Janusz Kubiak Rawa Mazowiecka - program konserwatorski Ochrona Zabytków 33/1 (128), 44-53

1980

JANUSZ KUBIAK

RAWA MAZOWIECKA — PROGRAM KONSERWATORSKI Raw a M azow iecka jest typowym dla naszego kraju m ias­ tem o bogatej przeszłości historycznej, którego kolejne etapy rozw oju przestrzennego naw arstw iały się i w znacz­ nym stopniu przetrw ały do dn ia dzisiejszego. K oniecz­ ność ochrony tych reliktów jest nie tylko nakazem b a ­ dawczym , ale przede wszystkim społecznym 1. Przyjm uje się, że najstarszą osadą bezpośrednio zw iązaną z późniejszym m iastem była S tara R aw a, oddalona o ok. 15 km na północ od m iasta. Zapew ne Starej Rawy dotyczą pierwsze w zm ianki źródłow e z 1228 i 1249 r .2 Przypuszczalnie do końca X III w. R aw a podlegała jurysdykcji kasztelana w Białej (obecnie B iała R awska). K asztelania ta funkcjonow ała przynajm niej od początku X III do początku X IV w. D okum ent z 1313 r. wymie­ nia ju ż „Predslao Castellano R avensi” 3; przypuszcza się, że nie dotyczy o n ju ż Starej Rawy. Być m oże kasztelan rawski rezydow ał w grodzie wznoszącym się na wzgórzu, zwanym obecnie A nielską G órą, położonym 1,8 km na południe od rynku. W 1321 r. R aw a w zm iankow ana jest ja k o m iasto4. Prze­ kaz ten dotyczy zapew ne następnego p u n k tu w to p o ­ grafii przedlokacyjnej Rawy, a m ianow icie usytuow ane­ go na północny zachód od rynku, po zachodniej stronie rzeki R aw ki — „S tarego M iasta” , którego ślad notuje m apa m iasta z 1817 r. W połow ie X IV w. w wyniku podziału M azow sza utw o­ rzono ziemię raw ską. Praw dopodobnie m iędzy rokiem 1345 a 1350 n astąpiła lokacja m iasta n a praw ie chełm iń­ skim .5 D okum ent lokacyjny nie zachow ał się, przypusz­ cza się jed n ak , że wystawił go książę Siemowit III. W jego czasach R aw a stała się stolicą książącego M azow sza. W 1353 r. książę w raz z żoną Eufem ią ufundow ał w R a­ wie kościół i klasztor augustianów .6 Z 1360 r. pochodzi pierw sza źródłow a w zm ianka o kościele parafialnym .7 O koło 1374r. z fundacji m ieszczanina rawskiego M iko­ łaja Paczątki wzniesiono kościół szpitalny Św. D ucha, zlokalizow any poza m iastem .8 N a podstaw ie badań archeologicznych w nioskuje się, że obecny zam ek rawski wzniesiono w drugiej połow ie X IV w .9 W 1462 r. ziem ia raw ska została ostatecznie w cielona do K rólestw a. Od 1496 r. w Rawie odbyw ały się sejmiki ziemskie, zaś w 1563 r. ustanow iono tu siedzibę Komisji Skarbowej dla K w arcianego W ojska. M iasto stało się głównym ośrodkiem w południow o-zachodniej części

M azow sza. Stopniow o skupiło znaczną część głównych traktów handlow ych przechodzących przez Mazowsze. W 1512 r. uzyskało zezwolenie n a prow adzenie wolnego handlu ze Śląskiem, zaś w 1611 r. uchw alono drogę do Prus przez Piotrków , Raw ę i Dybów. W połowie XVI w. potw ierdzona jest d roga z Rawy przez Inowłódź do K rakow a. O stopniu rozw oju rzem iosła w Rawie świadczy fakt, że m iasto nie m iało uposażenia w grun­ tach ornych. Lustracje z X V I w. notują folusz i postrzygalnię, w skazując n a istnienie sukiennictwa. W 1624 r. cechy kow ali, ślusarzy, kotlarzy, mieczników, piaśników i konw isarzy otrzym ały przywilej królewski. W połowie XVI w. R aw a m iała około 3 tys. mieszkańców i p o n ad 400 dom ów .10 Przekazy źródłow e nie stanow ią wystarczającego ma­ teriału pozw alającego z całą pew nością odtworzyć pierw otny układ przestrzenny m iasta i jego zabudowy. Wiele zm ian w prow adziły kolejne regulacje, jednak pewne zachow ane elementy stanu pierw otnego oraz przekazy kartograficzne z X IX w. umożliwiają częścio­ wą przynajm niej rekonstrukcję m iasta lokacyjnego. Znanym i elem entam i pierw otnej topografii m iasta są: zam ek11, zespół poaugustiański, zespół szpitalny oraz kościół parafialny (nie zachow any), którego lokalizację ukazują dziewiętnastowieczne plany. „Rawa Miasto Stołeczne swego województwa murem opasane y obronione Z am kiem od Kazimierza Wielkiego, ale ju ż tych murów mało znać y zam ek zdezelowany . . . ” — pisał w 1740 r. W ładysław Ł ubieński.12 N ie jest pewna trasa przebiegu m urów miejskich, nie w iadom o też, czy były one sprzę­ żone z zam kiem . Plany m iasta z X IX w. oraz obecny układ ulic m ogą sugerować następujący ich przebieg: od Kępy na Rawce, wzdłuż ulicy Małej do placu W ol­ ności, który jest zapewne pozostałością po dawnym placu przedbram nym , dalej zaś ulicą M ickiewicza, następnie skręcały n a północny w schód, obejmując kościół parafialny, przecinały ulicę W arszaw ską (tu również m ogła być bram a m iejska) i biegły w prost do rzeki, obok zespołu augustiańskiego. N astępna bram a m iejska m ogła być przy wylocie tra k tu łowic­ kiego (ulica Łow icka).

