska lokalnego, rodziców, nauczycieli, uczniów, wychowanków i słuchaczy. Dba o wysoki poziom etyki zawodowej wszystkich innych osób pracujących na rzecz oświaty. Uznaje, że szkoła jest dobrem publicznym, służącym społeczeństwu. Za główny cel działań przyjmuje wszechstronny rozwój oraz wychowanie dzieci i młodzieży. Jest odpowiedzialny za kompetentne kierowanie szkołą lub placówką oświatową oraz integrowanie społeczności szkolnej wokół celów statutowych. Odpowiedzialność ta nakazuje spełniać standardy w zakresie zarządzania, nauczania i wychowania. Przedstawiciel kadry kierowniczej oświaty: §1 Za cel wszelkich działań stawia dobro oraz rozwój uczniów, wychowanków i słuchaczy. §2 Integruje społeczność szkolną, buduje stosunki międzyludzkie oparte na zaufaniu, życzliwości i współpracy. §3 Inspiruje i stwarza warunki do rozwoju zawodowego pracowników. Poprzez własny rozwój i doskonalenie warsztatu pracy staje się wzorem dla innych. §4 Postępuje rzetelnie, uczciwie i bezstronnie. §5 Wykonuje swój zawód z godnością i honorem. Przeciwdziała obniżaniu jego rangi i autorytetu. §6 Realizuje założenia polityki oświatowej państwa. §7 Stosuje przepisy prawne i działa na rzecz zmiany tych, które źle służą oświacie. §8 Działa na rzecz powstawania standardów pracy kierowniczej i postępuje zgodnie z nimi. §9 Podnosi poziom efektywności funkcjonowania podległego mu obszaru działań i podejmuje starania na rzecz usprawnienia systemu oświaty. §10 Nie wykorzystuje zajmowanego stanowiska dla czerpania osobistych korzyści.

Puławy 2012r.

23

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

WSKAZÓWKI DOBREJ PRAKTYKI W EWALUACJI

Uczestnicy instytucjonalnej autoewaluacji powinni: – czynić cele i powody ewaluacji przejrzystymi dla wszystkich członków instytucji; – upewnić się, że proces pozostanie częścią struktury i funkcji instytucji; – mieć zestaw narzędzi (procedur) do wymiany danych zarówno wewnątrz instytucji, jak i poza nią; – podjąć odpowiednie kroki w celu zapewnienia wszystkich członków instytucji o potrzebie i opłacalności ewaluacji; – pamiętać, że wymiana danych i doświadczeń może być bardziej niebezpieczna wewnątrz instytucji niż poza nią i w tym wypadku podjąć odpowiednie kroki w celu obniżenia tego ryzyka; – traktować wszystkich kolegów równo w zakresie samego procesu ewaluacji, a także upowszechniania wyników; – upewnić się, że wszyscy uczestnicy procesu ewaluacji (na przykład jako źródła danych, zbierający je i ich użytkownicy) są zaangażowani na pewnym poziomie już od początku i wiedzą, co się dzieje i dlaczego; – przyjmować te metody działania, które są ekonomiczne i wykonalne, uwzględniając terminy i procesy, jakimi kieruje się sama instytucja; – mieć wsparcie w osobie władz instytucji w zakresie funduszy, miejsc spotkań, transmisji, rozpowszechniania i publikacji wyników; – zapewnić członków instytucji, że wyniki ewaluacji są konieczne dla dalszego jej rozwoju, a także tworzą miary opłacalności działania; – zaznaczyć, że proces jest przeprowadzany poprawnie metodologicznie i można zeń wyciągnąć ważne wskazówki w ustalonym celu; – zapewnić sobie zgodę i zrozumienie wszystkich członków instytucji przed rozpoczęciem ewaluacji; – okazać konsekwencje i przewidywalność zachowania podczas przeprowadzania i negocjowania ewaluacji;

Puławy 2012r.

