Cografya Terimine Etimolojik Bir Yaklasnn Ve Otesi

,

..

. *

Yrd.Doe.Dr, .Tuncay OZDEMIR

()zet

Cografya bilimi, konusu, smirlan ve yontemiyle ilgili olarak cagmnzm en 90k tarusilan konulardan biridir. ' Memleketimizde "cografya" teriminin nasrl algilandigr, neyi ifade ettigi gibi bazikavram sorunlan yasanmaktadir. , " Tiirk cografyasi, yasadig; sonmlar ile kendisine yoneltilen temelsi; ve eksik bakis acilanndan siynlmak icincok ciddi bir "zihniyet yenilenmesi geregi'' ile karsi karsiyadrr.. Bu gereklilik herseyden once"Cografya'' t~riminden baslamahdir Abstract The methods and limits of geography are amongst the most discussed subjects of this century. In our country there' are many' problems concerning the term "geography". ' , ' , These days, many accusations, which are inidenficient and without any basi's, are directed at Turkish geography. In order to solve the current living problems, a change.of mentality is necessary. : First of all this change should begin with the understanding of the term "geography".

* * Yuznncu Yil Universitesi, Fen-Edebiyat Faknltesi, Cografya B6lil1l;t10gretim Uyesi,

220

Yrd. DOf. Dr. Till/fay OZDEMiR

Gjrj~

Mekana ait iliskiler zincirini kuran bir sentez' bilimi olarak

tammlanmasr mumkun . olan cografya, hemen her cografya eserinin ilk sayfalannda he oldugu aciklanmaya cahsrlmasma ragmen bugun halen konusu, . simrlan ve yontemiyle gerek Tiirkiye'de gerek dunyada cagnmzm en basta gelen tartismakonulanndan biridir. 1 Memleketimizde "cografya" teriminin. ne anlam ifade ettigi, nasil algilandigr ve bu terimin kullanihsmm yol a911g1 sorunlan tetkik amaciyla ka1eme aldigmuz bu makale; yasanan sorunlann "cografya" teriminden kaynaklandigi gibi bir hususu ahsrlmanus bir acidan ele aldigr icin farkh . bulunacaktir. Soylcki: Cografya bilimi Turkiye'de ashnda bulunmasi gereken ve ozlenen konumundan 90k uzaktir. Bu da cografya teriminin ozellikle icerigine uygun cagnsunlan bunyesinde bulundurmamasmdan kaynaklanmaktadrr. Turk Cografya dunyasmda anlasrlmasi guc terimleri sorgulayarak bunlann.dilimize en uygun bir sekilde nasil kazandmlabilecegini tetkik eden ve 1964 yihnda cahsmasmi yaymlayarak, !lfzel Turkcemize ve cografyarniza buyck bir eser armagan eden IZBlRAK-, artik anlasilmaz hale gelmis ve islevlerini yitirmis bir 90kterim ve eski kelimeye son verirkenatngi bu adamm eksikliklerinin zamanla tamamlanacagnu belirterek tevazu gosteriyordu.

"Jeo" (ge.geo) yer ve "graphein" (aciklama) kavramlannm birlestirilmesi ile olusmus, tarihin en eski, en populer ve uygulamah bilimi olan cografya, gunumuzden yaklasik 2000 yil evvel ilk9a£'da3 eski Grek medeniyetinde GEOGRAPHiKA olarak ortaya crknnsnr, Yuzyillar sonra bilim ve '. cografya sahasmdaki ustunlugun Arap kultnrune gecmesiyle Geographika'nm "El-Cograflyye" olarak telaffuz edildigi ve terimin Osmanhcaya hemen hie degismeden gectigi gorulur.. .' 1915 yilmda "Cografya dar'ul-mesaisi" am altmda bir arastirma ve yuksek egitim merkezi olarak Dar'ul-Funun'da yerini alan bilimin, -"Cografiyayl Umumi", "Cografiya-yi Nebati'', "Cografiya-yi Tabii" seklindeki kullanunlar ile devam ettigini ve nihayet 1933 Temmuz sonunda Darulfumm lagvedilip universite yeni sekliyle acilmca "Cografiya" teriminin imla seklini degistirerek

cografya oldugunu goruyoruz. ERER, s., "Cografi Yontemlerde Yeni Egiiimler ve Cog;.afyalUnSu~lan", 1st. Univ. Cografya Enst. Der. Sa}'l:20-il, istanbul, 1977. 2 lZBlRAK, R., "Cogratya TerimleriSozl!\g!\", Ankara, 1964. 3 AKYOL, H.t., "Umumi Cografya", 1st. Univ, Cografya Enst, Nes, No:13. s:5-29,istanbnl, 1951.