1 Artykuł jest streszczeniem studium historyczno-urbanistycznego do planu zagospodarowania przestrzennego miasta Rawy M azo­ wieckiej, opracowanego przez autora w warszawskim Oddziale PKZ w 1979 r. Była to aktualizacja podobnego opracowania w ykonanego przez tegoż autora w PKZ w 1964 r. 2 Kodeks Dyplom atyczny M ałopolski, wyd. Fr. Piekosiński, 1886, t. II, s. 39; Kodeks D yplom atyczny Księstwa M azowieckiego, wyd. T. Lubomirski, 1863, nr XVII. 3 Kodeks Dyplom atyczny Księstwa M azowieckiego, op. cit., dodatek nr 4. 4 Kodeks Dyplom atyczny Polski, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, t. II, nr 240. 5 A. Ś w i e ż e w s k i , P. Z a r e m b a , Powiat rawski do końca X V wieku,[w:] Powiat rawski. Z arys dziejów do końca 1973 r., praca zbiór, pod red. B. M. Zajączkowskiego, 1975. 6 Monumenta Poloniae Historica, wyd. A. Bielawski, 1960, t. I, s. 571— 572.

7 Archiwum G łów ne Akt Dawnych w Warszawie, zbiór dokumen tów pergaminowych. 8 Archiwum Archidiecezji Warszawskiej, sygn. AAW , AA G , Wiz. 4, Wizyta.cja 1761— 1763, s. 242. 9 A. G r z y b k o w s к i, J. G u l a , Rawa M azowiecka, zamek. Dokumentacja historyczno-architektoniczna, PK Z, Warszawa 1975. 10 P owiat rawski. Z arys dziejów..., op. cit. 11 Jak już wspom niane, zamek w zniesiony został w drugiej p oło­ wie XIV w ., od czasu wojen szwedzkich częściow o w ruinie, pier­ wsze prace konserwatorskie (nie zrealizowane) projektowane były przed 1830r., z tego czasu inwentaryzacja wykonana przez bu­ dow niczego Karola Trautsolta. Od 1955 r. prowadzono badania archeologiczne i architektoniczne. W 1976r. zakończono prace konserwatorskie. W baszcie zamkowej m ieści się muzeum. 12 W. Ł u b i e ń s k i , Świat we wszystkich częściach... geogra­ ficznie... y historycznie okryślony, 1740, s. 339.

44

Pierw otny plac rynkowy był znacznie mniejszy od obec­ nego. Jak w skazują plany m iasta z 1817 r., uległ likwi-

1. Rawa M azow iecka, rekonstrukcja m iasta lokacyjnego na podkładzie planu z 1817 r.: 1 — rekonstrukcja pierw ot­ nego rozplanowania rynku, 2 — hipo­ tety czn y przebieg murów miejskich, A —. zam ek, В — kościół parafialny, С — kościół i klasztor augustianów, D — szp ita l i kościół Ducha, E — kościół i kolegium jezuitów , F — kościół Sw . Stanisława, G — ratusz, H — miassto żydow skie 1. Rawa M azowiecka, reconstruction o f the location town on the basis o f the plan from 1817 ; 1 — reconstruction o f the original outline o f the M arket Square, 2 — a hypothetical course o f the town walls, A — castle, В — parish church, С — Augustinians Church and Cloister, D — hospital and church o f H oly Ghost, E — Jesuits Church and College, F — S t Stanislaus Church, G — the Town H all, H — a Jewish town

2. Rawa M azowiecka, projekt regula­ cyjny miasta z 1817 r. 2. Rawa M azowiecka, plan o f the town regulation in 1817

dacji zachodni blok zabudow y rynkowej. Jego część północna nie istniała już w m om encie sporządzania w spom nianego planu, zaś część południow ą zlikw i­ dow ano w latach dw udziestych X IX w., w czasie re­ gulacji m iasta.13 T ak więc pierw otny rynek był m niej­ szy, jego wym iary wynosiły ok. 6 0 x 9 0 m . Z n a ro ­ żników rynku w ychodziły po dwie ulice, blok za ­ chodni przedzielony był w połowie w ąską uliczką, przy­ puszczalnie podobnie było i w bloku wschodnim , za blokiem tym stał kościół parafialny. Poza m uram i m iasta zlokalizow ano zespół szpitalny.