24

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

ANALIZA SWOT

Mocne strony: • wzrost efektywności pracy zespołów w celu podniesienia średniej wyników z egzaminu gimnazjalnego, • systematyczność dokonywania analiz efektów pracy dydaktycznej, • poszerzenie i wzbogacenie oferty zajęć pozalekcyjnych, • zwiększenie udziału uczniów w konkursach szkolnych i pozaszkolnych. Słabe strony • działania naprawcze podejmowane przez nauczycieli nie zawsze spotykają się z wystarczającym zaangażowaniem ze strony uczniów, • duża grupa uczniów o specyficznych potrzebach edukacyjnych (rok 2008 – 26,0%, rok 2009 – 22,7%, rok 2010 – 12,5%), • środowisko uczniowskie znacznie zróżnicowane pod względem materialnym, niskie ambicje edukacyjne w środowisku rodzinnym uczniów Wnioski : • W modelowaniu pracy dydaktycznej uczniów oprócz analizy wyników ze sprawdzianu po szkole podstawowej uwzględniamy również własne badania na wejściu. • Prowadzone co roku szczegółowe analizy jakościowe i ilościowe pozwalają diagnozować problemy i podejmować decyzje dotyczące kształcenia uczniów w następnych latach. • Posługiwanie się EWD pozwoliło dostrzec słabe obszary pracy naszej szkoły i wpłynęło na podjęcie odpowiednich i skutecznych kroków w celu poprawy efektów kształcenia. • Wieloletnie analizy wyników pod kątem podniesienia efektywności nauczania wskazują na potrzebę i znaczenie pracy zespołowej nauczycieli.

Puławy 2012r.

25

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Jakie należy podjąć działania, by podnieść efekty kształcenia? wykorzystano dane zawarte we wstępnych informacjach o wynikach egzaminów Centralnej Komisji Egzaminacyjnej oraz raportach wszystkich Okręgowych Komisji Egzaminacyjnych

 Czy w pełni potrafimy wykorzystać wyniki z egzaminu zewnętrznego? (analizy CKE i OKE; analiza wyników w szkole)  Czy dobrze organizujemy proces dydaktyczny?  Czy potrafimy motywować i rozbudzać aspiracje uczniów? (strategia osiągania zamiast strategii unikania)  Czy wystarczająco wspieramy każdego ucznia? (ucznia zdolnego; ucznia z trudnościami w uczeniu się)  Czy dzielimy się wiedzą, doświadczeniem i odpowiedzialnością za efekty kształcenia?  Czy właściwie planujemy i organizujemy nadzór pedagogiczny oraz prowadzimy jego rzetelną ewaluację? Wnioski i rekomendacje:

W pełni wykorzystamy wyniki z egzaminu zewnętrznego gdy: • • •

• • •

•

Wszyscy nauczyciele będą odpowiedzialni za wyniki egzaminu zewnętrznego. Dokonamy zespołowej analizy wyników sprawdzianu i egzaminu. Opracujemy wieloletnią koncepcję pracy zespołowej w zakresie wszystkich przedmiotów nad doskonaleniem wyników sprawdzianu egzaminu, których celem będzie podniesienie poziomu umiejętności określonych w standardach wymagań (konkretnych zadań do zrealizowania) Będziemy efektywnie współpracować w zespołach przedmiotowych i interdyscyplinarnych. Rzetelnie zaplanujemy i zrealizujemy wnioski z prowadzonych analiz. Będziemy przeprowadzać w szkołach więcej próbnych sprawdzianów i egzaminów w takiej formie, jak przygotowane przez OKE; systematyczność testowania próbnego i omawiania jego wyników z uczniami i rodzicami oraz Radą Pedagogiczną; współfinansowanie profesjonalnych prób. W analizie wyników egzaminów zewnętrznych uwzględnimy indywidualny wkład nauczyciela w rozwój ucznia. Puławy 2012r.