. Cogrofya Tertmine Etimolojik Bir Yaklastm.ve Otesi

221

"Cografya teriminin" eskiYunanca kaynakh Geographika biciminden, Arapcaya gecerken "El-Cografiyye" seklinde bir yapi degisikligine ugramasi, terimin ozune uygun olmayan bir carpikhk getirmistir. Bu '.carpikhk bugun de surup gitmektedir. Sozkonusu terimin gecen yuzlerce yilhk" zaman zarfmda sorgulanrnadan kullamlmasi, yadirganmasa da, kanaatimizee hie olmazsa Cumhuriyet doneminde veya Turkiye icin pek cok olgunun degismeye basladigr 1950'li yillardan soma amac ve muhteva bakirmndan degerlendirilmis olmasi beklenirdi. Oysaki bu beklenti gerceklesmemis, cografya terimi carpik gorunumu, bundan dolayr da ozune uygun olmayan bir. icerik ve.cagnsimlar silsilesi ile kullamlagelmistir. Ashnda bu.dUTUm Turk egitim sisteminin ihtiyaci olan atiluua da uygun dusmemekteydi. Bilindigi uzere dil ile dusunce arasmda siki bir iliski vardir, Dogaya yonelttigimiz bakisa aydmhk getirmek, kullandigmuz sozcuk ve terimlerin iceriginiri acik secik, net ve aydmhk olmasma baghdir. Cografya teriminin bu aydmhgr tasrmadigt, bunun sonueu olarakta cografya biliminin simrlannm belirlemnesinde ve uygulamaya gecirilmesinde buyuk bir kargasaya tamk . . olmaktayrz, . Butun Cumhuriyet donemi boyunea liselerimizde cografya dersleri okutulmasma ragmerrbugunne adi, ne icerigt ne de uygulamah bir bilim olarak fonksiyonlan kavrannustir. Gercekten de'Turkiye'de genis halk kesimleri basta olmak uzere bazi cevrelerin -ki; bunlar arasmda maalesef aydmlar ve devlet . adamlan da vardir- sandigi gibi cografya dag, irmak, sehir adlan ile4 birtakun baskentler veya bazi nufus rakamlanru ogretmek amaemda bir ugrasr alarn olarak algilanmaktadir. Kuskusuz bu tur .ansiklopedik bilgileri Cografya bilimininozU sanmak yuzeysel ve ilkel bir yaklastmdir. • 1987 yilma kadar esit agrrhkli puan olarak ifade edilen ve bir bakmia bilimin disiplinlerarast niteligine de uygunluk gosteren puan turune gore ogrenci kabul eden cografya bolumlerine bu tarihten itibaren sosyal puan turune gore ogrenci almmasi yonundeki karar He, Cumhuriyet doneminde bir cok kez yapilan -amacsiz ve temelsiz ogretim.progranu qegi~iklikleri sonucu, giderek kisrrlastmlnus bulunan cografya derslerinin, nihayet 1987-19~~ ogrotim yrlmda

4 DOGANAY. H.. "Cografya ve Liseleri~nizde Cogra(ya Egitim Programlan",Ataturk Knltnr Dil veTarih Yuksek Kurumu, Cografya Bi1i11l ve Uygulama Kolu, Cografya Arastrrmalan Der., Cot, s.I, say! 87, Ankara, 1989.