Z abudow a m iasta do X IX w. była drew niana, w rynku podcieniow a. Budynki sakralne też były drewniane, z w yjątkim kościoła parafialnego, k tóry stanow ił za­ pewne m urow aną budowlę gotycką. N a środku rynku stał drew niany ratusz, a w nim mieściła się również miej­ ska karczm a. L ustracja m iasta z 1564 r. notuje 443 domy, dw a młyny, łaźnię, postrzygalnię, wagę, w spom niany wcześniej folusz oraz m o st.14 W X V I w. pośw iadczone jest istnienie „suburbium R avensi” , 15 zwanego w X V III w. „przedm ieściem k ra ­ kow skim ” , a na planie m iasta z 1817 r. oznaczonego

13 W. K a l i n o w s k i , St. T r a w k o w s k i , Przebudowa Rawy M azow ieckiej w okresie konstytucyjnym Królestwa Polskie­ go (1815— 1830), [w:] Studia z historii budowy miasta, 1955.

14 Lustracja województwa rawskiego 1564 i 1570, wyd. Z. Kędzier­ ska, 1959. 15 Matricularum Regni Poloniae, summaria..., wyd. T. W ierzbow­ ski, t. 1V-1, 1541, 1V-2, 14240.

45

3. Rawa M azowiecka, wieża zamkowa, rys. B. Podbielski, „Tygodnik Ilustrowany” , T. VIII, nr 20, 1879 3. Rawa M azowiecka, a castle tower (В. Podbielski’s drawing in "Tygodnik Ilustrowany”, vol. VIII, no 20, 1879)

nazw ą „N ow y Św iat” . Przedmieście to rozwinęło się zapew ne w okół placu przedbram nego, zwanego później K ońskim Targiem (obecnie plac W olności). Z przed­ mieściem krakow skim wiąże się lokalizacja kościoła Św. Stanisław a, w zniesionego ок. 1520 r. z fundacji m iesz­ czan raw skich M arcina i A nny Snoszków (rozebrany na początku X IX w .)16. W zniesienie w 1613 r. w pierzei ulicy łączącej ulicę Piotrkow ską z ulicą Krzywe K o ło 17 kolegium i kościoła księży jezuitów pow oduje zm iany w ukształtow aniu przestrzennym śródm ieścia Rawy. Długi budynek k o ­ legium wysunął się wówczas poza linię pierzei ulicznej ta k dalece, że dla zachow ania kom unikacji wynikła konieczność ścięcia zachodniego narożnika północnej pierzei rynkowej. W X V III w. głównym przedsięwzięciem urbanistycznym w Raw ie była lokacja osady żydowskiej w 1776 г .18 U sytuow ano ją na grun tach starościńskiej wsi Z am kow a W ola, graniczącej od zachodu z terenem zam ku. Z arów no plan osady z 1799 r., ja k i plan m iasta z 1817 r. w skazują, że do chwili obecnej zachow ał się zasadniczy schem at rozplanow ania tej części Rawy. B rak jedynie budynków synagogi, szkoły żydowskiej i łaźni. W 1817 r. K om isja W ojew ództw a M azowieckiego za­ rządziła sporządzenie planu regulacyjnego dla Rawy. W mieście n adal przew ażała wówczas zabudow a drew ­ niana. M urow ane były tylko kościoły (z w yjątkiem