26

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja • •

Wykorzystamy wyniki egzaminów na kolejnym etapie kształcenia do diagnozy (do prognozowania) osiągnięć uczniów. Będziemy doskonalić rady pedagogiczne z zakresu analizy i jej wykorzystania do planowania pracy nauczyciela (m.in. tendencje, EWD)

Prawidłowo zorganizujemy proces dydaktyczny gdy:     





Będziemy koncentrować działania dydaktyczne na realizacji podstawy programowej i wyposażaniu ucznia w umiejętności kluczowe. Nauczyciele będą odpowiedzialni za rzetelną realizację i monitorowanie podstawy programowej. Efektywnie wykorzystamy czas pracy dydaktycznej (zastępstwa, imprezy, rajdy w czasie pozalekcyjnym). Będziemy doskonalić umiejętność planowania procesu dydaktycznego przez nauczycieli. Będziemy doskonalić i egzekwować od nauczycieli umiejętność właściwego wyboru materiałów dydaktycznych dla ucznia, szczególnie w klasach młodszych; podręczniki i materiały dodatkowe (tylko do wypełnienia) nie stymulują właściwego rozwoju, szczególnie w zakresie logicznego myślenia; prowadzić obowiązkowe zeszyty przedmiotowe na pierwszym etapie edukacyjnym; ograniczenie w szkołach podstawowych korzystania z ksero i zeszytów ćwiczeń na rzecz pisania. Stymulować uczniów do kreatywnego myślenia; promować techniki i metody twórczego myślenia przez wsparcie metodyczne (doradcy metodyczni). Nauczyciele uzyskają uprawnienia egzaminatora OKE.

Prawidłowo zorganizujemy proces dydaktyczny gdy: 

  



Uwzględnimy w organizacji pracy szkoły w zakresie wykorzystania godzin wynikających z art.42 KN pracę z uczniem wymagającym wsparcia, a część w/w godzin przeznaczymy dla wszystkich klas III na „oswojenie” się z formą testu. Będziemy organizować współpracę nauczycieli wszystkich przedmiotów. W szerszym zakresie zastosujemy metodę projektu, metody problemowe i warsztatowe. Zapewnimy bardziej atrakcyjną bazę szkolną (wyposażenie szkół w nowoczesne środki dydaktyczne, np. tablice interaktywne, powszechny dostęp do Internetu). Zostanie określona liczba godzin zajęć realizowanych samodzielnie w każdej klasie w przypadku klas łączonych.



Puławy 2012r.

27

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Będziemy właściwie motywować, rozbudzać aspiracje i wspierać uczniów gdy:  



  

Nauczyciele będą efektywnie wykorzystywać czas na lekcji, indywidualizować proces dydaktyczny. Rozpoznamy i określimy uzdolnienia (indywidualizacja nauczania i wskazanie każdemu uczniowi, na jakim etapie się znajduje i co jeszcze powinien zrobić, jest jednym z elementów uzyskania wyższych wyników; pozytywne wzmacnianie). Zdiagnozujemy trudności w uczeniu się i zapewnimy opiekę specjalistów do rozwiązywania problemów i systematycznej pracy z uczniami mającymi trudności (pedagog, psycholog, logopeda w każdej szkole); szczególnie ważne w zakresie wczesnego wspomagania dziecka. Opracujemy system wspierania ucznia zdolnego i utalentowanego. Zintensyfikujemy pracę z uczniem średnio zdolnym.