Yrd. Dar. DI' Tuncay OWEMiR ,

')')') H

(It

uygulamaya konulan son bir degisiklikle okullanrmzdan kaldmlmasi- yukanda gorulmektedir. ' sozu edilen . yaklasimm, birer yansimasi olarak . . Dunyannzi. anlamanm ve onu "yasamlasi'' bir mekana donusturmenin biricik yolu olan cografya bilimi ve derslerinin kaldmlmasmdangercek zarar gorecek kimseler iilkesini tamyamadigr ve bilernedigi icin onu sevme imkanmdan mahrum kalacak olan yurt gencligi ile topyekfin mernleketimiz olacaktir, Kanaatimize gore Turk cografyasi bugune kadar onemsemedigi ve ihmal ederek biiyiittiigii sorunlar ile kendisine yoneltilen temelsiz ve eksik bakis acilanndan siynlmak icin cok ciddi bir "zihniyet yenilenmesi geregi" ile karst kar~I?'adlr. Kacuulmazbir nitelige burunmus olan bu gereklilik her seyden once cografya teriminin ne anlam tasrdigi, kokeninin ne oldugu, islevlerinin ne . olabilecegi noktalanndan ba~lamahdlr., Ulkemizde bir cok bilim admm ban dillerinden kaynaklandigi bir . gercektir, Nitekim asagida orneklerle sunulan bir cok bilim adimn, ingilizce veya Fransizca okunuslan esas almarak benimsendigi gorulecektir, Bu bilim dallarmdan sadece birinin okunus degil de yazihsma uyulduguna dikkat . . edilmelidir. (Geometry: Geometri), Bununla birlikte yine sadece bir .bilim dah 'iyin ne yazrhs ne de, okunus kuralma uyulmustur (Geography: Geographie: . . . CogralYa). YER-DOGA BiLiMLERi ,

lnailizce Geo-phvsics Geo-logv Geo-desv Geo-ecologv . Geo-ll1orfO[o!!Y Geo-metry . Geo-graphy

5

Fransizca Geo-phvsigue Geo-loeie Geo-desic Geo-ecologie Geo-morfoloaie

Geo-metrie Geo-zrauhie .

DOGANAY, H., a.g.e., s:8.. /

Turkce Kullanihslar Jeo-Fizik Jeo-Ioii Jeo-dezi Jeo-ekoloii-Geo-ekoloii Jeo-morfoloii Geo-metri Cos-rafva (Jeo-Geo-zrafi)

Cografya Terimine Etimolojik Bir Yaklastm ve Otesi

Ornekler cogaltilabilir.

Geo-thermal

Geo-thermiale

Jeo-tenna!

Geo-svncline

Geo-svnclinalc

Jeo-senklinal

-Geo-tectonic

Geo-tectoniaue

Jeo-tektonik _

Geo-technics

Geo-technigue

Jeo-teknik

,

Yukandaki orneklerde kolayhkla iz!enebilen kural dI~1 tutumun diger bilim dallanna uygulanmasi halinde cogoloji, cogofizik, cogoekoloji vb. gibi gayriciddi terimlerle karsilasmz. Oysa bir memlekette bilim adlan gibi fevkalade ciddi ve onemli bir konuda anlam birligi ve butunlugu ' aramak gerekir. Makalemizin konusunu teskil eden degisiklik onerisi cografyacilarca uzun zamandir eksikligive sikmnsr hissedilenbir konudur. Nitekim bu boslugun bazi yazarlar tarafmdan doldurulmaya cahsildigr izlerunektedir. Gercekten de ERiNC;6 cografyayi biitiin uzmanhk dallan ile birlikte bir cesit insan ekolojisi olarak tarif edenlerden bahisIe, ekolojiye cografi yontemle yaklasmun ekolojik cografya (kisaca ekocografya) oldugunu, bazrlannm da bu ismi Jcockoloji olarak kullanmayi tercih ettiklerini belirtrnektedir. Ancak bunlardan ayn olarak TUNc;niLEK7in de Geoekoloji terimini hem yazrhs hem de okunus olarak aynen tercih ettigini goruyoruz, Siyasi Cografya yerine Jeopolitik terimin kullamlmasi da onerimizi destekleyen bir baska kullamstir.