16 Archiwum Archidiecezji Warszawskiej, A A W, A A G , Wiz 4, s. 239.

46

kościoła Św. Stanisław a), szpital, kolegium jezuickie, po jednym dom u w każdej pierzei rynkowej, dwa domy przy ulicy W arszawskiej, dwa w osadzie żydowskiej jeden przy ulicy Łowickiej, jeden przy ulicy Pasiecznej i lazaret pruski przy ulicy Piotrkowskiej. Zabudowa zw arta zgrupow ała się w rynku i w przyległych ulicach, n a obrzeżu przew ażała zabudow a rozproszona i ogrody. Ulice biegły nieregularnie, naginając się do rzeźby terenu, podziałów rolnych, przebiegu traktów handlowych, linii m urów m iejskich oraz cieków wodnych. Projekt regulacyjny, w ykonany przez geom etrę Saltzera w 1817 r. i korygow any następnie w latach 1819— 1820, dążył do usunięcia „szkodliw ych nieregularności” tego m iasta obw odow ego, jednego z największych w woje­ wództwie. W zw iązku z tym przewidywał: — w yprostow anie ko ry ta rzeki R aw ki; — w yprostow anie linii pierzei rynkow ych i ulicznych zgodnie z ówczesną tendencją do tw orzenia p rostokąt­ nych bloków zabudow y; — pow iększenie pow ierzchni rynku przez likwidację po­ zostałości bloku zachodniego; — przekształcenie lejkowatego K ońskiego R ynku w kw adratow y, regularny plac; — likw idację ulic biegnących linią dawnych murów m iejskich; ■ — wytyczenie dw óch nowych ulic przez tereny osuszo­ ne przy regulacji rzeki Rawki — ulicy W odnej (ob. Parkow ej) i ulicy Przejazd (ob. Faw ornej); — wytyczenie osady sukienniczej w rejonie dawnego cm entarza przy kościele Św. Stanisława. Przyjęty p rogram regulacji praw ie w całości zrealizo­ w ano. N a fali w zrostu zam ożności m iasta, przejawiają­ cej się zarów no w dochodach kasy miejskiej, ja k i w d o ­ chodach mieszczan, przystąpiono do generalnej akcji zastępow ania zabudow y drewnianej dom am i m urow a­ nym i. W 1820r. rozpoczęto budow ę ratusza według projektu budow niczego Bonifacego W itkowskiego. Pięt­ rowy budynek ratusza, z kolum now ym portykiem wgłębnym od frontu, ustaw iono w południow ej pierzei rynku. Ten sam budowniczy sporządził projekt jed n o ­ litej zabudow y północnej pierzei rynku. N a w ąskich działach m ogły być budow ane jedynie domy o 2—4 oknach. B. W itkow ski w celu uzyskania elewacji o lep­ szych proporcjach projektow ał wspólne fasady dla kilku dom ów sąsiadujących ze sobą, co zgodne było z zalece­ niam i K om isji Rządowej. Z achow ana do dziś, częściowo odbudow ana po zniszczeniach ostatniej wojny, północna pierzeja rynku zw raca uwagę swoim ukształtow aniem . Jej jednolity gabaryt i wspólny gzyms międzypiętrowy naw iązują do poziom ych podziałów kolegium i kościoła pojezuickiego w pierzei zachodniej. Jednocześnie zróż­ nicow anie poszczególnych elewacji w prow adza pew ną rozm aitość i ożywia długą, o jednolitych poziom ach ścianę placu. Zabudow ę pierzei północnej zakończono ok. 1827 r., n astąpiła też stopniow a zabudow a p o zosta­ łych połaci rynku. Również według projektu B. W itkow ­ skiego, w latach 1824— 1827 w zniesiono budynek K o ­ misji Obwodowej przy nowo wytyczonym placu na miejscu K ońskiego Targu. O sada sukiennicza w nieznacznym tylko stopniu została zrealizow ana: w latach dwudziestych wzniesiono sześć dw urodzinnych dom ów drew nianych, z których do naszych czasów dotrw ał tylko jeden. N a tyłach kolegium ,

17 W. K a l i n o w s k i , St. T r a w k o w s k i , 18 Ibidem.

op. cit.

4. R aw a M azow iecka, kościół (X V III w.) i k lasztor (X IX w. )pasjonistów (d. augustianów ) 4. Rawa M azowiecka, 18th-century church and 19th-century cloister o f the Passionists (form erly o f the Augustinians)

5. Rawa M azowiecka, zespół pojezuicki, fundacja w 1613 r. 5. Rawa M azowiecka, a pro-Jesuits complex founded in 1613

n a gruntach osuszonych regulacją R aw ki, założono ogród spacerow y o charakterze park u angielskiego. W 1827 r. przystąpiono do budow y fabryki su k na na T atarze, w południow o-zachodniej części obecnego m iasta. W końcu X IX w. na 248 dom ów w R aw ie tylko 64 było m urow anych, grupow ały się one w rynku i w sąsiadują­ cych, głównych ulicach19. W początku X X w. do większych inwestycji trzeba zaliczyć rozbudow ę szpitala obw odo­ wego, w zniesionego w 1830 r. Jed n ak dopiero po 1918 r. nastąpił intensyw ny rozwój budow nictw a m ieszkanio­ wego i użyteczności publicznej. D o najciekaw szych

realizacji tego okresu należy budynek szkoły powszech­ nej przy ulicy K ościuszki, projektu architekta K o n rad a K ło sa z 1923 r. (realizacja zakończona została w 1928 r)20. M onum entalna, barokizująca budow la naw iązuje do rozpow szechnionych wówczas projektów typow ych, o p ra­ cow anych na zlecenie M inistra W yznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, jednocześnie jednak świadczy 19 Ibidem. 20 Archiwum Akt N ow ych, Warszawa, Zespół akt MSW. D ok u­ mentacja techniczna, sygn. 3236.