Będziemy właściwie motywować, rozbudzać aspiracje i wspierać uczniów gdy: 

 

     

Będziemy postulować podniesienie rangi sprawdzianu (brak konsekwencji formalnych przy naborze do szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, co obniża motywację do nauki - szkoły średnie nie określają dolnej granicy punktów warunkującej przyjęcie do szkoły). Będziemy wskazywać korzyści wynikające z posiadania dobrego wykształcenia. Wdrożymy działania wychowawcze zwiększające motywację uczniów rola rodziców w rozbudzaniu szacunku dla instytucji szkoły i nauczycieli – w tym także polityka medialna (często poszukiwanie taniej sensacji, brak podstawowych wiadomości na temat posługiwania się wynikami egzaminu, rankingi itp.) Zachęcimy do udziału w konkurach. Zwiększymy ilość zajęć pozalekcyjnych wyrównujących szanse edukacyjne. Stworzymy system wspierania ucznia z trudnościami edukacyjnymi adekwatny dla każdej szkoły. Upowszechnimy stosowanie w szkołach oceniania kształtującego. Wyeliminujemy negatywne emocje towarzyszące egzaminowi gimnazjalnemu. Nauczmy dzieci uczenia się.

Puławy 2012r.

28

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Wystarczająco dzielimy się wiedzą i doświadczeniem na temat efektów kształcenia gdy:  

  

Wszyscy członkowie rady pedagogicznej wezmą odpowiedzialność za wyniki egzaminów. Zorganizujemy współpracę zespołów przedmiotowych i interdyscyplinarnych między nauczycielami szkół podstawowych i gimnazjów na terenie gmin. Będziemy właściwie organizować pracę opiekunów stażu nauczyciela. Stworzymy banki dobrych praktyk w celu dzielenia się wiedzą, doświadczeniem w zakresie motywowania uczniów. Wszyscy będziemy odpowiedzialni za kształcone umiejętności w poszczególnych obszarach, w tym również za kulturę języka.



Właściwie zaplanujemy i zorganizujemy nadzór pedagogiczny oraz jego ewaluację gdy:    





  

 

Ukierunkujemy nadzór pedagogiczny na efekty. Będziemy właściwe wspierać i motywować nauczycieli. Będziemy konsekwentnie monitorować realizację wniosków w ramach nadzoru pedagogicznego. Będziemy skutecznie motywować nauczycieli do uzyskiwania kwalifikacji i umiejętności pedagogicznych, w tym także uzyskania uprawnień egzaminatora. Zmniejszymy ilość hospitacji obejmujących całą jednostkę lekcyjną na rzecz hospitacji bardziej wycinkowych, np. nastawionych na badanie konkretnych ogniw lekcji, na badanie warsztatu pracy nauczyciela, na badanie zeszytów uczniowskich lub prac klasowych (np. stosowanie przez nauczycieli j. polskiego kryteriów ustalonych przez CKE). W sposób szczególny będziemy pełnić nadzór pedagogiczny (wewnątrzszkolny) nad nauczycielami, których uczniowie osiągają niskie wyniki. Stworzymy wewnętrzny system diagnozowania przy współpracy z zewnętrznymi instytucjami przygotowanymi do tego rodzaju działań. Zmniejszone pensum dydaktyczne dyrektorów umożliwi sprawniejszą realizację nadzoru. W polityce zatrudnienia prowadzonej przez dyrektora możliwe będzie zapewnie kadry pełnoetatowej oraz ograniczenie do minimum nauczycieli zatrudnianych w kilku szkołach. Aby osiągnąć dobre i bardzo dobre wyniki na egzaminie uczeń winien uczestniczyć w kulturze (kino, teatr, muzeum, filharmonia). Współodpowiedzialność rodziców za wyniki sprawdzianu i egzaminu. Puławy 2012r.