Ote yandan topIum ve insan ile ilgilenen bazi bilimlerde nasil ki eskimis terimler terkedilerek. Sosyoloji (Ictimalyat-Cemiyet Bilim) ve Antropoloji (Bcseriyet Bilimi) terimleri kullanilnussa ve bu yaklastm degisikligi soz konusu bilimlerin yontem ve icerigini degistirmek anlannm tasrmadiysa, cografyada da --gerekli olan degisiklik pekala mumkundur, Milletce icinde yuzdugumuz kavram kargasasi ve buna yo! acan yaklasimlar genellikle "tercih" sorunu olarak ifade ediliyorsa da, budurum esas itibariyle keyfiyet ve soz konusu sahada milli standartlara sahip olmayismuzm 6 ERlNC;, S., "Ekoloji'deDegisik Yaklasnnlarv Ist. Ull~V. Deniz.Bil. ve Cografya Enst. Cilt: 1, !"ayl: 1, s: 77-90.1swnbnl. 1984. -7 TUNc;DlLEK, N., "Geoekoloji'ye Giris ve Prensipleri", 1st. Univ, Deniz Bit. ve Cografya Enst. Basilmanns Yuksek Lisans Ders Notlan, Istanbul 1987.

224

. Yrd. Dar. D;. Tuncay OWEMiR

biryansnnasidrr. Nitekim bu durum Washington Post Gazetesi yazarlanndan KRAFT tarafmdan bir Turkiye analizinde "...ornegin ana dillerini konusurken hangi sozcugu kullarnp hangisini kullanmayacaklanm onceden dusunmek . zorunda kalacak kadar icinden cikrlamaz hale getirmi~ler"8 seklinde ifade edilmistir, '

8

KRAFT,.1., "An Analysis of Turkey" ,The Newyorker Dergisi. Kasun Sayisi, Newyork, 1984. -

,

Cografya Terimine Etimolojik Bir Yoklanm ve Otest Sonu~

. ?,?5

,

Misyonunu tarnarnlamrs buIunan ve Eski Yunanca ashrun Arapca teIaffuzu sonueu olusmus melez ve garip bir ses olan COG-RAF-YA terimi terkedilerek, bilimlerin biitiinliigii ve kokeni esasma da uygun olarak JEOGRAFi veya GEO-GRAFi kullamhsi,tercihedihnelidir. Aym nedenIerIe "beseri'xyerine "antropo", "iktisadi" yerine "ekonomi" . terimIeri kullarnlarak, bilimin layik oldugu ciddi ve saglam bir anlayisa yonelinmclidir. Boylece yillardrr gucune ve gecmisine yakismayan bir tarzdahareketsiz kalan cografya biliminin sorun oIarak yasadig: eksikIiklerin Iuzla yOzOl1l yoIuna girmesi ozune uygun ve anlamh bir degisiklikle kazarulaeak oIan JEOGRAFi . veya GEOGRAFiterimininbenimsenmesiyle mumkun oIabiIir. Boylece mensuplanmn tumunu daha sikt bir bagla cografya bilimine baglamasi muhtemeI olan sozkonusu ' onerimiz, yetistikleri bilimi inkara kalkistp, onu parcalamak suretiyIe ozerklik kazanma cabalanna girismis ?uI~nan cografya kok~~Ii birkisim cevrelerin ?iryok ~mm asmis buIunan bazi . IddIaIarmm9 sona erdirilmesi, coktan hak etmis oIdugu ve aIt yaplSI hazir oIan kendi admda birfakultenin acilmasi ve meslegirnizin memleketimizde prestijle. birlikte amIan saygm bir statiiye kavusturulmasi gibi birlik gerektiren surecler acismdan oIumIu bir adim oIarak degerlendirilmelidir,

\

9 TUROGLU, Ii., "Muhendislik Jeomorfolojisi'nin Tammlanmasrve Metodolojisi" Turk Cografya Dergisi, 8a)'1:28, 5:345-349, lst., 1993. . . '. ,

226

Yrd. DOf. Dr. Tuufay 6ZDEMiR

Kaynaklar AKYOL, H.i. (1951) "Umumi Cografya" lst. Univ, Cogr. Enst. Nes. No:13, ,. s:5-29, istanbul. WGANAY, H. (1989) "Cografya ve Liselerimizde Cografya Egitiini Programlan", Atatiirk Kiiltiir Dil ve Tarih Yiiksek Kurumu, , ,Cografy