47

6. Rawa M azowiecka, rynek, fragment pierzei północnej 6. Rawa M azowiecka, the M arket Square, part o f the northern frontage

7. Rawa M azowiecka, dawny dom tka­ cza (1820 r.) p rzy ul. Kościuszki 18 7. Rawa M azowiecka, a form er weaver’s house (1820) at 18, K oś­ ciuszki Street

o indyw idualności twórczej architekta, operującego w interesujący sposób zarów no bryłą, ja k i detalem architektonicznym . W czasie ostatniej wojny m iasto zniszczone zostało w 60%. Liczba m ieszkańców z ok. 12 tys. spadła do 7 tys. osób. W pierwszych latach przeprow adzono re­ m onty zniszczonych dom ów , obecnie zaś trw a intensywna rozbudow a m iasta zarów no w zakresie budow nictw a m ieszkaniow ego, ja k i inwestycji przemysłowych. Rawa liczy dziś ok. 12 tys. m ieszkańców , w perspektywie do 1990 r. przew iduje się w zrost do 17 tys. 48

P R O G R A M K O N SER W A TO R SK I

Obow iązujący obecnie plan ogólny Rawy M azow ieckiej21 (z 1975 r.) przew iduje utrzym anie w granicach zespołu starom iejskiego funkcji usług ogólnom iejskich, intensyw ­ ny rozwój w ielorodzinnego budow nictw a m ieszkanio21 M iejscowy ogólny perspektywiczny plan zagospodarowania przestrzennego miasta Rawy M azowieckiej, opracowany w W o­ jewódzkiej Pracowni Urbanistycznej w Łodzi przez mgr inż. arch. Kazimierę H olinej i mgr Alinę Pietrzak. Zatwierdzony dnia 31 maja 1975 r.

8. Rawa M azowiecka, szkoła powszech­ na ( 1928 r., proj. arch. Konrad Kłos) p rz y ul. Kościuszki 19 8. R aw a M azowiecka, an elementary school (1928) (designed by Konrad K łos) a t 19, Kościuszki Street

wego na obrzeżu śródm ieścia, zagospodarow anie roz­ ległych terenów w południow o-zachodniej części m iasta na cele turystyczne oraz wyelim inow anie szybkiego ru ­ chu kołow ego z terenu śródm ieścia poprzez budow ę we­ w nętrznej obw odnicy, połączonej z trasam i ruchu tra n ­ zytow ego, w tym rów nież z au to stra d ą W arszaw a-K ato­ wice. Z punktu w idzenia konserw atorskiego są to za­ łożenia słuszne, jed n ak zbyt ogólnikow o w planie sfor­ m ułow ane, co kryje za sobą niebezpieczeństw o niezbyt korzystnej interpretacji w p lanach niższego szczebla. Św iadczy o tym plan szczegółowy z 1968 r. charakte­ ryzujący się całkow itym brakiem zrozum ienia nie tylko problem ów konserw atorskich, ale rów nież charakteru m iasta oraz jego urbanistyki i zabudow y. W trakcie analizy planu ogólnego z 1975 r. rodzą się następujące p y tan ia i zastrzeżenia: — Czy przeprow adzono analizę chłonności terenów zabytkow ego śródm ieścia w zakresie planow anych tam zespołów adm inistracyjno-usługow ych o raz zabudow y m ieszkaniow ej? W ydaje się, że planow ane n a tym terenie centrum ogólnom iejskie swą k u b a tu rą i tow arzyszącym i pow ierzchniam i obow iązujących działek rozsadzić może struktu rę przestrzenną zespołu starom iejskiego. K ryją się za tym również niebezpieczeństwa zw iązane z inten­ sywnym ruchem kołow ym i pow ierzchniam i parkingów . Sam a idea utrzym ania funkcji usług ogólnom iejskich n a terenie centrum historycznego je st słuszna, gdyż podtrzym uje jego funkcjonalną żyw otność, lecz koniecz­ n a jest w spom niana wyżej analiza chłonności terenów i na tym tle odpow iednia selekcja i d o b ó r pro filu usług, odpow iadających charakterow i zabytkow ego otoczenia. Ponadto należy wykluczyć realizację now ych zespołów kubaturow ych dla usług w granicach historycznego śródm ieścia. W ydaje się konieczne utw orzenie poza granicam i zespołu starom iejskiego drugiego centrum ogólnom iejskiego i podzielenia pom iędzy tym i dw om a zespołam i funkcji ogólnom iejskich.