29

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja          

  



   



 

Poziom trudności sprawdzianu nie jest dostosowany do możliwości uczniów. Zbyt krótki czas sprawdzianu (wydłużyć czas do 90 minut). Przesunąć termin sprawdzianu i egzaminu gimnazjalnego (inny termin sesji egz.) Zatrudnić obserwatorów na wszystkich sprawdzianach i egzaminach. Wnikliwa weryfikacja egzaminatorów; poprawa zadań według specjalizacji. Mniej priorytetów kuratora i ministra Upowszechnienie edukacji przedszkolnej. Zwiększyć środki na wyjazdy edukacyjne, zielone szkoły, projekty edukacyjne, biblioteki szkolne. Lepsza organizacja praktyk studenckich (może wydłużenie czasu ich trwania). We współpracy z ODN opracować system szkoleń poświęcony motywowaniu ucznia, pracy z uczniem zdolnym i pracy z uczniem z trudnościami w uczeniu. Powiązać gminny system stypendialny z wynikami egzaminu zewnętrznego. Dokonać dokładnej analizy socjologicznej wyników w poszczególnych wojewódzkich. Większe wsparcie samorządu terytorialnego w zakresie doradztwa metodycznego i sfinansowanie dodatkowych godzin na zajęcia fakultatywne, zajęć dydaktyczno-wyrównawczych, kół zainteresowań. Postulować wprowadzenie zmian legislacyjnych w kierunku niedopuszczania dzieci bez dojrzałości szkolnej do rozpoczęcia nauki w szkole. Ujednolicić kryteria konkursów przedmiotowych i olimpiad w całym kraju. Upowszechnić wymianę doświadczeń wymianę doświadczeń /wysokie wyniki/ – dobre praktyki. Diagnozowanie osiągnięć szkół z niskimi wynikami z egzaminacyjnymi. System diagnostyczny prowadzony w PPP powinien wspierać pracę nauczyciela z uczniem na lekcji i rodzica w domu – nie może być tylko podstawą do dostosowania wymagań. Każda szkoła powinna analizować wyniki indywidualnie, trzeba wypracować program poprawy efektywności, biorąc pod uwagę doświadczenia z kilku lat; trzeba zwrócić uwagę na powtarzalność zadań i problemów. Stworzenie systemu wspierającego pracę dyrektora i szkoły, co sprzyja budowaniu jego autorytetu. Uwzględnianie przez OKE uwag zgłaszanych przez dyrektorów szkół.

Puławy 2012r.

30

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Diagnoza po klasie III powinna mieć charakter obligatoryjny, ponieważ wiemy, które umiejętności uczniowie posiadają. W tym okresie należy zwrócić uwagę na uczniów z problemami; pracować z nimi na zespołach wyrównawczych.  Współpraca OKE i Kuratorium Oświaty z dyrektorami szkół w zakresie analizowania wyników i planowania pracy.  Udostępnienie przez OKE w szerszej informacji o wynikach egzaminów zewnętrznych.  Dostęp do wyników swojej szkoły, z okresu od 2002 r. dyrektor powinien mieć przez cały czas. Nierzadko nowi dyrektorzy nie mają przekazanych plików z wynikami szkół z lat poprzednich, albo zdarza się, że po prostu wyniki te są kasowane podczas usterek sprzętu.  Komisje nadzorujące sprawdzian/egzamin powinny być zewnętrzne.  Powrót do publikacji danych z egzaminu (sprawdzianu) w formie, którą zaproponował portal scholaris.  Dokonać dokładnej analizy socjologicznej wyników w poszczególnych wojewódzkich.  W każdej gminie powinni być zatrudnieni doradcy metodyczni oraz specjaliści tacy jak pedagog, psycholog, logopeda.  Stypendia dla uczniów zdolnych w każdej gminie. Powiązać gminny system stypendialny z wynikami egzaminu, sprawdzianu.  Większe wsparcie samorządu terytorialnego w zakresie doradztwa metodycznego i sfinansowanie dodatkowych godzin - zajęcia fakultatywne, zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze, koła zainteresowań. 

Puławy 2012r.

31

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Słownik terminów związanych z ewaluacją Analiza Faza procesu ewaluacyjnego, polegająca na interpretacji danych. Wyróżniamy analizę:  ilościową: dotyczy opracowywania danych ilościowych – zebranych za pomocą ankiet, czy kwestionariuszy wywiadu  jakościową: dotyczy opracowywania danych jakościowych uzyskanych na podstawie obserwacji czy wywiadów swobodnych.