— N astępna wątpliw ość dotyczy planow anego w ybu­ rzenia północno-zachodniej pierzei ulicy D ąbrow skiego, ja k podano w tekście planu ogólnego — „celem uzyska­ nia otwarcia na tereny zieleni parkow ej” . Ten niesłuszny zabieg stoi w sprzeczności z zapew nieniam i projektantów , iż uwzględnili wytyczne konserw atorskie, a szczególnie uhonorow ali istniejący podstaw ow y układ przestrzenny m iasta — place, ulice itp., przy rów noczesnym zacho­ w aniu istniejących gabarytów zabudow y. W spom niane wyburzenie jest niedopuszczalne zarów no z p unktu w idzenia konserw atorskiego, ja k i urbanistycznego, gdyż zniszczy historyczną kom pozycję w nętrza u rbanis­ tycznego ulicy D ąbrow skiego, łączącej rynek z dziew ięt­ nastow iecznym placem W olności. — N iesłuszne również wydaje się zachow anie przejazdu po przekątnej rynku z ulicy D ąbrow skiego w ulicę W arszaw ską, gdyż zniszczy to kom pozycję przestrzenną centralnego placu m iasta. N ależałoby rozpatrzyć koncep­ cję takiego układu kom unikacji kołowej, k tó ra w je d ­ noznaczny sposób podkreślałaby zabytkow e centrum strefy konserw atorskiej. U kład ten w yznaczyłyby ulice D ąbrow skiego, W arszaw ska, M iła i M ickiewicza. Zasadnicza część zespołu zabytkow ego Raw y mieści się w granicach śródm ieścia, wydzielonego w planie ogól­ nym ja k o jed n o stk a „ A ” . Teren ten wym aga szczególnej uwagi w planach urbanistycznych i projektach realiza­ cyjnych. K onieczne jest tu przyjęcie zasady prym atu wytycznych konserw atorskich, rozum ianych nie tylko ja k o program zachow ania narosłych w ciągu wieków wartości zabytkow ych i przestrzennych m iasta, ale również ja k o p io g iam zachow ania i częściowego przy­ wrócenia atm osfery i klim atu zespołu starom iejskiego w zakresie jego w nętrz urbanistycznych i skali zabudow y. Jest to działanie konieczne w epoce przemysłowego zunifikow ania urbanistyki i architektury naszych m iast. Program konserw atorski przewiduje wyznaczenie dwóch stref ochronnych: dla zespołu starom iejskiego i dla 49

9. Rawa M azowiecka, program konserwatorski dla zespołu staromiejskiego : 1 — strefa ochrony konserwatorskiej, 2 — obiekty zabytkowe, 3 — proponowane rejony zabudowy mieszkaniowej, 4 — proponowana zieleń parkowa i osiedlowa, 5 — proponowane ciągi piesze, a — zespól pojezuicki, b — zespól poaugustiański, с — szpital i kościół Św. Ducha, d — zam ek, e — ratusz, f — szpital obwodowy, g — szkoła, h — kapliczka *SV. Rocha, UК — usługi w zakresie kultury, U Z — usługi w zakresie zdrowia, UO — usługi w zakresie oświaty, Z P — zieleń 9. Rawa M azowiecka, a conservation programme fo r the O ld Town complex ;1 — zone o f the conservation protection, 2 — structures o f historic m erit, 3 — proposed grounds fo r housing, 4 — proposed grounds fo r parks and greenery, 5 — proposed pedestrian routes, a — a pro-Jesuits com­ plex, b — a pro-Augustinian complex, с — hospital and church o f H oly Ghost, d — castle, e — the Town-Hall, f — district hospital, g — school, h — S t Roch’s Chapel, U Z — services in the fie ld o f culture, U Z — health services, UO — education services, Z P — greenery

pozostałych zespołów i obiektów zabytkow ych. G ran i­ cam i strefy ochronnej zespołu starom iejskiego winny być: od północy — ulice Faw orna i K olejow a oraz rzeka R aw ka, w granicach parku miejskiego; od w schodu — rzeka R aw ka i rzeka Rylka, łącznie z terenam i pizyległymi do zam ku oraz w schodnia granica terenu szpitala; od południa — tyły zabudow y południow ej pierzei ulicy M ickiewicza i od zachodu — ulica F aw orna w raz z te­ renem szkoły powszechnej przy ulicy K ościuszki. Poza zespołem starom iejskim stiefy ochrony konserw atorskiej obejm ują następujące zespoły i obiekty zabytkow e: grodzisko Anielska G ó ra, kaplica Św. K rzyża, cm entarz przy ulicy Tom aszow skiej, kaplica Św. R ocha i kapliczka przy ulicy R eym onta. D la zespołu starom iejskiego należy przyjąć funkcję dzielnicy m ieszkaniowej z zespo­ łem usług ogólnom iejskich o wyselekcjonowanym pro­ filu w zakresie adm inistracji, kultury, handlu, gastro­ nom ii i rzem iosła. P oza istniejącym i obiektam i przezna­ czonymi na adm inistrację i usługi, pozostałe lokalizacje w tym zakresie należy planow ać jedynie w form ie cią­ gów usługow ych w budow anych w parterach dom ów m ieszkalnych. K onieczna jest analiza chłonności tere­ 50