Analiza treści Opiera się na poszukiwaniu danych i informacji już istniejących w przekazach ludzkich, np. artykułach prasowych, książkach, stronach internetowych oraz na poddawaniu ich odpowiedniej analizie.

Ankieta To standaryzowana metoda otrzymywania informacji od respondenta, która nie wymaga obecności ankietera. Badany samodzielnie wypełnia kwestionariusz ankiety. Wyróżniamy m.in.:  ankietę audytoryjną – wypełnianą przez dużą ilość osób równocześnie  ankietę pocztową – przesyłaną do badanych pocztą  ankietę internetową - przesyłana pocztą elektroniczną lub zamieszczana na stronach internetowych

Ankieter Osoba prowadząca wywiad kwestionariuszowy lub wywiad swobodny z respondentem. Zaletą badań z ankieterem jest możliwość kontrolowania przebiegu badania oraz możliwość rozszerzenia badania o nowo pojawiające się wątki. Brak ankietera w przypadku np. ankiet powoduje większą szczerość u badanych wynikającą z anonimowości, z drugiej strony ankiety takie mogą zawierać braki, gdyż respondenci mogą nie udzielić odpowiedzi na wszystkie pytania i uzyskane dane będą niepełne.

Dane pierwotne Dane zebrane w trakcie badania. Dane te nie istnieją w momencie rozpoczęcia procesu, są zbierane podczas badań. Dane wtórne Dane zastane istniejące już podczas badania. Są to zazwyczaj teksty, artykuły prasowe, przeprowadzone już wcześniej badania. Dane te można wykorzystać podczas procesu ewaluacji. Ewaluacja końcowa Ewaluacja dokonywana po zakończeniu realizowanego projektu, której głównym celem jest określenie jego długotrwałych efektów, powstałych w wyniku wdrażania danego projektu, w tym wielkości zaangażowanych środków, skuteczności i efektywności. Ewaluacja okresowa Ewaluacja dokonywana w trakcie realizowania projektu, np. w połowie jego trwania.

Puławy 2012r.

32

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Celem ewaluacji okresowej jest oszacowanie stopnia osiągnięcia zakładanych rezultatów, określenie także czy występują jakieś problemy w realizacji działań. Jeśli tak, ewaluacja pomoże nam je na bieżąco rozwiązywać. Ewaluacja rezultatów Procedura ewaluacyjna podejmowana z punktu widzenia zakładanych rezultatów programu w celu weryfikacji jego efektywności. Ewaluacja wewnętrzna Prowadzona przez wykwalifikowane osoby z instytucji/organizacji odpowiedzialnej za realizację projektu/programu (swoista autorefleksja - autoewaluacja). Zaleca się, aby tego typu ewaluacji nie prowadziły osoby bezpośrednio zaangażowane w realizację projektu, w celu uzyskania obiektywnych danych. Ewaluacja zarządzania Ewaluacja podejmowana z punktu widzenia sposobu zarządzania projektem – bardzo często badaniu poddawany jest zespół realizujący projekt. Ewaluacja zewnętrzna Badanie ewaluacyjne zlecane jest niezależnym ekspertom spoza organizacji/instytucji realizującej projekt/program. W praktyce najczęściej stosowana. Ewaluator To osoba lub zespół osób przeprowadzający ewaluację, posiadających zróżnicowane umiejętności i kompetencje. Ewaluator zbiera i przetwarza dane, przeprowadza analizę i przygotowuje raport końcowy. Może pochodzić z zewnątrz organizacji/instytucji lub pracować w jednostce, w której realizowany jest projekt. Focus – zogniskowany wywiad grupowy Rodzaj wywiadu. Polega na przeprowadzeniu rozmowy przez moderatora z grupą kilku osób (najczęściej zaangażowanych w realizację projektu). Wypowiedzi rejestrowane są na sprzęt nagrywający – np. kamerę, czy dyktafon. Moderator ma wpływ na kolejność podejmowanych tematów oraz może uzyskać wiele dodatkowych informacji podczas rozmowy pozostałych uczestników focusa. Kryteria ewaluacji Kryteria ewaluacji służą wskazaniu, co w ramach prowadzonej ewaluacji będzie podlegało ocenie. Kryteria stosowane w ewaluacji:  Trafność - kryterium to pozwala ocenić, w jakim stopniu przyjęte cele projektu odpowiadają zidentyfikowanym problemom w obszarze objętym projektem i/lub realnym potrzebom beneficjentów  Efektywność - kryterium to pozwala ocenić poziom „ekonomiczności” projektu, czyli stosunek poniesionych nakładów do uzyskanych wyników i rezultatów. Nakłady rozumiane są tu jako zasoby finansowe, ludzkie i poświęcony czas  Skuteczność - kryterium to pozwala ocenić, do jakiego stopnia cele przedsięwzięcia zdefiniowane na etapie programowania zostały osiągnięte  Trwałość efektów – kryterium to pozwala ocenić czy pozytywne efekty projektu na poziomie celu mogą trwać po zakończeniu finansowania zewnętrznego, a także czy możliwe jest utrzymanie się wpływu tego projektu w dłuższym okresie na procesy rozwoju na poziomie sektora, regionu czy kraju* * http://www.pte.org.pl/x.php/1,131/O-PTE.html Mierzalność Kryterium doboru wskaźników. Zgodnie z nim każdy wskaźnik powinien być wyrażony w wartościach liczbowych, co będzie umożliwiało jego weryfikację po zakończeniu projektu. Puławy 2012r.

33

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Obserwacja Jedna z metod procesu ewaluacyjnego, polegająca na wejściu badacza do określonej grupy i obserwowaniu jej od wewnątrz. Obserwacja może być jawna, gdy badacz ujawnia swoją rolę lub ukryta, kiedy grupa nie wie o obserwacji i badaniu. Pilotaż Stosowany w celu przetestowania stworzonych narzędzi badawczych. Najczęściej pilotażowi poddawanych jest 5% badanej próby. Podwykonawca ewaluacji Ewluacja może być zlecona firmie/organizacji zajmującej się realizacją badań. Dzięki temu uzyskamy spojrzenie na realizowany projekt z zewnątrz, uzyskane dane są także bardziej obiektywne. Możliwe jest także realizowanie autoewaluacji, gdy posiadamy odpowiednie doświadczenie w prowadzeniu badań społecznych. Proces ewaluacyjny Proces przygotowania, realizacji, a następnie wykorzystania przeprowadzonej ewaluacji. Proces ewaluacyjny składa się z kilku etapów. Rozpoczyna się od podjęcia decyzji o przeprowadzeniu ewaluacji, a kończy na wdrożeniu rekomendacji zawartych w raporcie ewaluacyjnym. Między tymi etapami przygotowuje się zakres zadań (specyfikację) dla ewaluacji, dokonuje się wyboru wykonawcy, nadzoruje proces przeprowadzenia ewaluacji przez grupę ekspertów, dokonuje odbioru raportu końcowego. Polskie Towarzystwo Ewaluacyjne Polskie Towarzystwo Ewaluacyjne powstało w 2000 roku. Zostało założone przez osoby zainteresowane i zajmujące się ewaluacją. Misją PTE jest budowanie i upowszechnianie kultury ewaluacyjnej, organizowanie i integracja środowiska ewaluatorów, wzbogacanie wiedzy nt. ewaluacji w celu zapewnienia jakości badań i działań ewaluacyjnych. Towarzystwo organizuje studia, kursy i szkolenia, seminaria, spotkania, prowadzi badania ewaluacyjne, wydaje publikacje na temat ewaluacji, prowadzi działalność konsultacyjną i doradczą. Próba badawcza To grupa respondentów wybrana do badania, reprezentująca określoną zbiorowość/populację badaną. Próbę badawczą można wybrać na wiele sposobów:  próba losowa – dobrane jednostki zostają wybrane do badania za pomocą losowania (np. nr PESEL, czy według miejsca zamieszkania), to próba, która jest najbardziej reprezentatywna, każdy ma szansę znaleźć się w grupie objętej badaniem  próba celowa – do badania wybieramy osoby, które posiadają jakąś cechę, która nas interesuje – np. określony zawód, czy wiek, próba niereprezentatywna, gdyż wybierane są tylko jednostki ze względu na jakąś cechę  próba kwotowa – podobnie jak w przypadku próby celowej, wybieramy jednostki za pomocą określonego klucza, z tym że rozkład osób w grupie jest odzwierciedleniem tego istniejącego w populacji, np. wybieramy grupę osób w wieku 40-45 lat, z wyższym wykształceniem, kobiety, pracujące w organizacjach pozarządowych. To próba również niereprezentatywna, nie każdy może się znaleźć w grupie badanych.