nów zabytkow ego śródm ieścia w zakresie wielkości i program u usług. Przyjm ując zaprojektow aną w planie ogólnym wewnętrzną obw odnicę miejską, biegnącą po zewnętrznej linii strefy konserw atorskiej, należy w yeliminować z terenu zespo­ łu starom iejskiego ruch tranzytow y, kw alifikując ulice d la ruchu wewnętrznego i ciągów pieszych. Rów nież zgodnie z planem ogólnym, zespoły parkingów ogólno­ m iejskich należy lokalizować poza granicą strefy k o n ­ serwatorskiej. W celu przyw rócenia właściwych pro p o ­ rcji przestrzennych rynku konieczna jest likw idacja przecinającej go jezdni. Ciągi piesze w granicach histo­ rycznego śródm ieścia winny łączyć główne zespoły zabytkow e, a więc zamek, kościół i klasztor poaugust- . iański, kościół Św. D ucha, kościół i kolegium pojezuickie, rynek w raz z ratuszem oraz park miejski. Ciągi te pow inny przebiegać ulicam i: Z am kow ą, Krzywym K o ­ łem, W arszaw ską, M azow iecką, Z atylną, R ynkiem , K ilińskiego, Parkow ą i H anki Sawickiej. Pozostałe ulice należy przeznaczyć dla ruchu wolnego. W północno-zachodniej części zespołu starom iejskiego należy zachować, a nawet powiększyć, istniejące tereny

10. R aw a M azowiecka, stan obecny 10. Rawa M azowiecka, the present condition

zieleni parkow ej. Tereny otaczające zam ek należy za­ gospodarow ać w form ie usług w zakresie kultury. K o ­ nieczny jest rów nież szczegółowy projekt uw zględnia­ jący problem y ekspozycji architektoniczno-archeologicznej. Całkowitej zm iany kom pozycji wym aga zieleń rynku. W pierw otnych granicach rynku lokacyjnego (część w schodnia placu) w inna być zachow ana wolna przestrzeń, przeznaczona n a m ałe form y handlow e, festyny, zgrom a­ dzenia itp., zaś część zachodnia placu pow inna być za­ gospodarow ana zielenią niską, sym bolicznie naw iązu­ ją c ą do daw nego zachodniego bloku zabudow y rynkowej. W granicach strefy konserw atorskiej należy zachować istniejącą zabudow ę historyczną oraz uszanow ać linie zabudow y. N ow e realizacje winny być obrzeżne, w ga­ barycie i charak terze naw iązujące do zabytkow ego otoczenia. N a tym terenie dopuszcza się zabudow ę

do trzech kondygnacji, z wyjątkiem ulicy Zatylnej, Krzywego K oła i Zam kowej, gdzie ze względu n a są­ siedztwo zam ku obowiązywać w inna wysokość jednej kondygnacji. W nętrza bloków zabudow y m ieszkaniowej należy zagospodarow ać zielenią z wyznaczonym i tere­ nam i zabaw dla dzieci. W m iarę istniejących przekazów ikonograficznych i p ro ­ jektow ych konieczne jest przywrócenie pierw otnego wystroju architektonicznego i kształtu otw orów w ele­ wacjach kam ienic (zwłaszcza w rynku). W ażne jest również utrzym anie zasady dachów dw uspadow ych, pobitych blachą lub pokrytych dachów ką. K olorystyka tynków w inna nawiązywać do charakteru zabudow y dziewiętnastowiecznej. W Przepisach ogól­ nych policji budowniczej dla miast w Królestwie Polskim z dnia 26 września 1820 roku (a więc z czasów regulacji urbanistycznej i przebudow y Rawy) określono, że dla 51

11. Rawa M azowiecka, strefa ochrony konserwator­ skiej zespołu staromiejskiego na tle obecnego planu miasta : 1 — strefa ochrony konserwatorskiej, A — Anielska Góra, В — rejon przedlokacyjnego „ S ta ­ rego M iasta", С — zam ek, D — rynek, E — przed­ mieście krakowskie, F — miasto żydowskie, G — osada sukiennicza, H — fabryka „T atar" 11. Rawa M azowiecka, zone o f the conservation protec­ tion covering the O ld Town complex against the present outline o f the town; 1 — the conservation protection zone, A — the Anielska Mountain, В — region o f the pre-location O ld Town, С — castle, D — M arket Square, H — the Cracow suburb, F — a Jewish town, G — a clothiers' settlem ent, H — the Tatar factory