Puławy 2012r.

34

Powiatowe Centrum Doskonalenia Zawodowego Nauczycieli – doradca metodyczny Barbara Okleja

Pytania badawcze Wyróżnienie pytań badawczych to jeden z najważniejszych etapów procesu ewaluacyjnego. Pytania badawcze określają, czego chcemy się dowiedzieć, jaki jest cel naszych badań. To kluczowe pytania w całym badaniu. Raport końcowy Raport z ewaluacji określający, co udało się zrealizować podczas trwania projektu oraz jakie są rekomendacje do wdrożenia po zakończeniu projektu. Rezultat Bezpośrednie i natychmiastowe efekty zrealizowanego programu lub projektu. Rezultaty dostarczają informacji o zmianach, jakie nastąpiły w wyniku zrealizowania projektu u beneficjentów, bezpośrednio po uzyskaniu przez nich wsparcia. Strukturyzacja To pierwsza faza procesu ewaluacyjnego. Ma miejsce, jeśli zakres zadań w procesie ewaluacji jest niejasny lub pewne kwestie związane z ocenianym programem wymagają sprecyzowania. Polega na określeniu bądź zweryfikowaniu logicznej struktury ocenianego programu. Wskaźniki To znak obecności lub nieobecności jakiegoś zjawiska, a jego istnienie możemy sprawdzić, gdyż wskaźniki mogą być mierzone i poddawane obserwacji. Wskaźnik musi być: konkretny, mierzalny, osiągalny, realistyczny i określony w czasie. Przykład: duże zainteresowanie i duża ilość osób na konferencji są wskaźnikami skutecznej promocji projektu. Wywiad Metoda badawcza służąca do pozyskiwania danych ilościowych lub jakościowych; polegająca na przeprowadzeniu rozmowy z respondentem. Wyróżniamy wywiad:  kwestionariuszowy: badacz zadaje respondentowi pytania na podstawie przygotowanego formularza (kwestionariusza) po czym sam zapisuje odpowiedzi osoby badanej  swobodny: badacz ma ogólnie określone zagadnienia, jakie musi poruszyć podczas rozmowy, dając respondentowi swobodę wypowiedzi Zbieranie danych Proces gromadzenia danych pierwotnych i wtórnych przez zespół ewaluacyjny. Zespół ewaluacyjny To kilka osób zaangażowanych w przeprowadzanie ewaluacji. Niezwykle ważne jest, by był to zespół różnorodny, składający się z osób o różnych kompetencjach, umiejętnościach i doświadczeniu. Może składać się z socjologów, politologów, specjalistów w zakresie zarządzania, pedagogów, ale też z webmastera, prawnika a także osoby będącej specjalistą/specjalistką w zakresie, którego dotyczy projekt.

Puławy 2012r.

35