12. Rawa M azowiecka, strefa ochrony konserwatorskiej zespołu starom iejskiego na tle planu ogólnego miasta : 1 — strefa, 2 — zabudowa mieszkaniowa, 3 — usługi, 4 — usługi połączone z z a ­ budową mieszkaniową, 5 — zieleń, 6 — przem ysł (w szystkie zdjęcia: K. Kowalska) 12. Rawa M azowiecka, zone o f the conservation protection covering the O ld Town complex against the general town plan; 1 — the zone, 2 — housing construction, 3 — services, 4 — services combined with housing construction, 5 — greenery, 6 — industry

52

tynków „najstosowniejszym je st kolor kam ienny, żółtawy, bladozielonkawy itp., nigdy zaś brudnogranatowy lub ciemnoczerwony ani żaden jaskraw y” . Pierwsze studium historyczno-urbanistyczne Rawy M a­ zowieckiej w ykonano w P K Z w 1964 r., w 1979 r. o pra­ cow ano jego aktualizację. W ciągu tych piętnastu lat zm ienił się nieco stan badań nad dziejam i m iasta oraz m odel dokum entacji konserw atorskich zarów no w za­ kresie szczegółowości badań historycznych urbanistyki i architektury, ja k i problem atyki program u konserw a­ torskiego. H istoria m iasta i jego zabudow y wymaga jed n ak dalszych badań. U kończono jedynie badania archeologiczne zam ku, nie wyjaśniona jest jednak nadal spraw a m urów m iejskich; być może zachowały się jakieś relikty pierw otnego kościoła parafialnego (teren ten częściowo zajęty jest budynkiem banku). Kam ienice rynkow e w ym agają szczegółowej dokum entacji h isto­ rycznej, inw entaryzacji pom iarow ej oraz b adań arch i­ tektonicznych. N ie przeprow adzono pełnych b ad ań gro­ dziska n a Anielskiej G órze. W tej sytuacji obecne studium historyczno-urbanistyczne Rawy należy tra k ­ tow ać ja k o początek działań powszechnie określanych ja k o p rogram rewaloryzacji m iasta. W ydaje się jednak, że specjalistyczny projekt konserw atorsko-urbanistyczny nie jest konieczny, przedstaw iony powyżej program adresow any był do „zw ykłego” planu ogólnego za­ gospodarow ania przestrzennego m iasta. O d uczciwości i wnikliwości tego planu zależy los Rawy, k tó ra pozornie jest typow o przeciętnym m iastem , kryje je d n a k w sobie walory krajobrazow e, urbanistyczne i historyczne o nie­ przem ijającym znaczeniu. mgr Janusz Kubiak P P Pracownie Konserwacji Z abytków O ddział w Warszawie

RAWA MAZOWIECKA — THE CONSERVATION PROGRAMME

Rawa M azowiecka is a typical Polish town with a rich historic past; its successive stages o f spatial developm ent have got ac­ cumulated in layers and have been largely preserved to the pre­ sent day. In the second half o f the 14th century the town was located on the grounds with rich settlers’ traditions, going back to the early days o f colonization. It was also at that time that church com ­ plexes were founded and the castle was built. In the 16th century the town flourished. In 1613 a Jesuits’com plex, dom inating now over the Market Place, was erected. In 1776 a Jewish settlem ent was established there. The present outline o f the town is largely the outcom e o f the town regulation undertaken in 1817, although a principal scheme o f the streets dates back to its location time. It was also in the 19th century that the majority o f historic buil­ dings, found m ainly in the frontages o f the Market Square, were built. During the 2nd World War Rawa was destroyed in 60 per cent; at present the town is being expanded both in respect o f housing and o f industry. The conservation programme envisages protective zones for the

Old Town complex and for the remaining com plexes as well as for historic structures. The Old Town com plex should assum* the function o f a residential district with a servicing network о a specialized nature in the field o f administration, culture, trade catering and handcraft. It is necessary to study the absorptiveness o f the areas o f historic merit in the centre o f the town with regard to the size and programme o f services. Transit traffic should be eliminated from the Old Town complex; the streets should be used for interior traffic and for pedestrians only. The existing old buildings and historic lines o f their outline must be preserved within the conservation zone. N ew projects should be bordering and their dimensions and character must be in line with the nistoric surroundings. It is also necessary to put plants in residential districts and to provide play-grounds for children. Still another task is to restore the original architectonic decor and shape o f oriffices in the elevations o f the houses according to the existing iconographie records. O f importance is also a maintaning o f ridge roofs, ceiled with sheet iron or tiled. The colouring o f plaster should be in line with the character o f the 19th-century buildings.

5)